Những Công Trình Nghiên Cứu Yếu Tố Hậu Hiện Đại Trong Sáng Tác Của Haruki

Nguyễn Thị Huế trong bài viết “Truyện ngắn Hồ Anh Thái từ góc nhìn liên văn bản” đã khẳng định: “Với Hồ Anh Thái, dấu ấn hậu hiện đại trong sáng tác của anh khá dễ nhận biết… Đọc các tập truyện ngắn của Hồ Anh Thái có thể thấy mọi yếu tố của văn bản, từ ngôn từ, chi tiết, hình tượng cho đến giọng điệu… đều đã, đang và sẽ có thể trở thành đầu mối của một quan hệ giao tiếp rộng lớn. Từ đó, cần có một nền tri thức về văn bản để mà lĩnh hội” [92]. Tác giả đã quy mối quan hệ liên văn bản về hai diện giao tiếp cơ bản: một là mối quan hệ giữa những văn bản (tác phẩm) của Hồ Anh Thái với nhau, hai là mối quan hệ giữa văn bản này với sáng tạo nghệ thuật của các tác giả khác. Hỏa Diệu Thúy đã nhận ra “Dấu ấn hiện đại trong bút pháp Hồ Anh Thái” qua tinh thần “giải cấu trúc” trong tiếp cận và phản ánh hiện thực cũng như ở phương diện hình thức của tác phẩm. Tác giả bài viết khẳng định “dấu ấn hậu hiện đại trong sáng tác của Hồ Anh Thái không chỉ ở ý thức lựa chọn tiếp cận đối tượng phản ánh mà trước hết và rõ nhất là ở phương thức, kĩ thuật phản ánh” [10, tr.113]. Tác giả đã làm sáng tỏ nhận định này bằng việc khảo sát qua các yếu tố như dấu ấn “mã kép”, dấu ấn liên văn bản trong sáng tác của Hồ Anh Thái.

Sáng tác của Hồ Anh Thái được nhiều tác giả lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu trong nhiều đề tài khoa học khác nhau. Có thể nói Hồ Anh Thái là một hiện tượng tiểu thuyết trong văn học Việt Nam đương đại, nên trong những năm gần đây, tác phẩm của tác giả này thường xuyên được chọn làm đối tượng nghiên cứu cho các báo cáo khoa học, khóa luận, luận văn của các sinh viên và học viên như: Cái kỳ ảo trong Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái của hai sinh viên Nguyễn Thị Thu Hằng và Vũ Thúy Mây (2005); Tìm hiểu vài nét về nhân vật người kể chuyện trong Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái của sinh viên Ngô Thị Thu Trang (2006); Nguyễn Thị Thanh Nga với khóa luận tốt nghiệp Cái kỳ ảo trong văn chương Hồ Anh Thái (2004); Vũ Thúy Mây với Nhân vật tiểu thuyết trong Cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái (2006); Nguyễn Thị Ngọc Hà với Kết cấu tiểu thuyết Trong sương hồng hiện ra (2006); Phạm Lan Anh với Những cách tân nghệ thuật trong tiểu thuyết Hồ Anh Thái (Năm 2005); Nguyễn Thị Kim Lan với Nghệ thuật kết cấu trong một số tiểu thuyết huyền ảo triết luận của Tạ Duy Anh, Châu Diên, Hồ Anh Thái (Năm 2006); Nguyễn Hữu Tâm với Nghệ thuật trần

thuật trong tiểu thuyết của Hồ Anh Thái (2006); Nguyễn Bá Thạch với Cảm hứng giễu nhại trong sáng tác của Hồ Anh Thái (Năm 2007); Nguyễn Thị Vân Nga với Về tiểu thuyết cõi người rung chuông tận thế của Hồ Anh Thái (2004); Võ Anh Minh với Văn xuôi Hồ Anh Thái nhìn từ quan điểm nghệ thuật vì con người, (2005); Ngô Thị Thu Hương với Đặc điểm tiểu thuyết Hồ Anh Thái qua 3 tác phẩm“Người và xe chạy dưới ánh trăng, cõi người rung chuông tận thế, mười lẻ một đêm” (2007); Phạm Anh Tuấn với Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong sáng tác Hồ Anh Thái, (2008); Trần Lê Nhật Tâm với Chất trào lộng trong truyện ngắn Hồ Anh Thái; Trần Thị Hoài Phương với Biểu tượng như một phương thức phản ánh của văn xuôi đương đại (qua tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp, Nguyễn Bình Phương, Hồ Anh Thái), (2008)…

