Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Y Ban

người như Nguyễn Huy Thiệp với Tướng về hưu, Con gái thủy thần, Ma Văn Kháng với Thắp một tuần hương, Nguyễn Quang Thiều với Người đàn bà xóm trại, Nguyễn Thị Thu Huệ với Hậu thiên đường, Giai nhân… Y Ban đã khai thác trạng thái cô đơn của con người một cách tinh tế, sâu sắc nhờ khả năng nắm bắt những biến thái tinh vi của đời sống con người. Nhiều nhân vật của chị cô đơn như một nỗi ám ảnh thường xuyên truy đuổi, dồn nén cuộc sống của họ. Để khắc họa sự cô đơn của nhân vật, mỗi nhà văn có một cách riêng. Bảo Ninh, Nguyễn Minh Châu, Võ Thị Hảo sử dụng độc thoại nội tâm, độc thoại với người vắng mặt hay độc thoại dưới dạng viết nhật kí, đan xen giữa ý thức và tiềm thức. Y Ban lại đào sâu vào tâm trạng, cảm giác, suy nghĩ của họ. Nỗi cô đơn biểu hiện bằng sự im lặng. Người đàn ông bước ra từ cuộc chiến trong Bản lí lịch tự thuật luôn bị bủa vây bởi sự cô đơn. Nỗi đau của ông bị dồn nén bởi thất vọng vì những đứa con, bởi lạc lõng vì không tìm được sự chia sẻ của những người sống xung quanh. Bốn đứa con ông coi thường ông bởi ông chỉ có tình yêu thương mà không thể cho chúng một chỗ làm tốt, một địa vị cao trong xã hội. Chúng chẳng bao giờ muốn nghe lại cái bản lí lịch của ông. Chúng không muốn ông nhắc tới, chúng không quan tâm, chúng quay lưng lại và lãng quên. Ông sống buồn rầu, lặng lẽ và bắt đầu có thói quen nằm quay mặt vào tường. Người ta kết luận ông mắc bệnh hội chứng chiến tranh. Thực tế là ông cô đơn và không thể hòa nhập được vào cuộc sống thực dụng đầy bon chen. Ông Thông trút những bi kịch của cuộc đời mình bằng những tiếng thở dài, vào những ngày tháng “úp mặt vào tường và mở mắt thật to”. Chúng ta cũng có thể gặp cảm nhận “thất thế, lạc loài, cô đơn giữa mạch đời” ở nhân vật ông Tương Bằng trong Thắp một tuần hương của Ma Văn Kháng. Họ là những con người hiến dâng cuộc đời cho cách mạng nhưng đều lạc lõng trong cuộc sống hậu chiến bởi họ không thích nghi kịp với sự hối hả, ích kỉ và đầy toan tính của lối sống hiện đại. Chính vì vậy

họ luôn bị bủa vây bởi sự cô đơn. Nỗi cô đơn của con người sau chiến tranh còn là khoảng trống trong tâm hồn một thiếu phụ khắc khoải chờ chồng đi chiến đấu được cảm nhận qua suy nghĩ của đứa con “mẹ còn trẻ quá, nỗi cô quạnh trùm lên mẹ trong quãng đời còn lại” (Điều ấy bây giờ con mới hiểu). Y Ban đã để cho nỗi đau của một góa phụ được cảm nhận đến tận cùng từ nhân vật đứa con gái: “Ngày mai, khi tôi chui ra khỏi kén, tôi thành ngài, sinh con đẻ trứng, mẹ sẽ chỉ còn lại một mình với căn phòng trống vắng. Mẹ còn trẻ quá, nỗi cô quạnh trùm lên mẹ trong quãng đời còn lại. Ai sẽ làm thay đổi được điều đó?” Sẽ chẳng ai làm được điều đó trừ khi chiến tranh không xảy ra. Chính chiến tranh đã đánh cắp bố và đánh cắp luôn cả tuổi xuân của mẹ. Y Ban đã xoáy sâu vào tâm trạng, vào nỗi khắc khoải đợi chờ và niềm khao khát đoàn tụ của những người vợ trong và sau chiến tranh. Nó làm ta nhớ tới tâm tư sầu muộn của người thiếu phụ ngóng trông chồng đi chinh chiến trong Chinh phụ ngâm của Đặng Trần Côn:

