Truyền Thuyết Về Người Anh Hùng Mở Cõi, Chống Nạn Xâm Lấn Từ Giai Đoạn

thần) hay thánh thần mới là những biểu tượng mơ hồ của sự sợ hãi, phục tùng, mãi đến khi con người biết thờ phụng nhân thần, những người đóng góp công lao cho cộng đồng, là ý thức tôn thờ những bậc tiền nhân khai sơn phá thạch thì mới đạt được chân giá trị. Đây cũng chính là một cơ chế tinh thần củng cố sức mạnh cố kết cộng đồng thôn ấp, tạo nên những giá trị văn hóa truyền thống.

Theo chân các chúa Nguyễn, Phật giáo đã đến xứ sở Đàng Trong (chúa Nguyễn Phúc Chu được mệnh danh là “Quốc chúa - Bồ tát” với công tích hoằng pháp về phương Nam). Ở vùng đất mới khai phá, nhu cầu tâm linh hết sức thiết thực, Phật giáo với tính chất gần gũi và cởi mở đã đáp ứng tích cực yêu cầu nên ngày càng phát triển, trở thành một nhân tố tinh thần đồng hành cùng lịch sử. Theo truyền thống, đây là dòng Phật giáo dân gian mang màu sắc tín ngưỡng bản địa, một hiện tượng văn hóa tâm linh độc đáo của Nam Bộ. Trên nền hiện thực, truyện về các nhân vật tăng sĩ có dấu ấn sâu sắc. Các vị tăng nêu tấm gương hành đạo cao cả vì chúng sinh: Tăng Ân, “người Phật tử xả thân để cứu dân”; Tăng Ngộ lập chùa Tôn Thạnh, đúc tượng Địa Tạng cầu kinh mật niệm giúp đồng bào thoát cơn bệnh dịch (Giồng Ông Ngộ); sư Đạo Trung Thiện Hiếu nguyện hiến xác thân trừ đỉa để “dân chúng được bình yên cày cấy” (Tổ Đỉa)… Tiểu kết chương 2

Qua khảo sát, chúng tôi khái quát nội dung đã thực hiện trong chương 2 như

1. Luận án xác định diện mạo thể loại và cơ cấu văn bản, làm cơ sở để khảo sát

đặc trưng và giá trị hệ thống truyện, một bộ phận truyện dân gian để lại dấu ấn sâu đậm trên những chặng đường lịch sử Nam Bộ, gắn với những điều kiện đặc thù của tiến trình khẩn hoang một vùng đất mới.

2. Luận án đi vào miêu tả nội dung, phân tích đặc điểm cấu tạo của hệ thống truyện. Đồng thời, chúng tôi đưa ra kiến giải về đặc trưng, giá trị nội dung của hệ thống truyện này trên cơ sở những nét đặc thù về điều kiện tự nhiên, lịch sử, văn hóa Nam Bộ. Luận án cũng phân tích sự xâm nhập lẫn nhau giữa tiểu loại truyền thuyết địa danh và truyền thuyết lịch sử của nhóm truyện, thể hiện sự vận động, biến đổi trong hệ thống thể loại theo đặc trưng của văn học dân gian.

3. Luận án thực hiện việc so sánh, liên hệ với các nhóm truyền thuyết gần gũi trên vùng đất và ở các vùng miền khác, để chỉ ra những nét đặc thù của mảng đề tài, nội dung về khẩn hoang và sự tiếp nối tiến trình của một thể loại truyện dân gian ở vùng đất mới, cũng nhằm làm nổi rõ hơn những đặc trưng của nhóm truyền thuyết được khảo sát chính.

CHƯƠNG 3

TRUYỀN THUYẾT VỀ CÁC NHÂN VẬT LỊCH SỬ NAM BỘ LÀ NHỮNG NGƯỜI ANH HÙNG CHIẾN ĐẤU CHỐNG NGOẠI XÂM TỪ CUỐI THẾ KỶ XIX TRỞ VỀ TRƯỚC

3.1. KHÁI QUÁT HỆ THỐNG TRUYỆN

Như đã nêu, truyền thuyết dân gian Nam Bộ được xây dựng trên chất liệu hiện thực là công cuộc khẩn hoang và chiến đấu chống ngoại xâm của nhân dân Nam Bộ. Đây là bản “trường ca” ngợi ca, tôn vinh tài trí, sự gan góc của những lớp người đi khai sơn phá thạch và lòng yêu nước, ý chí kiên cường của những thế hệ anh hùng chống xâm lược trên vùng đất cuối trời tổ quốc. Đóng vai trò trung tâm của bài ca yêu nước, anh hùng là hệ thống truyền thuyết về các nhân vật lịch sử Nam Bộ là những người anh hùng chiến đấu chống ngoại xâm từ cuối thế kỷ XIX trở về trước nói riêng.