Hồ Anh Thái xuất hiện trong văn đàn không những làm cho vườn hoa văn học đương đại nước nhà thêm tỏa sắc mà còn góp phần khẳng định vị thế của nền văn học Việt Nam trong dòng chảy văn học thế giới. Tác phẩm của ông ngày càng gây được sự chú ý của dư luận và bạn đọc, được đề cập trong nhiều bài báo, công trình nghiên cứu khác nhau. Yếu tố hậu hiện đại trong các sáng tác của ông thể hiện rõ nét ở nhiều phương diện khác nhau. Đây là cơ sở để chúng tôi tiến hành khảo sát một cách có hệ thống và đặt trong mối quan hệ so sánh với yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Murakami.

1.2.2. Những công trình nghiên cứu yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Haruki Murakami

Haruki Murakami là nhà văn hiện đại Nhật Bản nhận được nhiều sự đánh giá cao về vai trò và vị trí trong vườn hoa văn học Nhật đương đại. Ông rất xứng đáng với vị trí một trong những tiểu thuyết gia thế kỉ 20 quan trọng nhất của Nhật Bản. Đề cập đến thời đại lắm bão tố hiện nay, Matsuda Tetsuo của nhật báo Yomiuri có số in lớn nhất ở Nhật, viết: “Trong bất cứ trận bão lớn nào cũng có những nhà văn giương cao ngọn đèn soi cho quần chúng. Murakami Haruki đang và sẽ lãnh vai trò đó”. Ngay từ khi tiểu thuyết Rừng Nauy xuất hiện đã có hàng ngàn lời tán tụng dành cho cả tác giả và tác phẩm. Từng tác phẩm lớn được ra đời sau đó lại làm tăng thêm vị thế cho sự nghiệp văn học của Haruki Murakami. Ông đã chiếm lĩnh được ngày càng nhiều sự yêu mến trong độc giả và cả giới phê bình. Qua những sáng tác của mình Haruki Murakami đã cho thấy ông thực sự là một nhà văn hậu hiện đại với kĩ

thuật hết sức tinh tế và điêu luyện. Chính tác giả cũng đã thấy tự hào về điều này. Ông từng phát biểu ông không nghĩ mình là nhà văn hậu hiện đại, nhưng nếu mọi người gọi bằng cái tên đó thì ông cũng không phản đối. Ông không quan trọng việc người ta gọi mình là gì nhưng ông có cơ sở để tự hào mình là một người kể chuyện khá cừ. Ở Việt Nam Haruki Murakami đã và sẽ tiếp tục làm tốn nhiều giấy mực của giới nghiên cứu và phê bình viết về ông. Năm 2007, nhà xuất bản tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh đã cho xuất bản cuốn Truyện ngắn Murakami – nghiên cứu và phê bình của Hoàng Long. Tác giả cuốn sách này đã nhìn lại những dấu mốc quan trọng trong cuộc đời của Murakami tác động tới sự ra đời của các tác phẩm văn học đưa đến cho người đọc nhiều sự hiểu biết về Murakami trong văn nghiệp và cuộc đời. Cuốn sách còn giới thiệu 5 truyện ngắn của Kawabata, 14 truyện ngắn tiêu biểu của Haruki đặt trong sự đối sánh qua đó thấy được sự vận động của văn hóa Nhật Bản từ Kawabata đến Haruki Murakami. Tuy nhiên ở cuốn sách này chỉ dừng lại ở việc giới thiệu tác phẩm chứ chưa có những nghiên cứu phê bình cụ thể về yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Murakami.