“Lòng này gửi gió đông có tiện Nghìn vàng xin gửi đến non Yên Non Yên dù chẳng tới miền

Nhớ chàng đằng đẵng đường lên bằng trời Trời thăm thẳm xa vời khôn thấu

Nỗi nhớ chàng đau đáu nào xong”

Trở lại với truyện của Y Ban, nhiều năm sau khi cô con gái lớn khôn cô mới hiểu được sự khờ khạo của mình khi ấy. Chiến tranh không có ngoại lệ và bố cô đã vĩnh viễn ra đi “Sẽ trọn mười lần, hai mươi lần năm năm nữa, bố mãi mãi không bao giờ trở về để lại mẹ suốt đời với một niềm khao khát thiếu phụ dở dang.”

“Thế giới nội tâm của mỗi cá nhân chứa đầy những yếu tố bất ngờ và bí ẩn. Không phải chỉ khi tồn tại đơn thân, một hình một bóng con người mới

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 105 trang tài liệu này.

cảm thấy cô đơn mà con người mang tâm trạng cô đơn ngay chính trong ngôi nhà, trong gia đình của mình, khi không tìm thấy sự đồng cảm, một tiếng nói chung.”[16]Trong sáng tác của Y Ban ta còn bắt gặp những nhân vật nữ cô đơn ngay trong chính ngôi nhà mình, cô đơn ngay giữa chốn đông người: “Ngày ngày con vẫn nhập cuộc, con đi xem, đi vũ hội, đi du lịch nhưng sau tất cả những cuộc vui con càng cô đơn hơn”. Đó là nỗi cô đơn nặng nề thẳm sâu trong tâm hồn cô thiếu nữ, của người mẹ mất con trong Bức thư gửi mẹ Âu Cơ. Đó là hậu quả của sự mất mát đổ vỡ tình yêu hạnh phúc, vừa là hậu quả của sự khác biệt thế hệ và cả sự thờ ơ lạnh lùng đến tàn nhẫn của con người. Y Ban đã đặt nhân vật của mình và hệ thống thời gian đối lập nhau qua những trang thư của cô con gái viết gửi mẹ để thể hiện tâm trạng cô đơn. Tác giả dùng thời gian hiện tại để đối lập với quá khứ khiến người đọc cảm nhận rõ hơn nỗi đau quá khứ và sự trống rỗng hiện tại của nhận vật. Nỗi đau của cô gái là một nỗi đau thầm lạng không thể chia sẻ cùng ai. Câu chuyện khiến ta liên tưởng đến những trang nhật kí của cô con gái không tìm được một chỗ dựa tinh thần, thậm chí một sự sẻ chia với người mẹ trong Hậu thiên đường – Nguyễn Thị Thu Huệ. Truyện Người đàn bà có ma lực cho người đọc thấy cảm nhận về hiện tại trống trải cô đơn của người phụ nữ khi đã sang cái dốc bên kia của tuổi thanh xuân: “Bây giờ người đàn bà ấy đã có tuổi. Trên cái thân thể bắt đầu đẫy ra còn ghi lại dấu ấn của thời trẻ trung tự do phóng đãng. Mặt không đẹp, các đường nét mờ nhạt. Hạnh phúc được lo toan cho một gia đình riêng không hề có trên khuôn mặt ấy. Một mình với cuộc sống đã ở phía dốc bên kia, người đàn bà càng có nhiều thời gian để than thở: "Ta là một người đàn bà, một người đàn bà rất hoàn hảo nhưng tại sao ta lại không có được cái kết quả của sự hoàn hảo ấy". Người đàn bà ấy đã đi suốt cuộc đời mà vẫn không tìm thấy một tổ ấm, một nơi trú ngụ tinh thần bởi sự thất vọng về tình yêu, về người bạn trăm năm. Người đàn bà ấy luôn phải đối diện với sự