Hệ thống truyền thuyết này kể về lai lịch, công tích các nhân vật lịch sử là những người có công trong công cuộc chiến đấu chống ngoại xâm gắn với tiến trình lịch sử Nam Bộ đến cuối thế kỷ XIX.

Đây là kiểu truyền thuyết về người anh hùng lịch sử, mang âm hưởng bài ca chiến trận. Những cốt truyện lịch sử được xây dựng mang ý nghĩa như những ký ức lịch sử sâu đậm về quá khứ. Trong đó, các truyện kể đã tạo thành những tác phẩm xoay quanh các nhân vật, sự kiện. Về cách thức thể hiện, nhiều truyện kể đã có những môtíp, hình ảnh, chi tiết nghệ thuật... được lựa chọn, tô đậm về nhân vật, thể hiện truyền thống thẩm mỹ trong việc xây dựng hình tượng người anh hùng trong truyền thuyết dân gian. Đồng thời, những truyện kể được truyền tụng có mối quan hệ, sự gắn kết chặt chẽ với các di tích lịch sử, văn hóa (đền thờ, lễ hội...) ở các địa phương.

Hệ thống truyện bao gồm hai tiểu loại: truyền thuyết địa danh (Sông Xá Hương, Đốc binh Vàng, Vàm Hổ Cứ...) và truyền thuyết lịch sử (Oai linh ông Điều Bát làm chấn động đất Trấn Giang, Tài trí của Nguyễn Trung Trực, Nguyễn Hữu Huân...). Giữa các tiểu loại này có mối quan hệ qua lại, đan xen.

Trong hệ thống truyện, truyền thuyết địa danh xuất hiện không nhiều nhưng có dấu ấn đặc thù. Đó là truyện kể về những vùng đất, xóm ấp, vàm rạch… ghi dấu chiến công hay chứng tích về nhân vật người anh hùng, trở thành những dấu ấn sâu sắc trong tâm tình con người nơi đây. Yếu tố địa danh mang ý nghĩa là chứng tích lịch sử, văn hóa liên quan đến những sự kiện về nhân vật. Đây cũng chính là những truyền thuyết địa danh gắn với cảm hứng lịch sử, biểu hiện của tâm thức lịch sử, đó là hướng niềm tin, lòng tôn kính của nhân dân về với quá khứ lịch sử thông qua địa vật, phong vật: “Lịch sử địa danh chính là lịch sử của làng của nước chắt lọc qua tình cảm của nhân

dân” [49,63]. Nói cách khác, đây chính là “cảm hứng sáng tạo được chuyển tải thành hình ảnh, thành những biểu tượng của lòng yêu nước thông qua hình thức giải thích các tên gọi của núi sông” [1,54].

Chúng tôi tập hợp được 91 truyền thuyết và 1 dị bản về những người anh hùng chiến đấu chống ngoại xâm ở Nam Bộ từ cuối thế kỷ XIX trở về trước, xoay quanh 58 nhân vật lịch sử. Con số thống kê bước đầu cho thấy hệ thống truyện phong phú và dấu ấn đậm nét của nó trong truyền thuyết về nhân vật lịch sử Nam Bộ. Trong hệ thống này, có 9 / 91 truyện (chiếm tỷ lệ 9,8 %) có nói đến nguồn gốc địa danh.

Dựa vào tiêu chí đề tài, nội dung, đặc điểm nhân vật, yếu tố thời gian lịch sử (thời điểm xuất hiện sự kiện về nhân vật), có thể chia hệ thống truyện này thành hai bộ phận: Truyền thuyết về người anh hùng mở cõi, chống nạn xâm lấn từ giai đoạn trước khi thực dân Pháp xâm lược trở về trước và Truyền thuyết về người anh hùng khởi nghĩa chống Pháp đến cuối thế kỷ XIX.