Tại Hội thảo “Thế giới của Haruki và Banana Yoshimoto” được công ty Nhã Nam hợp tác cùng đại sứ quán Nhật Bản tổ chức tại Hà Nội, tháng 3, năm 2007, dịch giả Lâm Thiếu Hoa với bài “Những vẻ đẹp trong tác phẩm Haruki Murakami” đã chỉ ra được vẻ đẹp văn chương, vẻ đẹp cô độc và vẻ đẹp ẩn dụ trong tiểu thuyết của Murakami.

Năm 2011 Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội cho xuất bản cuốn Những cây bút kiệt xuất trong văn học Nhật Bản hiện đại do Nguyễn Tuấn Khanh biên soạn và giới thiệu. Tác giả đã trang trọng dành 40 trang trong cuốn sách này để giới thiệu về cuộc đời cũng như sự nghiệp sáng tác của Haruki Murakami. Lí giải về sức hút của tác phẩm Murakami với công chúng, Nguyễn Tuấn Khanh cho rằng đó chính là nhờ “sức sáng tạo của Murakami thực phong phú, đa dạng và mỗi tác phẩm của ông là một tìm tòi, khám phá mới về thế giới, về đáy sâu tâm hồn con người” [68, tr.401]. Tác giả cuốn sách cũng đã nhìn thấy được những giá trị phổ quát mang tính nhân loại trong trang văn của Murakami. Đó không chỉ là một xã hội Nhật thời hậu công nghiệp mà còn là những vấn đề có thể xảy ra ở bất cứ thời điểm nào, bất cứ nơi nào trên thế giới, nó chứa đựng tính toàn cầu sâu sắc. “Murakami đã viết ra

một thứ văn soi rọi những vấn nạn của thế giới hậu hiện đại, vạch rõ sự khủng hoảng của nước Nhật kể từ cuối thời kì hậu chiến” [68, tr.440]. Cùng quan điểm này trong bài viết “Thực tại và con người trong tiểu thuyết của Haruki Murakami”, tác giả Trần Tố Loan cũng nhận định: “Những điều Haruki Murakami đặt ra trong các tác phẩm đã chạm đến những vấn đề mang tính nhân loại, đặc biệt là cuộc vật lộn của con người trong hành trình cuộc đời để tìm thấy bản ngã đích thực của mình trong một thế giới nhiều khả thể” [75].

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 179 trang tài liệu này.

Dưới sự soi sáng của lí thuyết hậu hiện đại qua các công trình được các nhà lí luận dày công nghiên cứu và giới thiệu, yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Haruki Murakami ngày càng thu hút được sự quan tâm của nhiều chuyên gia nghiên cứu. Trong cuốn Văn học hậu hiện đại – Diễn giải và tiếp nhận (Kỉ yếu hội thảo khoa học quốc gia 2011) với 37 bài viết tham gia hội thảo đã có 3 bài các nhà nghiên cứu hướng về Murakami và yếu tố hậu hiện đại trong các sáng tác của ông. Trong bài viết “Kiểu con người đa ngã trong tiểu thuyết Người tình Sputnik của Haruki Murakami”, Trần Thị Tố Loan nhận định những tác phẩm của Murakami “thực sự là những hành trình đầy trăn trở, những cuộc lãng du kì lạ trong hiện thực, những cuộc vượt thoát ra ngoài không gian, thời gian và thám hiểm vào cõi nội tâm đầy bí ẩn của con người để truy tầm bản ngã cho mình” [119, tr.481]. Và “Haruki Murakami, với những tác phẩm sâu sắc đã lặng lẽ hòa vào dòng văn học mới bằng cảm thức của con người hoang mang trước sợ đổ vỡ của các đại tự sự” [119, tr.482]. Riêng với tiểu thuyết Người tình Sputnik, tác giả nhìn thấy được kĩ thuật viết văn hậu hiện đại của Murakami khi ông “đã diễn tả được tinh tế cảm thức của thời đại con người không tin vào đại tự sự nữa, họ đi tìm những mảnh vỡ của chính mình.Và mỗi mảnh vỡ ấy chính là một cái tôi của họ - cái tôi đa ngã” [119, tr.491].