trống vắng của tâm hồn bởi những hụt hẫng vô cớ, thất thường của trạng thái cô đơn. Tâm trạng ấy chúng ta cũng bắt gặp ở nhân vật Sao trong Giai nhân của Nguyễn Thị Thu Huệ: “Sao thấy hụt hẫng một cách vô cớ, lòng dạ hoang vắng, nhạt thếch.” Sao tự hỏi: “Ai đến với tôi bây giờ. Chẳng lẽ, cuộc đời của tôi, một người đàn bà ba mươi tám tuổi cứ thế này sao?” rồi tự mình lí giải: “Cứ đợi một cái gì mà chính mình cũng không biết. Bên ngoài cánh cửa kia, có thể là thiên thần, có khi là quỷ dữ, cũng không biết nữa. Cái thời mà mình được chọn lựa qua rồi ư?” Những người phụ nữ ấy đã tự đánh mất đi tuổi xuân, đánh mất đi quyền chọn lựa hanh phúc cho mình bởi họ đã quá kì vọng và đàn ông, quá kì vọng vào cuộc sống gia đình hạnh phúc trọn vẹn. Cả Y Ban và Thu Huệ đều đặt nhân vật của mình trong một không gian đầy rẫy những âm thanh của cuộc sống gia đình để họ càng thấm thía hơn trạng thái cô đơn của mình. Còn “nàng” trong Đôi găng tay da màu nâu thì cô đơn trong sự tiếc nuối khi không còn cơ hội để lựa chọn. Nàng mải miết chạy theo một đôi găn tay để rồi đánh mất đi mối tình đầu đẹp đẽ. Nàng chờ người đàn ông tặng mình món quà ấy nhưng anh không hiểu. Anh không hiểu rằng cô gái hẹn hò với anh chỉ vì muốn sở hữu đôi găng tay kia. Thậm chí cả khi họ chia tay thì anh cũng không hiểu được nguyên nhân của sự tan vỡ đó. Đôi găng tay da màu nâu ấy chỉ là một hình ảnh ước lệ của những khát khao phù phiếm, những khát vọng về một hạnh phúc xa xôi. Đến một ngày nàng nhận ra cái mình chạy theo vẫn không bắt được mà cái mình có cũng đã tuột mất thì đã muộn. “Người đàn bà bèn mang chiếc hộp đựng các loại găng tay ra, đeo sợi dây chuyền vào cổ, lồng tay vào đôi găng tay da màu nâu, rồi đeo chiếc nhẫn có đính ngọc bích ra ngoài. Thế là mọi cảm giác mà người đàn ông đã đưa đến khi nàng là một cô bé 23 tuổi, ào ạt tràn về. Chính những cảm giác đó mà người đàn bà đã chẳng thể chấp nhận được một người đàn ông nào khác nữa.” Nàng phải trả giá cho sai lầm của mình. Người phụ nữ không ý thức được đâu

là tình yêu đích thực với những giá trị cần có là một trong những lí do dẫn đến sự cô đơn của chính họ.

Cũng như các nhà văn cùng thời Y Ban sử dụng không gian và thời gian nghệ thuật để khắc họa nỗi cô đơn của nhân vật. Về thời gian chị thường đặt nhân vật của mình vào sự đối lập giữa quá khứ và hiện tại. Đa số truyện ngắn của chị được xây dựng trên cơ sở hồi tưởng. Nỗi đau quá khứ và sự trống rỗng hiện tại đã tạo ra sự giằng xé nhân vật cô đơn. Chiều về khi hàng xóm lách cách tiếng dao thớt để chuẩn bị cho bữa cơm gia đình là thời gian khiến người đàn bà cô đơn trong Người đàn bà có ma lực phải hoài niệm về quá khứ. Cái “quá khứ của một thời trẻ, sống động dàn trải như một cuốn phim màu với những lời ca êm dịu ngọt ngào” luôn làm người đàn bà ý thức về hiện tại một mình trong căn nhà không có hơi ấm đàn ông và tiếng khóc cười trẻ nhỏ. Và khoảnh khắc “Khi mùa xuân về” là lúc người đàn bà trong Đôi găng tay da màu nâu cảm thấy “một nỗi buồn không sao tả xiết” về sự khờ dại của tuổi 23 – nguyên nhân của hiện tại đơn độc đầy nuối tiếc. Thiếu nữ trong Bức thư gửi mẹ Âu Cơ sống bằng hai con người với hai khoảng thời gian đêm – ngày khác nhau: ngày là con người của những cuộc chơi, cuộc vui cùng bạn bè, đêm là con người của đau đớn, dằn vặt. “Từ ấy đến nay mẹ đau nỗi đau của mẹ, con đau nỗi đau của con. Nhưng có đêm nào mẹ tỉnh dậy vì nỗi đau của mẹ không? Ðêm đêm cha mẹ vẫn bên nhau và con thức tỉnh với nỗi đau của mình. Mẹ, mẹ có hiểu con không?” Ngày là cuộc sống giả tạo, đêm về mới là nỗi cô đơn nặng nề không thể chia sẻ cùng ai. Sự đối lập của hai mảng thời gian ấy đã đẩy tâm trạng cô đơn của nhân vật đến tận cùng.