Dưới đây là bảng tổng hợp thống kê, phân loại:

Bảng 3.1. Thống kê, phân loại

Hệ thống truyện

Nhóm truyện	Số truyện, dị bản	Số nhân vật lịch sử
Truyền thuyết về	Truyền thuyết về người anh hùng mở	13	10
người anh hùng chiến đấu chống	cõi, chống nạn xâm lấn từ giai đoạn trước khi thực dân Pháp xâm lược trở về	1 db
ngoại xâm từ cuối	trước (N.2.1)
thế kỷ XIX trở về
thế kỷ XIX trở về	Truyền thuyết về người anh hùng khởi nghĩa chống Pháp đến cuối thế kỷ XIX (N.2.2)	78	48
trước (N.2)		78	48
Tổng cộng		91 1 db	58

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 189 trang tài liệu này.

Truyền thuyết về người anh hùng mở cõi, chống nạn xâm lấn từ giai đoạn trước khi thực dân Pháp xâm lược trở về trước có 13 đơn vị truyện, 1 dị bản, xoay quanh 10 nhân vật lịch sử. Tư liệu sử có 2 truyện (Đền Lễ Công, Sông Xá Hương), còn lại là tư liệu sưu tầm, biên soạn. Số lượng truyện khá ít ỏi, nhưng đây là những truyền thuyết có ý nghĩa mở đầu về chống ngoại xâm gắn với các nhân vật lịch sử Nam Bộ.

Truyền thuyết về người anh hùng khởi nghĩa chống Pháp đến cuối thế kỷ XIX có 78 đơn vị truyện, xoay quanh 48 nhân vật lịch sử. Qua đó cũng cho thấy dấu ấn sâu sắc của sự kiện lịch sử trong đời sống tinh thần của nhân dân Nam Bộ nói riêng.

Dựa vào nhân vật và trình tự thời gian những cuộc khởi nghĩa chống Pháp có tiếng vang lớn và những cuộc khởi nghĩa chống Pháp khác, chúng tôi tập hợp các

truyện kể như sau: Truyện về Trương Định và nhân vật, sự kiện liên quan (14 truyện, 7 nhân vật lịch sử), Truyện về Thiên Hộ Dương và nhân vật, sự kiện liên quan (24 truyện, 12 nhân vật lịch sử), Truyện về Nguyễn Trung Trực và nhân vật, sự kiện liên quan (9 truyện, 2 nhân vật lịch sử), Truyện về Thủ Khoa Huân và nhân vật, sự kiện liên quan (3 truyện, 1 nhân vật lịch sử), Truyện về Trần Văn Thành và các nhân vật trong tổ chức tôn giáo vùng Thất Sơn (7 truyện, 5 nhân vật lịch sử), Truyện về các nhân vật khởi nghĩa khác ở Đông Nam Bộ (14 truyện, 14 nhân vật lịch sử), Truyện về các nhân vật khởi nghĩa khác ở Tây Nam Bộ (7 truyện, 8 nhân vật lịch sử). Các truyện kể nói trên cho thấy thêm vai trò của các nhân vật lịch sử Nam Bộ trong sự hình thành nhóm truyền thuyết về khởi nghĩa chống Pháp. Số lượng và quy mô các truyện về các nhân vật lịch sử không đồng đều. Đa phần truyện kể tập trung ở những cuộc khởi nghĩa có thanh thế lớn và có điều kiện thâm nhập rộng rãi trong nhân dân. Trong đó, truyện về nhân vật lãnh tụ kháng chiến đóng vai trò trung tâm của các truyện của hệ thống này (như truyện về Thiên Hộ Dương, Nguyễn Trung Trực...).

3.2. ĐẶC ĐIỂM CẤU TẠO

3.2.1. Mô hình cốt truyện

Các truyền thuyết có mô hình cốt truyện truyền thống với lược đồ gồm ba phần, gắn với các tiến trình sự kiện sau:

Tiến trình thứ nhất (1): ghi nhận các yếu tố thời gian, lai lịch, đặc điểm nhân vật (xuất thân, danh tính, chi tiết về nhân thân…), tình huống xuất hiện nhân vật… Tiến trình thứ hai (2): kể công tích, hoạt động của nhân vật, bao gồm: đánh giặc lập chiến công, kỳ tích… Tiến trình thứ ba (3): kết thúc sự kiện, bao gồm chung cục về nhân vật (thắng lợi hay thất trận, hy sinh), sự tri ân, tôn vinh công tích... đối với nhân vật.