Hà Văn Lưỡng với bài viết “Dấu ấn nghệ thuật hậu hiện đại trong một số sáng tác của Haruki Murakami” đã chỉ ra những điểm rõ nét hơn về sự thể hiện của kĩ thuật viết hậu hiện đại ở những tác phẩm của Murakami qua ba đặc điểm quan trọng đáng chú ý đó là sự phá vỡ kết cấu kể chuyện truyền thống, sử dụng nhiều biểu tượng, ẩn dụ, và việc sử dụng nhiều yếu tố giễu nhại. Về kết cấu tác phẩm của Murakami, theo Hà Văn Lưỡng, đó là “lối kết cấu mở, có sự cắt dán, lắp ghép giữa các phần, chương và đoạn văn. Trong nhiều tác phẩm nhà văn đưa vào cả những

văn bản báo chí” [119, tr.515]. Đây là xu hướng phá bỏ “đại tự sự” theo kiểu văn chương truyền thống theo tinh thần hậu hiện đại. Về sử dụng các biểu tượng và ẩn dụ, tác giả bài viết cho rằng: “Những biểu tượng, ẩn dụ và chất trinh thám xuất hiện khá nhiều trong hầu hết những tác phẩm của Haruki Murakami từ truyện ngắn đến tiểu thuyết. Đó là những kí hiệu thẩm mĩ mà nhà văn sử dụng để nói lên một vấn đề gì đó của con người và cuộc sống” [119, tr.518]. Tác giả còn chú ý đến việc sử dụng yếu tố giễu nhại trong sáng tác của Murakami. Đây là những nhận định thỏa đáng nhưng thật ra chỉ mới là những bước đầu trong việc nghiên cứu yếu tố hậu hiện đại được thể hiện khá phong phú và phức tạp trong toàn bộ sáng tác của Haruki Murakami, nhà văn lớn của văn học đương đại Nhật Bản.

Dương Ánh Tuyết trong bài: “Quan niệm nghệ thuật của Haruki Murakami trong tác phẩm người tình Sputnick” đã chỉ ra được thủ pháp mặt nạ tác giả được Murakami thể hiện xuất sắc và thuyết phục. Ngoài ra tác giả cũng nhận thấy “tính nước đôi, sự mơ hồ, tính mảnh vỡ, đa tâm điểm là đặc điểm nổi bật trong sáng tác của Murakami” [119, tr.577]. Tác giả khẳng định “con người cô đơn là chủ đề bao trùm trong tiểu thuyết của Murakami” [119, tr.581]. Từ những phân tích khá thuyết phục của mình, Dương Ánh Tuyết khái quát: “Toàn bộ nghệ thuật của Murakami tập trung ở chỗ buộc độc giả phải đối mặt với những góc khuất trong chính con người mình. Đó là cú sốc lớn nhất mà tiểu thuyết gia đầy cảm hứng Nhật Bản này mang đến cho độc giả trên hành trình thám hiểm mê lộ cuộc sống [119, tr.586].

Kỉ yếu hội thảo khoa học quốc gia năm 2013 Văn học hậu hiện đại - Lí thuyết và thực tiễn của Khoa ngữ văn - Bộ môn văn học nước ngoài của trường Đại học Sư phạm Hà Nội với 29 bài tham luận từ các nhà nghiên cứu ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam lại tiếp tục có 3 bài nghiên cứu về yếu tố hậu hiện đại ở sáng tác của Murakami. Nguyễn Thị Kim Ngân dành sự quan tâm của mình cho “Sự tái sinh của các Motif Folklore trong Biên niên kí chim vặn dây cót của Murakami”. Nguyễn Anh Dân chú ý đến “Cốt truyện phân mảnh lắp ghép trong tác phẩm của Murakami”, Dương Ánh Tuyết đề cập sâu vấn đề “Tự sự hậu hiện đại của Haruki Murakami trong Phía Nam biên giới phía Tây mặt trời”. Trong mỗi bài nghiên cứu của mình các tác giả lại đóng góp thêm những phát hiện mới mẻ về nghiên cứu yếu tố hậu hiện đại trong trang văn của Murakami. Theo Nguyễn Anh Dân “phong cách

