Ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau

DANH MỤC BẢNG

Bảng 2.1. Một số đặc điểm của mẫu khách thể nghiên cứu 80

Bảng 3.1. Thực trạng kiểu nhân cách của học sinh THPT 98

Bảng 3.2. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo giới tính 100

Bảng 3.3. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo khối lớp 102

Bảng 3.4. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT 103

Bảng 3.5. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT dưới góc độ giới tính 109

Bảng 3.6. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT dưới góc độ khối lớp 111

Bảng 3.7. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau..113 Bảng 3.8. Mối quan hệ giữa kiểu nhân cách và cách ứng phó với stress của học

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 239 trang tài liệu này.

sinh THPT 118

Bảng 3.9. Các chỗ dựa xã hội 122

Bảng 3.10. Hệ số tương quan giữa chỗ dựa xã hội và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT 123

Bảng 3.11. Điểm tinh thần lạc quan của học sinh THPT 126

Bảng 3.12. Hệ số tương quan giữa tinh thần lạc quan và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT 127

Bảng 3.13. Mức độ stress của học sinh THPT 129

Bảng 3.14. Hệ số tương quan giữa mức độ stress và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT 130

Bảng 3.15. Phân tích hồi quy ảnh hưởng của chỗ dựa xã hội đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT 133

Bảng 3.16. Phân tích hồi quy ảnh hưởng của các thành phần trong chỗ dựa xã hội đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT 134

Bảng 3.17. Phân tích hồi quy ảnh hưởng của tinh thần lạc quan – bi quan đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT 135

Bảng 3.18. Phân tích hồi quy ảnh hưởng của mức độ stress đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT 136

DANH MỤC SƠ ĐỒ

Sơ đồ 1.1: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Ayers, Sandler, West và Roosa (1996) 37

Sơ đồ 1.2: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Walker, Smith, Garber và Van Slyke (1997) 37

Sơ đồ 1.3: Phân loại ứng phó theo quan điểm của Connor-Smith và các cộng sự (2000) 38

Sơ đồ 1.4: Các biểu hiện và cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau 70

Sơ đồ 1.5: Các yếu tố ảnh hưởng đến ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau 73

DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ 3.1. Thực trạng kiểu nhân cách của học sinh THPT 99

Biểu đồ 3.2. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo giới tính 101

Biểu đố 3.3. Sự khác biệt kiểu nhân cách của học sinh THPT theo khối lớp 102

Biểu đồ 3.4. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT 106

Biểu đồ 3.5. Cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau 117

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Xã hội ngày càng phát triển thì đời sống của con người ngày càng được nâng cao, nhu cầu vật chất ngày càng được đáp ứng đầy đủ. Bên cạnh đó, con người cũng phải đối mặt với mọi khó khăn của cuộc sống luôn luôn thay đổi. Đây cũng là nguyên nhân dẫn đến các rối loạn về mặt tâm thể như: rối loạn lo âu, trầm cảm, stress… Những rối loạn này ngày càng phổ biến và ảnh hưởng tới chất lượng công việc, cuộc sống. Mỗi người có thể sử dụng những cách ứng phó khác nhau và mỗi cách ứng phó đó đem lại hiệu quả khác nhau về mặt cảm xúc đối với việc giải quyết những vấn đề khó khăn.

