Mối Quan Hệ Giữa Các Thành Tố Cấu Trúc Của Hoạt Động Dạy Học

Môi trường tự nhiên, xã hội

Chú thích:

- MT: Mục tiêu

- ND: Nội dung

- PP: Phương pháp

- PT: Phương tiện

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 121 trang tài liệu này.

- HT: Hình thức

- KQ: Kết quả

Chú thích:

- MT: Mục tiêu

- ND: Nội dung

- PP: Phương pháp

- PT: Phương tiện

- HT: Hình thức

- KQ: Kết quả

Môi trường tự nhiên, xã hội

Sơ đồ 1.1: Mối quan hệ giữa các thành tố cấu trúc của hoạt động dạy học

Sơ đồ trên cho thấy: Các thành tố cấu trúc của hoạt động dạy học có mối quan hệ tương tác lẫn nhau, bổ sung cho nhau trong sự tác động của môi trường tự nhiên, xã hội. Nếu tác động tốt vào mối quan hệ đó, nó sẽ là cơ sở và là điều kiện để tăng thêm hiệu quả của hoạt động dạy học, nâng cao chất lượng giáo dục. Mối quan hệ giữa các thành tố cấu trúc của hoạt động dạy học được phản ánh trong quá trình dạy học, với vai trò điều khiển của thầy và hoạt động của trò. Hoạt động dạy học bao gồm hoạt động dạy và hoạt động học, đó là hai mặt không thể tách rời, chúng luôn tác động lẫn nhau, quy định lẫn nhau trong một quá trình thống nhất. Quá trình dạy học thực chất là sự thể hiện toàn bộ hoạt động có chủ định, có kế hoạch của thầy và trò, làm cho trò nắm vững kiến thức

về tự nhiên - xã hội một cách có hệ thống qua đó hình thành kĩ năng, kĩ xảo, thói quen, hành động.

Hoạt động dạy học diễn ra một cách khoa học, các thành tố cấu trúc của dạy học được thực hiện nghiêm túc và phối hợp chặt chẽ thì sẽ đạt được mục tiêu của Giáo dục - Đào tạo.

Theo quan niệm hiện đại, hoạt động dạy học cần thiết xem xét trên ba phương diện chính sau:

Về phương diện xã hội - lịch sử, hoạt động dạy học là quá trình, kết quả của sự tái sản xuất và phát triển những giá trị kinh nghiệm xã hội cơ bản, có chọn lọc, ở từng cá nhân thuộc những thế hệ HS nhất định để thực hiện những chức năng phát triển cá nhân và cộng đồng.

Về phương diện tâm sinh lí, hoạt động dạy học là hình thức phổ biến của sự phát triển cá nhân và cộng đồng. Mỗi cá nhân trong bất kì xã hội nào cũng đều đồng thời phát triển dưới hai hình thức: hình thức cá biệt, đặc thù, của riêng cá nhân HS, do gen và môi trường hoạt động cá nhân của người đó quy định; hình thức phổ biến, chung cho cả thế hệ hoặc vài thế hệ người thuộc cộng đồng nhất định - tức là dạy học của cộng đồng đó.

Về mặt sư phạm, hoạt động dạy học chính là việc gây ảnh hưởng có chủ định đến hành vi học tập và quá trình học tập của HS, tạo ra môi trường và những điều kiện để HS duy trì việc học, cải thiện hiệu quả chất lượng học tập, kiểm soát quá trình và kết quả học tập của họ.

Từ việc phân tích các quan niệm khác nhau về hoạt động dạy học ở trên, trong đề tài này chúng tôi cho rằng, hoạt động dạy học là một dạng hoạt động sư phạm được tổ chức có mục đích, có kế hoạch trong nhà trường, là một bộ phận hữu cơ của quá trình sư phạm tổng thể nhằm phát triển toàn diện nhân cách cho người học. Trong đó, dưới vai trò chủ đạo của người dạy, người học tự giác, tích cực, chủ động thực hiện hiệu quả hoạt động nhận thức nhằm giải quyết các nhiệm vụ dạy học. Về cấu trúc hoạt động dạy học là một hoạt động

mang tính chất hai mặt thống nhất, bao gồm hoạt động dạy (giảng viên, giáo viên) và hoạt động học (học sinh, sinh viên).