nghệ thuật của Murakami Haruki rất đa dạng”, tuy nhiên “về cơ bản có thể xem ông là một cây bút hậu hiện đại “thế hệ thứ hai” của Nhật Bản” [10, tr.156]. Các kĩ thuật viết văn thuộc về khuynh hướng hậu hiện đại qua tác phẩm Murakami được tác giả chỉ ra khá rõ: “Nếu xem mờ hóa, mã kép, đa điểm nhìn, nghịch lí, nhại, phân mảnh, hỗn độn… là những thước đo của chủ nghĩa hậu hiện đại trong tác phẩm của Murakami Haruki thì độc giả sẽ không phải thất vọng trong quá trình tìm kiếm chúng” [10, tr.157]. Sau đó tác giả bài viết đã đi sâu phân tích những chi tiết thể hiện cho chủ nghĩa hậu hiện đại trong sáng tác của Murakami Haruki là cốt truyện phân mảnh và lắp ghép có thể tìm thấy qua Biên niên kí chim vặn dây cót, cuộc săn cừu hoang, Nhảy, nhảy, nhảy, Xứ sở diệu kì tàn bạo và chốn tận cùng thế giới, 1Q84… Tác giả khẳng định: “Với cảm quan hậu hiện đại, Murakami đã xây dựng nên những kiểu nhân vật đầy những suy nghiệm; những không - thời gian ảo hóa, mê lộ khiến con người lạc lối, lầm lẫn; những cốt truyện và kết cấu mê cung, phân mảnh, đầy biến ảo, lôi cuốn, hấp dẫn người đọc” [10, tr.161]. Còn Dương Ánh Tuyết trong bài viết “Tự sự hậu hiện đại của Haruki Murakami trong Phía Nam biên giới phía Tây mặt trời” [10, tr.164] đã chỉ ra được những đặc điểm : trần thuật đa điểm nhìn, tiểu cốt truyện, nhân vật tìm kiếm bản thể, hệ thống biểu tượng.

Ngoài những bài nghiên cứu được đăng trên kỉ yếu, chúng tôi còn quan tâm đến nhiều bài viết đăng trên các báo và tạp chí. Phan Quý Bích với bài viết “Rừng Nauy – Sex thuần túy hay nghệ thuật đích thực” đã chú ý đến vai trò của sex trong tiểu thuyết này của Murakami. Nguyễn Anh Dân trong bài “Hệ thống biểu tượng trong Biên niên kí chim vặn dây cót” đã chỉ ra một hệ thống biểu tượng trong tác phẩm khá đa dạng từ vật thể đến con người và nhận định rằng: “Đó hoàn toàn có thể là một trò chơi biểu tượng của Murakami… Đây không phải là một tác phẩm dễ giải mã khi mà trong nó ngồn ngộn hệ thống kí hiệu quy ước của cá nhân – những biểu tượng của tác giả”. Trong bài “Biểu tượng cổ mẫu và thực tại phức diện qua tiểu thuyết của Murakami Haruki” đăng trên tạp chí Văn hóa nghệ thuật, số 328 tháng 10 - 2011, tác giả Nguyễn Bích Nhã Trúc đã chỉ ra và luận giải khá chi tiết về một số cổ mẫu đắc dụng trong tiểu thuyết của Murakami như cái bóng, phức cảm Edip, linh hồn…, đây đều là những yếu tố thể hiện rõ chất phương Tây hiện đại.