Ứng phó của cá nhân là một trong những hướng nghiên cứu nhận được sự quan tâm của nhiều nhà khoa học trên thế giới. Theo quan điểm của Lazarus và Folkman (1984) - một trong những nghiên cứu lý luận quan trọng về ứng phó cho rằng: ―ứng phó là những nỗ lực không ngừng nhằm thay đổi về nhận thức và hành vi của cá nhân để giải quyết các yêu cầu cụ thể, tồn tại bên trong cá nhân và trong môi trường mà cá nhân nhận định chúng có tính đe dọa, thách thức hoặc vượt quá nguồn lực của họ‖ [101]. Theo đó, cá nhân sẽ giải quyết được vấn đề của mình nếu biết cách ứng phó phù hợp khi gặp phải những tình huống khó khăn trong cuộc sống. Stress cũng là một vấn đề tâm lí mang tính chất nguy cơ mà không ít học sinh phải ứng phó ở các trường học. Khi đối mặt với những vấn đề gây stress trong cuộc sống, cách mà học sinh ứng phó đóng vai trò rất quan trọng bởi nếu học sinh có cách ứng phó chủ động và tích cực, sẽ giúp các em giải quyết được vấn đề và có thêm kinh nghiệm cho bản thân. Tuy nhiên, nếu học sinh sử dụng những cách ứng phó chưa phù hợp không những không giải quyết được stress mà còn làm cho vấn đề ngày càng trầm trọng, ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe thể chất, sức khỏe tinh thần và hiệu quả học tập của các em.

Học sinh trung học phổ thông (THPT) là lứa tuổi học tập phải đối phó với nhiều áp lực, các em cần phải kết thúc chương trình học phổ thông, chuẩn bị vào đại học để lựa chọn nghề nghiệp tương lai cho mình. Kỳ thi tốt nghiệp trung học phổ

thông là một áp lực lớn đối với học sinh trung học phổ thông. Bên cạnh những áp lực về học tập, học sinh trung học phổ thông phải chịu áp lực lớn trong quan hệ với bạn bè, thầy cô và cha mẹ. Ở lứa tuổi này các em hay gặp phải các mâu thuẫn trong tình bạn khác giới, tình yêu tuổi học trò điều này làm các em mệt mỏi, thiếu tập trung trong học tập. Sự kì vọng quá lớn của cha mẹ đối với các em cũng ảnh hưởng không nhỏ đến đời sống tâm lý của học sinh… Tất cả những điều đó nhiều khi tạo nên một sức p lớn đến các em, tạo nên stress trong cuộc sống và điều này ảnh hưởng vô cùng lớn đến không chỉ hoạt động học mà cả trong quá trình hoàn thiện nhân cách của các em.

Thực tế hiện nay cho thấy, đã có những trường hợp các em bị stress nặng, rối loạn sinh lý thậm chí tự tử. Đa phần các trường hợp này đều thiếu kiến thức cũng như chưa có khả năng ứng phó tốt với stress trong cuộc sống. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng những cách ứng phó thiếu thích ứng với stress của học sinh có mối liên hệ với nhiều vấn đề, chẳng hạn như kết quả học tập giảm sút (Struthers, Perry, & Menec, 2000), trầm cảm (Aktekin và c.s, 2001); lo âu (Renk & Eskola, 2007), rối loạn ăn uống (Wichianson và c.s, 2009), hay sử dụng đồ uống có cồn (Pritchard, Wilson, & Yamnitz, 2007). Ngược lại, với những chiến lược ứng phó chủ động và tích cực, học sinh có thể có mức độ mức độ stress thấp hơn (Coiro, Bettis, & Compas, 2017), ít lo âu hơn (Renk & Eskola, 2007), có khả năng thích ứng với môi trường cao hơn (Leong, Bonz, & Zachar, 1997), và sức khỏe thể chất tốt hơn (Park & Adler, 2003). Những kết quả này cho thấy, tình trạng stress của học sinh có thể sớm được cải thiện nếu các em đánh giá đúng trạng thái tinh thần của bản thân và biết sử dụng các chiến lược ứng phó hiệu quả một cách kịp thời, thì có thể góp phần làm giảm thiểu và ngăn chặn được những hành vi tiêu cực xảy ra với các em.

Ở Việt Nam, có khá nhiều nghiên cứu công phu và k lưỡng về stress cũng như các chương trình hành động kiểm soát stress nhưng phần lớn đều hướng vào đối tượng công nhân viên chức, sinh viên; còn chưa thật nhiều nghiên cứu chú trọng đến stress trên đối tượng học sinh THPT. Mặc khác, các nghiên cứu trên đối tượng học sinh THPT thường chỉ tập trung vào tìm hiểu mức độ, biểu hiện và nguyên

nhân gây ra stress mà ít quan tâm nghiên cứu cách ứng phó của họ; cũng như chưa xác định được mối liên hệ giữa các cách ứng phó với những biến số về tâm lý, sinh lý, hay xã hội. Vì thế, các biện pháp đề xuất còn thiếu thiết thực và không sát đối tượng (Robotham, 2008).

Để đề xuất được các biện pháp hiệu quả giúp học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ứng phó tốt với stress, cần thiết có những nghiên cứu về thực trạng ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau. Tiếp cận những vấn đề khá cấp thiết về ứng phó với stress trên học sinh THPT, chúng tôi tiến hành nghiên cứu “Ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau” như một hướng tiếp cận có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn.

2. Mục đích nghiên cứu

Từ kết quả nghiên cứu lý luận và thực trạng về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau, đề xuất một số biện pháp nhằm giúp học sinh THPT tăng khả năng kiểm soát và ứng phó với stress phù hợp với kiểu nhân cách của mình.

3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

3.1. Đối tượng nghiên cứu

Biểu hiện và cách ứng phó với stress của học sinh trung học phổ thông có kiểu nhân cách khác nhau.

3.2. Khách thể nghiên cứu

Khách thể gồm 571 học sinh THPT.

4. Giả thuyết khoa học

- Khi đối mặt với những vấn đề gây stress trong cuộc sống, học sinh THPT đã sử dụng nhiều cách ứng phó khác nhau, bao gồm cả cách ứng phó hiệu quả và kém hiệu quả như cấu trúc lại nhận thức, đổ lỗi bản thân, mơ tưởng, tìm kiếm hỗ trợ xã hội, giải quyết vấn đề, lảng tránh vấn đề và cô lập bản thân.

- Học sinh THPT có các kiểu nhân cách khác nhau thì cách thức ứng phó với stress cũng có sự khác biệt. Trong đó, những học sinh có kiểu nhân cách nhạy cảm

có khuynh hướng sử dụng các cách ứng phó kém hiệu quả hơn so với những học sinh có kiểu nhân cách khác.

- Một số yếu tố chủ quan của học sinh (đặc điểm lứa tuổi, giới tính, tinh thần lạc quan, bi quan, mức độ stress…) và yếu tố khách quan (chỗ dựa xã hội: gia đình, bạn bè, môi trường học tập trong nhà trường) có ảnh hưởng và có thể tác động làm thay đổi các cách ứng phó của học sinh THPT khi gặp phải stress. Trong đó, chỗ dựa xã hội có ảnh hưởng mạnh nhất đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

- Xây dựng cơ sở lí luận về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau như: tổng quan vấn đề nghiên cứu, xây dựng các khái niệm công cụ, các mặt biểu hiện và các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau, các yếu tố ảnh hưởng đến ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau.

- Khảo sát, phân tích và đánh giá thực trạng ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau; cùng những yếu tố ảnh hưởng đến khả năng ứng phó với stress của học sinh THPT ở các kiểu nhân cách khác nhau.

- Đề xuất một số biện pháp nhằm giúp học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau ứng phó với stress tốt hơn.

6. Giới hạn phạm vi nghiên cứu

6.1. Giới hạn về nội dung nghiên cứu

- Đề tài lựa chọn cách phân loại kiểu nhân cách của học sinh THPT theo mô hình 5 yếu tố lớn của nhân cách (big-five model) hay còn gọi là Big-Five; với thang đo năm nhân tố rút gọn Big Five Inventory – Short Form (BFI –S) của tác giả Frieder R. Lang và đồng nghiệp (2011).

- Đề tài dựa trên quan điểm của Tobin và các cộng sự (1989) để tìm hiểu thực trạng các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau với thang đo Bảng kiểm Chiến lược ứng phó (Coping Strategies Inventory - CSI) của Garcia và các cộng sự (2007).