Để tô đậm trạng thái cô đơn của nhân vật các nhà văn sử dụng nhiều khoảng không gian đậm nhạt, dồn nén, mở rộng khác nhau. Riêng Y Ban thường đặt nhân vật của mình vào khoảng không gian nhỏ hẹp, không gian

gia đình và cô lập nó theo nhiều cách. Đó có thể là không gian tù túng, bức bách của ngôi biệt thự “hai lần cổng khóa” (Jô). Nhờ không gian ấy mà người đọc hiểu được sự cô đơn của người vợ của ông trưởng tàu và những đứa con cũng “ít được giao tiếp với bạn bè và cuộc sống”. Đó cũng có thể là không gian văn phòng nhỏ khép kín của người đàn bà lỡ thì cô độc được đặt đối lập với không gian nhộn nhịp, ồn ào ở các gia đình trong khu tập thể (Người đàn bà có ma lực). Chính không gian nhỏ hẹp ấy đã khiến người đàn bà càng thêm thấm thía nỗi cô đơn do sai lầm của mình tạo ra. Đó còn có thể là “không gian khập khiễng” (chữ dùng của Lê Thị Hường) mà ở đó “nhân vật tự bộc lộ mình qua lời nói, hành động nhưng mỗi lời nói, mỗi hành động của nhân vật đều sai nhịp với cuộc sống” [6]. Không gian đó đã đẩy nhân vật Thông vào trạng thái lạc lõng, không thể hòa hợp với những người xung quanh trong Bản lí lịch tự thuật. Ở bệnh viện thì “người ta không xếp cho anh làm chuyên môn mà làm hành chính vì lúc đó bà bệnh viện trưởng không thích đàn ông làm sản”, rồi bị chuyển lên phòng y vụ; ở nhà “anh cũng ngồi một chỗ, âm thầm hút thuốc” và lạc lõng trước những toan tính của bốn đứa con. Ta cũng bắt gặp “không gian khập khiễng” ấy trong Tướng về hưu của Nguyễn Huy Thiệp. Chính sự cô đơn của nhân vật Thông và Thuấn đã cho thấy sự tàn khốc của đời sống hậu chiến.

Cô đơn là một trạng thái bi kịch, là nỗi đau tinh thần lớn nhất của con người. Trạng thái cô đơn dù là trong khoảnh khắc hay là sự cô đơn triền miên đều ẩn chứa những hoài vọng và ước mơ, hạnh phúc và khổ đau của những mảnh đời, những phận người trong cuộc sống. Với khả năng nhận biết và khám phá chiều sâu trong thế giới tâm hồn nhiều bí ẩn, Y Ban đã cho thấy một thực trạng tinh thần của con người trong cuộc sống hiện đại. Qua những nhân vật cô đơn của mình, chị còn cho người đọc thấy sự đồng cảm

với những khát khao ước vọng được hòa đồng, được hạnh phúc của con người. Đây cũng là một nét nhân văn trong truyện ngắn của Y Ban.

2.3 Nhân vật bi kịch:

“Nếu muốn dùng sức mạnh của tay ta lay động thân cây này, ta sẽ không thể làm nổi. Nhưng ngọn gió mà ta không nhìn thấy sẽ dồi dập, bẻ cong thân cây theo ý muốn. Cũng thế chúng ta bị uốn cong và dồi dập bởi những bàn tay vô hình.” (Riezsche) Bi kịch là cái hầu như không xuất hiện trong văn học Việt Nam 1945 – 1975, thậm chí nó còn là điều cấm kị. Luồng gió đổi mới đã đưa văn học về với quỹ đạo bình thường của nó. Cùng với sự đổi mới mạnh mẽ quan niệm nghệ thuật về con người và hiện thực, các nhà văn không ngần ngại đi sâu vào những sắc thái muôn vẻ của nỗi buồn nhân thế, thể hiện cảm nhận sâu sắc về những mất mát của con người. Trong đó có Y Ban.

Đa số nhân vật bi kịch trong truyện ngắn của Y Ban là phụ nữ. Một trong những bi kịch của họ là không được thỏa mãn bản năng của mình. Trong I am đàn bà người phụ nữ thôn quê làm ô-sin bên Đài Loan đã giúp người đàn ông dần hồi phục bằng tình thương và sự chăm sóc tận tình như của một người mẹ với đứa con. Cùng với sự hồi phục của bộ phận nhạy cảm của ông chủ là sự thức dậy những khát khao bản năng đàn bà của thị “Nó đã như nỗi ám ảnh thị. Nó ám ảnh thị ghê gớm. Nó đẩy cảm giác của thị thành sự thèm khát. Thị thèm khát.” Từ những khát khao cháy bỏng ấy thị đã dám làm cái việc “như trong mơ” để thỏa mãn chính mình “ Thị lật chiếc chăn mỏng đắp trên người ông chủ. Con giống con má đang cất cao đầu chờ thị. Như giấc mơ đêm hôm nào, thị cầm lấy đưa vào cơ thể thị. Thị đã không phải thức giấc trong sự thèm khát cháy bỏng nữa. Thị đã thỏa mãn.” Nhưng khi bừng tỉnh khỏi cơn mộng mị thì “thị sợ hãi tột cùng.” Suy nghĩ về việc vừa làm thị rủa

mình là “cái thứ đàn bà xấu xa” và thị ân hận vì mình đã làm “cái việc xấu xa ấy”. Rồi thị “khóc mụ mị cả người” và thị tìm đến ông chủ để “trút bỏ những tâm sự”. Cách giao tiếp với người bệnh bằng sex của người đàn bà không chỉ là dục vọng mà là bản năng và tình cảm. Vì thương cảm chị đã đến với thân xác tàn tạ của người đàn ông một cách hồn nhiên giống như xưa kia chị ban phát tình yêu thương cho cu Đức – một đứa trẻ chị nhặt ở trong rừng. Nhưng điều làm chị hạnh phúc không phải là được thỏa mãn ham muốn mà sự hồi phục bất ngờ của người đàn ông. Chính chiếc camera đã ghi lại cả niềm vui, nước mắt và những tâm sự của chị. Nhưng bi kịch của chị là không ai hiểu điều đó. Họ cũng không cần hiểu cảm xúc của chị mà họ chỉ quan tâm đến hành vi của chị mà thôi. Chị đau đớn vì không thể thanh minh cho mình và chị cũng chẳng bao giờ có cơ hội để làm việc đó. Kết thúc truyện Y Ban đã để nhân vật của mình “thanh thản thiếp đi” sau khi cố nhớ lại câu tiếng Anh “I am đàn bà”. Sự thanh thản ấy phải chăng xuất phát từ cõi lòng của người phụ nữ đã được giải tỏa từ chính nhận thức đầy nhân bản “Thị chỉ muốn thiên hạ hiểu cho những nỗi thống khổ của đàn bà. Thị chỉ muốn thiên hạ nhận ra sự tốt đẹp của đàn bà để tha thứ lỗi lầm cho họ”.Thấu hiểu những ẩn ức của người đàn bà xa xứ, Y Ban không để cho nhân vật của mình nhẫn nhịn được nữa. Cuộc sống nghèo đói tha hương đã khiến họ quá thiệt thòi rồi. Còn một khát vọng nhỏ nhoi chính đáng chẳng lẽ họ cũng phải kìm nén nốt sao? Sau nhiều trăn trở tác giả đã ưu tiên giải phóng cho khát vọng tự nhiên bản năng của người đàn bà. Đó là một ý tưởng táo bạo và đầy tính nhân bản, thể hiện tình yêu thương trân trọng con người của Y Ban.

Nhân vật người phụ nữ trong Tự tràn đầy khát khao dục tính nhưng lại khốn khổ vì nhu cầu tình dục không được đáp ứng trọn vẹn. Bản năng luôn thôi thúc cô khao khát tìm kiếm và thỏa mãn dục vọng. Ba người đàn ông đi qua cuộc đời cô là người chồng, một quan chức cao cấp và một giáo sư văn