Trong luận án tiến sĩ Yếu tố hậu hiện đại trong tiểu thuyết của Haruki Murakami (2014), tác giả Lê Thị Diễm Hằng luận án đã phân tích chỉ ra được cảm quan về con người hậu hiện đại trong sáng tác của Haruki Murakami là cô đơn, hoài nghi và phân mảnh. Trần thuật trong tiểu thuyết Haruki Murakami là cấu trúc trần thuật hỗn hợp với sự đan xen và bện xoắn của hình tượng người kể chuyện phi trung tâm hóa. Đó là hình thức kể chuyện ngôi thứ nhất với người kể chuyện tự bạch, hình thức kể chuyện ngôi thứ hai với với người kể chuyện phân thân đa ngã, và hình tượng người kể chuyện ngôi thứ ba mang điểm nhìn hạn tri trong văn học. Tác giả luận án cũng đã chú ý đến cấu trúc liên văn bản trong tiểu thuyết của Murakami qua các phương diện đan xen thể loại, lai ghép văn hóa, giải thiêng huyền thoại và lớp trầm tích văn hóa qua hệ thống các biểu tượng. Tính đến thời điểm hiện tại ở nước ta đây là công trình nghiên cứu có hệ thống nhất về yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Haruki Murakami. Ngoài ra sáng tác của Haruki Murakami cũng đã được nhiều tác giả lựa chọn làm đối tượng nghiên cứu trong nhiều đề tài khoa học, các khóa luận, luận văn tốt nghiệp của sinh viên, học viên cao học như: Thực và ảo trong truyện ngắn của Haruki Murakami của Trần Thị Yến Minh (2007); Vấn đề tình dục qua tiểu thuyết “Người đẹp say ngủ” (Kawabata) và “Rừng Nauy” (Haruki Murakami) (2008) của Đỗ Minh Phương; Con người bản năng trong tiểu thuyết Rừng Nauy của Haruki Murakami (2009) của Nguyễn Văn Bằng; Cái chết trong Rừng Nauy (2009) của Nguyễn Thị Mai; Bi kịch con người hậu hiện đại trong Rừng Nauy và Biên niên kí chim vặn dây cót của Haruki Murakami (2010) của Vũ Thị Hồng Nhung; Yếu tố kì ảo trong truyện ngắn của Haruki Murakami (2010) của Hà Thị Lĩnh; Thế giới nhân vật trong Kafka bên bờ biển của Haruki Murakami (2011) của Nguyễn Thi Ý Lan; Bút pháp hiện thực và huyền ảo trong tiểu thuyết của Haruki Murakami (qua Kafka bên bờ biển, Biên niên kí chim vặn dây cót và xứ sở diệu kì tàn bạo và chốn tận cùng thế giới) (2011) của Trần Thị Bích; Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Haruki Murakami (2011) của Trần Thị Thạch Hà; Thủ pháp dòng ý thức trong tiểu thuyết Biên niên kí chim vặn dây cót của Haruki Murakami (2011) của Hồ Minh Thông; Nghệ thuật kết cấu trong tiểu thuyết Ngầm của Haruki Murakami (2012) của Hồ Thị Thu Hương; Nghệ thuật kết cấu trong tiểu thuyết Haruki Murakami (2012) của Lê Thị Thanh…

Qua rất nhiều bài viết và công trình nghiên cứu trên có thể thấy được tầm vóc và sự ảnh hưởng của Haruki Murakami trong văn học Nhật Bản đương đại là rất lớn. Haruki Murakami thật xứng đáng với lời khen tặng của Glasgơ Herald “là một trong những tiểu thuyết gia tinh tế nhất thế giới”, kĩ thuật viết văn của ông đã thể hiện rất tinh tế và chuyên nghiệp những yếu tố hậu hiện đại.

Tiểu kết: Nhìn chung những công trình nghiên cứu trên đã phần nào đề cập đến được một số yếu tố thể hiện tinh thần hậu hiện đại trong sáng tác của hai nhà văn Hồ Anh Thái và Haruki Murakami. Tuy nhiên các bài viết, tham luận, những công trình nghiên cứu đều tập trung vào nghiên cứu độc lập một tác giả qua khảo sát một số tác phẩm nhất định. Chưa có công trình nào khảo sát yếu tố hậu hiện đại trong sáng tác của Hồ Anh Thái và Haruki Murakami trong một hệ thống có sự so sánh đối chiếu để tìm ra được những điểm khác biệt thú vị trên tinh thần của những cây bút hậu hiện đại. Đây chính là vấn đề đang bị bỏ ngỏ mà tác giả luận án mạnh dạn tìm tòi, nghiên cứu trên cơ sở kế thừa và phát triển kết quả đã có.