- Tìm hiểu một số yếu tố chủ quan và khách quan tác động đến cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau qua ba thang đo sau: (1) Thang đo lạc quan, bi quan (Life Orientation Test – Revised – LOT - R) của Scheier và Carver (1985); (2) Thang đo stress (Percieved Stress Scale – PSS) của Cohen & Williamson (1988); (3) Thang đo hỗ trợ xã hội (The multidimensional Scale of perceived social support – MSPSS) của Zimet, Dahlem, Zimet và Farley (1988).

6.2. Giới hạn về khách thể nghiên cứu

Nghiên cứu thực hiện trên khách thể là học sinh THPT, bao gồm 571 học sinh nam và học sinh nữ, học sinh từ lớp 10 đến lớp 12.

6.3. Giới hạn về địa bàn nghiên cứu

Nghiên cứu được tiến hành tại 02 trường THPT thuộc quận Nam Từ Liêm, thành phố Hà Nội (trường THPT Đ.M, trường THPT T.V) và 02 trường THPT thuộc huyện Hoằng Hóa, tỉnh Thanh Hóa (trường THPT L.Đ.B, trường THPT H.H.2).

7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp luận nghiên cứu

Nghiên cứu được thực hiện dựa trên cơ sở một số nguyên tắc phương pháp luận cơ bản của tâm lí học như:

7.1.1. Nguyên tắc thống nhất giữa hoạt động - nhân cách

Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau không tách rời các hoạt động - giao tiếp của học sinh THPT nhằm thỏa mãn nhu cầu của học sinh THPT khi các em gặp phải stress trong cuộc sống, đồng thời cũng dựa trên những đặc điểm nhân cách của học sinh THPT.

7.1.2. Nguyên tắc đảm bảo sự phát triển

Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau không phải là một hiện tượng tâm lí bất biến, mà nó có thể thay đổi trước sự tác động của các yếu tố chủ quan và khách quan khác nhau.

7.1.3. Nguyên tắc tiếp cận hệ thống

Nghiên cứu ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau trong mối quan hệ tác động qua lại với các yếu tố chủ quan và khách quan.

7.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể (được trình bày ở chương 2)

- Phương pháp nghiên cứu tài liệu

- Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi

- Phương pháp chuyên gia

- Phương pháp phỏng vấn sâu

- Phương pháp quan sát

- Phương pháp nghiên cứu trường hợp

- Phương pháp xử lý số liệu bằng thống kê toán học

Những vấn đề cơ bản của phương pháp nghiên cứu, chúng tôi sẽ trình bày chi tiết trong chương 2 của luận án.

8. Đóng góp mới của luận án

8.1. Về lí luận

Luận án đã hệ thống hóa những vấn đề lí luận về ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau; xác định các khái niệm công cụ (ứng phó, stress, ứng phó với stress, kiểu nhân cách, ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau); xác định được 08 cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau bao gồm: cấu trúc lại nhận thức, đổ lỗi bản thân, mơ tưởng, tìm kiếm hỗ trợ xã hội, giải quyết vấn đề, lảng tránh vấn đề và cô lập bản thân; chỉ ra một số yếu tố chủ quan (tinh thần lạc quan - bi quan, mức độ stress…) và yếu tố khách quan (chỗ dựa xã hội: gia đình, bạn bè, môi trường học tập trong nhà trường) có ảnh hưởng đến các cách ứng phó với stress của học sinh THPT có kiểu nhân cách khác nhau.

8.2. Về thực tiễn

Luận án đã chỉ rõ thực trạng các cách ứng phó với stress của học sinh THPT trên toàn mẫu nghiên cứu và ở các kiểu nhân cách khác nhau. Trong đó, đề tài phát hiện ra học sinh THPT có các kiểu nhân cách khác nhau thì việc sử dụng các cách ứng phó với stress cũng có sự khác biệt như: kiểu nhân cách nhạy cảm có khuynh hướng sử dụng các cách ứng phó như ―đổ lỗi cho bản thân‖, ―mơ tưởng‖ và ―cô lập bản thân‖; kiểu nhân cách hướng ngoại thì thường sử dụng cách ứng phó ―tìm kiếm