1.2.2.2. Hoạt động dạy học các môn KHXH

Các môn KHXH ở bậc học THCS bao gồm nhiều môn học khác nhau như: Ngữ văn, Lịch Sử, Địa lý..v.v Các môn học này có vai trò quan trọng trong việc thực hiện mục tiêu đào tạo của giáo dục phổ thông. Việc giảng dạy các môn này nhằm cung cấp cho HS một hệ thống kiến thức về lĩnh vực KHXH cơ bản ở trình độ phổ thông, bước đầu hình thành ở HS những kỹ năng thực hành, kỹ năng cảm nhận, sáng tạo và thói quen làm việc khoa học; góp phần tạo ra ở họ các năng lực nhận thức, năng lực hành động, năng lực khám phá, phát hiện vẻ đẹp độc đáo của hình tượng, hình ảnh, ngôn ngữ, các sự kiện có tính thời đại mà mục tiêu giáo dục đã đề ra; chuẩn bị cho HS sau khi tốt nghiệp phổ thông tiếp tục tham gia lao động sản xuất, có khả năng tư duy, nhận thức các vấn đề về chính trị- xã hội, tiếp tục học tập và nghiên cứu ở bậc cao hơn.

+ Giáo viên có nhiệm vụ:

- Tổ chức cho HS tham gia các hoạt động học tập đa dạng ngay trên lớp học.

- Hướng dẫn HS biết phương pháp nghiên cứu lý luận, tìm tòi, cảm nhận, phát hiện và giải quyết vấn đề trong học tập, thực hành và các hoạt động ngoại khoá.

- Tăng cường sử dụng phương pháp dạy học phát hiện vấn đề, tìm hiểu nguồn tư liệu từ xã hội, từ thực tiễn cuộc sống; xây dựng khả năng quan sát, cảm nhận, sáng tạo.

- Tổ chức cho HS thảo luận, thực hành, luyện viết theo nhóm kết hợp với học tập cá nhân, nhằm nâng cao chất lượng và hiệu quả trong học tập.

+ Học sinh có nhiệm vụ:

- Phải xác định được mục tiêu và động cơ học tập đúng đắn đối với các môn học nói chung và đối với các môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lý nói riêng, từ đó có hứng thú học tập các này.

- Môn Ngữ văn, Lịch sử, Địa lý có đặc thù giáo dục tư tưởng tình cảm cho học sinh vì vậy HS phải chú ý xây dựng cho mình một thái độ làm việc, tiếp nhận kiến thức một cách trung thực, nghiêm túc.

- Có thái độ hợp tác trong học tập, có chính kiến và suy luận lôgic để bảo vệ kết quả học tập và nghiên cứu của bản thân cũng như mọi việc làm đúng đắn.

- Biết vận dụng một cách sáng tạo kiến thức đã học vào trong lao động và trong cuộc sống hàng ngày.

Hoạt động dạy học các môn KHXH là một dạng hoạt động sư phạm cung cấp cho HS những tri thức thuộc lĩnh vực văn học, lịch sử, địa lý, giáo dục đạo đức. Nó được tổ chức có mục đích, có kế hoạch trong nhà trường nhằm phát triển toàn diện nhân cách cho người học. Trong đó, dưới vai trò chủ đạo của người dạy, người học tự giác, tích cực, chủ động thực hiện hiệu quả hoạt động nhận thức môn KHXH nhằm giải quyết các nhiệm vụ dạy học, hình thành và phát triển những tri thức, kỹ năng, kỹ xảo, năng lực hoạt động trí tuệ và những phẩm chất cần thiết của con người.

1.2.3. Quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH

Quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH là một nhiệm vụ nằm trong quản lý hoạt động dạy học nói chung và quản lý nhà trường nói riêng.

Hoạt động dạy học các môn KHXH do Hiệu trưởng nhà trường quản lý chung. Ngoài ra, phụ trách quản lý môn KHXH còn có Hiệu phó phụ trách chuyên môn và Tổ trưởng Tổ xã hội. Quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH là quản lý quá trình dạy học các môn này ở trên lớp, ngoài giờ lên lớp sao cho đảm bảo sự cân đối, hài hòa giữa hoạt động nội khóa và ngoại khóa, bắt buộc và tự chọn; giữa phát triển những năng lực cá nhân của HS và nâng cao chất lượng giáo dục cho mọi đối tượng HS trong trường.

Trong nhà trường, quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH là quá trình người Hiệu trưởng xác lập kế hoạch, tổ chức, chỉ đạo, giám sát, kiểm tra hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS nhằm đạt mục tiêu đề ra.

Quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH còn là quản lý việc chấp hành các quy định (điều lệ, quy chế, nội quy...) về hoạt động giảng dạy của GV và hoạt động học tập của HS, đảm bảo cho hoạt động đó được tiến hành tự giác, có nề nếp, có chất lượng và hiệu quả cao.

1.3. Một số vấn đề lý luận về quản lý hoạt động dạy học các môn KHXH ở trường THCS

1.3.1. