Lý Thuyết Phát Triển Du Lịch Cộng Đồng

là sự kết hợp chủ yếu giữa các ngành Sử học, Địa lý nhân văn, ngôn ngữ, văn hóa, khoa học chính trị và kinh tế học. Qua đó, có thể thấy khái niệm “khu vực” căn bản được định nghĩa là những không gian lịch sử - văn hóa xác định với những phạm vi rộng hẹp khác nhau” [Phạm Hồng Tung, 2017, tr.103].

Đến cuối thế kỷ XX đầu thế kỷ XXI, Khu vực học đã phát triển lên một tầm cao mới, chuyển từ Khu vực học cổ điển sang Khu vực học hiện đại. Trước đây mục tiêu của Khu vực học là đưa lại nhận thức tổng quát về một không gian lịch sử - văn hóa nào đó, Khu vực học hiện đại hướng tới mục tiêu hàng đầu là ứng dụng những nhận thức tổng quát đó vào việc giải quyết hàng loạt các vấn đề có độ phức hợp cao đang đặt ra trong thực tiễn phát triển bền vững của các khu vực. “Khu vực giờ đây không những là một không gian văn hóa - lịch sử mà trước hết là một không gian phát triển. Vì vậy, Khu vực học phải hướng tới mục tiêu cuối cùng là đánh giá các nguồn lực, tiềm năng, cơ hội phát triển của không gian nào đó. Trên cơ sở đó, các nghiên cứu phải có giá trị tư vấn, phản biện chính sách và có những đóng góp vào chiến lược bền vững của khu vực” [Phạm Hồng Tung, 2017, tr.109].

Để đạt được mục tiêu nghiên cứu của luận án tiến sĩ Việt Nam học dựa trên nền tảng học thuật của Khu vực học, đối tượng nghiên cứu được tiếp cận và luận giải theo hướng liên ngành, trong đó một số hướng tiếp cận chủ đạo là tiếp cận lịch sử, tiếp cận xã hội học, tiếp cận văn hóa học, tiếp cận du lịch học và tiếp cận khoa học phát triển.

Với cách tiếp cận lịch sử, luận án tìm hiểu và trình bày về lịch sử cư trú, quá trình hình thành, phát triển kinh tế - xã hội của người Thái ở Nghệ An nói chung và ở Con Cuông nói riêng. Từ đó rút ra những nhận xét, khái quát về quá trình phát triển của cộng đồng người Thái ở Con Cuông, Nghệ An.

Với cách tiếp cận xã hội học, luận án đi sâu nghiên cứu đời sống xã hội, lối sống và những biến đổi xã hội dưới sự tác động của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở cộng đồng người Thái ở huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An.

Với cách tiếp cận văn hóa học, luận án làm rõ đặc trưng văn hóa của cộng đồng người Thái ở huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An trong bối cảnh giao lưu, hội nhập với các nền văn hóa khác.

Với cách tiếp cận du lịch học, luận án đã nhận diện và đánh giá khả năng phát triển du lịch của các di sản văn hóa Thái ở huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An với tư cách là một tài nguyên du lịch.

Với cách tiếp cận khoa học phát triển, luận án tiến hành đánh giá nguồn lực phát triển của địa bàn nghiên cứu, phân tích quá trình phát triển kinh tế du lịch của cộng đồng người Thái ở huyện Con Cuông, tỉnh Nghệ An để nhận thấy sự vận động biến đổi kinh tế, xã hội và văn hóa trong xã hội hiện đại.

1.3.2.2. Lý thuyết phát triển du lịch cộng đồng

a) Quan điểm, mục tiêu phát triển

Du lịch cộng đồng là phương thức phát triển dựa vào du lịch có định hướng bền vững trong đó cộng đồng địa phương là chủ thể trực tiếp tham gia vào hoạt động du lịch. Cộng đồng địa phương vừa cung cấp dịch vụ du lịch để phát triển du lịch vừa bảo tồn tài nguyên văn hóa, tài nguyên thiên nhiên và môi trường. Đồng thời cộng đồng được hưởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ du lịch và thành quả bảo tồn đó.

Dựa trên những quan điểm như vậy, mục tiêu phát triển du lịch cộng đồng được thể hiện như sau:

Phát triển du lịch cộng đồng nhằm tạo công ăn việc làm và thu nhập cho người dân, góp phần xóa đói giảm nghèo, phát triển kinh tế xã hội đặc biệt là những vùng kinh tế khó khăn. Nếu như các loại hình du lịch khác mang đến nguồn thu nhập chủ yếu cho các nhà đầu tư, người dân được hưởng quyền lợi từ nguồn tài nguyên địa phương rất ít thì du lịch cộng đồng tạo điều kiện để người dân tham gia vào việc cung ứng dịch vụ du lịch, cung cấp sản phẩm du lịch qua đó cải thiện thu nhập của mình. Mục tiêu này vừa đảm bảo và kết hợp hài hòa được mục tiêu kinh tế gắn với mục tiêu xã hội.

Mục tiêu bảo toàn tài sản thiên nhiên và văn hóa địa phương: Phát triển du lịch cộng đồng cũng là biện pháp rất hiệu quả để vừa bảo tồn tài nguyên văn hóa, tài nguyên thiên nhiên và môi trường. Người dân tham gia vào quá trình phát triển du lịch và được hưởng lợi ích từ hoạt động du lịch giúp họ có ý thức bảo vệ những nguồn tài nguyên của địa phương. Người dân muốn được hưởng nhiều lợi ích họ cần

biết cách thu hút khách du lịch đến với địa phương mình. Họ phải giữ gìn môi trường tự nhiên trong lành, môi trường văn hóa, xã hội thân thiện, văn minh, bảo tồn các tài nguyên du lịch tự nhiên và văn hóa để khách du lịch có thể tham quan, tìm hiểu. Để sản phẩm du lịch của cộng đồng địa phương giàu bản sắc, đậm nét truyền thống và khác biệt. Họ cần gìn giữ, phục hồi và tôn tạo lại các tài nguyên đã bị mai một hoặc đang có nguy cơ bị mai một.

Mục tiêu phát triển bền vững: Phát triển du lịch cộng đồng là một cách thức để phát triển du lịch bền vững. Nguyên lý phát triển bền vững của du lịch cộng đồng chính là sự hài hòa giữa ba mục tiêu: kinh tế, văn hóa xã hội và môi trường tài nguyên. Nếu chỉ đảm bảo được mục tiêu kinh tế mà không đảm bảo được hai mục tiêu còn lại sẽ dẫn đến sự thoái trào phát triển.

Như vậy mục tiêu phát triển của du lịch cộng đồng bao gồm cả mục đích kinh tế, mục đích môi trường tài nguyên, mục đích văn hóa xã hội và mục đích phát triển bền vững. Hiệu quả tổng hợp như vậy đã làm cho phát triển du lịch cộng đồng là lựa chọn, định hướng nhiều quốc gia trên thế giới ngay từ khi mới ra đời và đến nay đã trở thành một xu thế phổ biến toàn cầu [Trần Đức Thanh, 2017, tr. 47- 49].

b) Điều kiện hình thành và phát triển

- Tài nguyên du lịch

Tài nguyên du lịch là cảnh quan thiên nhiên, yếu tố tự nhiên, di tích lịch sử - văn hóa, công trình lao động sáng tạo của con người và các giá trị nhân văn khác có thể sử dụng nhằm đáp ứng nhu cầu du lịch, là yếu tố cơ bản để hình thành các khu du lịch, điểm du lịch, tuyến du lịch, đô thị du lịch. Tài nguyên du lịch gồm tài nguyên du lịch tự nhiên và tài nguyên du lịch văn hóa đang được khai thác và chưa được khai thác. Tài nguyên du lịch là điều kiện tiên quyết đối với việc hình thành và phát triển các loại hình du lịch nói chung và du lịch cộng đồng nói riêng. Tài nguyên du lịch là yếu tố quyết định tạo nên giá trị của điểm đến. Các điểm đến càng chứa nhiều tài nguyên du lịch đặc sắc thì càng có sức thu hút du khách, thúc đẩy hoạt động du lịch. Đối với du lịch cộng đồng, tài nguyên càng phong phú, đặc sắc thì càng có điều kiện phát triển mạnh và bền vững.

- Cơ sở vật chất kỹ thuật

Cơ sở vật chất kỹ thuật đóng vai trò hết sức quan trọng trong quá trình tạo ra và thực hiện sản phẩm du lịch cũng như quyết định mức độ khai thác tiềm năng du lịch nhằm thỏa mãn nhu cầu của khách du lịch. Bên cạnh đó, cơ sở vật chất kỹ thuật còn có ảnh hưởng tích cực hoặc tiêu cực đến tâm lý du khách khi đi du lịch. Do đó nó cũng là một yếu tố quan trọng góp phần vào hiệu quả kinh doanh du lịch.

Cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch bao gồm các công trình, phương tiện có chức năng tạo ra các dịch vụ đáp ứng nhu cầu của khách du lịch như: vận chuyển, lưu trú, ăn uống, tham quan, vui chơi giải trí… Cơ sở vật chất kỹ thuật phục vụ du lịch đồng thời cũng quyết định giá trị của sản phẩm du lịch nói chung và du lịch cộng đồng nói riêng. Muốn khai thác có hiệu quả nguồn tài nguyên du lịch đòi hỏi phải có hệ thống cơ sở vật chất kỹ thuật tốt. Căn cứ vào các đặc điểm trên có thể hiểu cơ sở vật chất kỹ thuật du lịch bao gồm toàn bộ các phương tiện vật chất tham gia vào việc tạo ra và thực hiện dịch vụ hàng hóa du lịch nhằm đóng góp mọi nhu cầu của khách du lịch.

- Giao thông vận tải

Mạng lưới giao thông, phương tiện giao thông và điều hành giao thông là một trong những nhân tố có tác động mạnh đến sự phát triển của du lịch. Du lịch gắn với việc di chuyển của con người trên phạm vi nhất định. Vì vậy giao thông vận tải đóng vai trò quan trọng đối với hoạt động du lịch nói chung và du lịch cộng đồng nói riêng.

- Dịch vụ hỗ trợ cho du lịch

Các dịch vụ hỗ trợ cho hoạt động du lịch khác như thông tin liên lạc các công trình cung cấp điện, nước, trạm y tế,… Thông tin liên lạc là điều kiện để giao lưu cho du khách trong và ngoài nước. Nó đảm bảo việc vận chuyển các tin tức nhanh chóng và kịp thời. Các công trình cung cấp điện, nước, trạm y tế tại điểm du lịch là không thể thiếu. Khách du lịch là những người rời khỏi nơi cư trú thường xuyên, vì vậy khi đến một nơi khác ngoài các nhu cầu cơ bản về ăn, uống, ở, đi lại, du khách cần được đảm bảo về các dịch vụ điện, nước để cho quá trình sinh hoạt được diễn ra bình thường.

- Sự sẵn sàng tham gia của cộng đồng

Cộng đồng là một trong những yếu tố quan trọng cấu thành nên loại hình du lịch cộng đồng. Chính vì vậy mức độ tham gia của cộng đồng có ý nghĩa quan trọng hàng đầu đến sự tồn tại và phát triển của du lịch cộng đồng. Cộng đồng dân cư ở đây chỉ bao gồm những người dân địa phương đang sinh sống làm ăn trong hoặc liền kề với các khu vực chứa tài nguyên du lịch, không bao gồm những người hay các doanh nghiệp từ nơi khác đến làm việc hay kinh doanh. Cộng đồng dân cư là những người tham gia vào việc tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia vào quá trình bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường và bản sắc văn hóa của cộng đồng. Họ là người quyết định sự tồn tại và phát triển của du lịch cộng đồng.

- Chủ trương, chính sách của chính quyền

Chủ trương, chính sách của các cấp chính quyền sẽ là yếu tố thúc đẩy hoạt động du lịch cộng đồng phát triển. Nếu chính quyền địa phương có chính sách, chủ trương và định hướng ủng hộ phát triển du lịch vô cùng thuận lợi. Ngược lại nếu quyền địa phương không ủng hộ thì du lịch rất khó phát triển. Các cấp chính quyền có thể hộ trợ cho hoạt động du lịch cộng đồng bằng nhiều cách khác nhau: tạo điều kiện cho khách du lịch tới tham quan, khuyến khích cộng đồng địa phương tham gia, đầu tư phát triển cơ sở hạ tầng. Chính quyền địa phương cũng cần có những chính sách nhằm khuyến khích các tổ chức doanh nghiệp đầu tư các hạng mục phát triển du lịch.

c) Nguyên tắc phát triển

(1) Dựa vào cộng đồng

Đặc trưng của du lịch cộng đồng là dựa vào cộng đồng, cộng đồng chính là chủ thể chính của hoạt động du lịch. Họ là những người tham gia vào tất cả quá trình du lịch như: tổ chức các hoạt động du lịch, cung cấp các dịch vụ du lịch, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống nhằm phục vụ nhu cầu của du khách… Chính vì vậy, nguyên tắc đầu tiên trong hoạt động du lịch là nguyên tắc dựa vào cộng đồng.

(2) Phân chia lợi ích hợp lý

Để du lịch cộng đồng phát triển bền vững thì việc phân chia lợi ích giữa các bên một cách hài hòa, hợp lý là một nguyên tắc bắt buộc.

Các bên tham gia như cộng đồng địa phương, chính quyền và doanh nghiệp cùng tham gia vào hoạt động du lịch cộng đồng. Trong đó, cộng đồng địa phương

chịu trách nhiệm cung cấp các dịch vụ du lịch, tổ chức các hoạt động du lịch và đảm bảo các tài nguyên du lịch. Chính quyền địa phương là người đại diện cho cơ quan nhà nước quản lý hành chính trực tiếp các hoạt động du lịch tại địa phương, đảm bảo an ninh trật tự cho cộng đồng và du khách. Các doanh nghiệp du lịch là nguồn cung cấp khách và các dịch vụ du lịch cần có trách nhiệm và phối hợp với nhau trong hoạt động du lịch. Với nguyên tắc này cộng đồng phải cùng được hưởng lợi như các thành phần khác khi tham gia vào hoạt động kinh doanh cung cấp các sản phẩm cho khách du lịch, nguồn thu từ hoạt động du lịch được phân chia công bằng cho mọi thành viên tham gia hoạt động cũng như cần phải trích lại lợi luận để đầu tư cho cộng đồng nói chung.

(3) Người dân quyết định hoạt động du lịch

Nguyên tắc này khẳng định chủ thể, quyền lợi và nghĩa vụ của người dân địa phương khi tham gia du lịch cộng đồng. Du lịch cộng đồng muốn thực hiện được cần phải có sự tham gia của cộng đồng dân cư, mọi chương trình của loại hình du lịch này đều được xây dựng dựa vào khả năng của cộng đồng. Chính vì vậy, cộng đồng phải được quyền tham gia thảo luận các kế hoạch, quy hoạch, đầu tư để phát triển du lịch chứ không phải với vai trò của những người làm thuê cho doanh nghiệp.

(4) Bảo tồn giá trị tài nguyên

Điều kiện về tài nguyên tự nhiên và văn hóa có ý nghĩa quyết định đến phát triển du lịch dựa vào cộng đồng. Tài nguyên du lịch chính là thành phần nguyên liệu chính để sản xuất các chương trình du lịch. Tài nguyên du lịch càng phong phú thì các hấp dẫn du khách. Để hoạt động du lịch phát triển lâu dài thì việc bảo tồn tài nguyên rất quan trọng. Vì vậy, trong phát triển du lịch cộng đồng, phát triển phải đi đôi với bảo tồn, cộng đồng địa phương cần đề cao ý thức gìn giữ bảo vệ giá trị của các tài nguyên. Bảo tồn những giá trị của tài nguyên là bảo đảm sự phát triển của du lịch một cách bền vững.

d) Các thành phần tham gia vào du lịch cộng đồng

Cộng đồng địa phương: là trọng tâm của phát triển du lịch cộng đồng bởi vì họ là chủ sở hữu những tài nguyên môi trường du lịch, là đối tượng trực tiếp và chủ yếu tham gia phục vụ khách du lịch.

Chính quyền địa phương và các cơ quan quản lý du lịch: Họ là những người lãnh đạo, có vai trò tổ chức và quản lý được cộng đồng địa phương tín nhiệm, bầu ra và đại diện cho cộng đồng nhằm tăng cường sức mạnh đoàn kết tập thể của cộng đồng, đặc biệt phát huy tiềm năng, thế mạnh của cộng đồng trong mọi hoạt động kinh tế, văn hóa, xã hội theo các chủ trương, đường lối của nhà nước, tuân thủ pháp luật và là cầu nối giữa cộng đồng với thế giới bên ngoài.

Các công ty du lịch: Là thành phần quan trọng trong hoạt động đầu tư phát triển cũng như quảng bá sản phẩm du lịch cộng đồng, giữ vai trò môi giới trung gian kết nối cung và cầu du lịch tạo ra một dây chuyền liên tục trong hoạt động du lịch. Họ có thể sử dụng lao động là người địa phương, góp phần tạo công ăn việc làm và thu nhập cho người dân bản địa. Bên cạnh đó, họ góp phần vào việc chia sẻ lợi ích từ du lịch cho cộng đồng bằng việc đóng thuế, phí môi trường, mua vé tham quan.

Khách du lịch: Là đối tượng tiêu dùng sản phẩm du lịch và là thành phần quan trọng trong phát triển du lịch cộng đồng.

Các tổ chức hỗ trợ phát triển và các tổ chức đào tạo năng lực địa phương: Các tổ chức hỗ trợ phát triển có thể là các tổ chức phi chính phủ trong hoặc ngoài nước, thường xuyên hỗ trợ cộng đồng về mặt chuyên môn và một phần nhỏ về mặt tài chính. Các tổ chức này có vai trò là những người chỉ lối dẫn đường, giúp cộng đồng thực hiện các mục tiêu phát triển du lịch giai đoạn đầu, sau một thời gian hoạt động, họ sẽ trao quyền quản lý cho cộng đồng và chính quyền địa phương.

e) Các hình thức du lịch cộng đồng

Bảng 1.1. Mô tả các hình thức du lịch cộng đồng

Loại

Đặc trưng	Nét hấp dẫn du lịch (điển hình)
Du lịch di sản	Là du lịch bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa trong làng (nhà cổ, đình làng, miếu-đền, nhà thờ họ, bia đá, các làn điệu dân ca) còn lưu lại cho hậu thế và các hoạt động của người xưa, để cho du khách có thể học tập, giao lưu, trảinghiêm.	Tham quan, nghiên cứu và học tập từ các di tích lịch sử, thăm các nhà cổ, thưởng thức các làn điệu dân ca, tập hát xướng…
Du lịch làng nghề truyền thống	Tham quan, trải nghiệm, giao lưu nghề truyền thống, nghề thủ công mỹ nghệ,… còn giữ gìn tại các làng nghề	Trải nghiệm nghề truyền thống, giao lưu với nghệ nhân, mua các sản phẩm nghề truyền thống, tham gia tour đi tham quan nguồn gốc các sản phẩm nghề truyền thống hoặc tham gia các công đoạn sản xuất sản phẩm…
Du lịch sinh thái cộng đồng	Du lịch vận dụng các điều kiện tự nhiên như cảnh quan sông nước, cù lao, công viên, vườn cây ăn quả, nhà vườn, khí hậu…	Tour khám phá, trải nghiệm môi trường thiên nhiên như song nước, phong cảnh, tham quan và thưởng thức các sản phẩm tại các vườn cây ăn quả hoặc cơ sở chế biến…
Du lịch nông sinh học	Du lịch tận dụng các thế mạnh của nghề nông, các điều kiện nông thôn và cuộc sống tại các nông thôn	Các chương trình tham quan, trải nghiệm, học tập về nông nghiệp, tập sản xuất nông nghiệp, thưởng thức nông sản, giao lưu với nông dân…
Du lịch thể thao	Du lịch dựa vào các tài nguyên thiên nhiên để trải nghiệm: bơi, lặn biển, chèo thuyền, câu cá, đua thuyền, leo núi, trượt tuyết, săn bắn…	Các chương trình trải nghiệm cuộc sống hoang dã, thử thách mạo hiểm, rèn luyện sức khỏe, thưởng thức sản phẩm săn bắt được…
Du lịch nghỉ dưỡng, chữa bệnh	Du lịch dựa vào các nguồn nước khoáng, bùn khoáng tự nhiên, các vùng có nhiều phương thuốc, dược liệu quý của người dân bản địa…	Các sản phẩm ngâm tắm khoáng, ngâm tắm thuốc dân gian… nhằm trải nghiệm và phục hồi sức khỏe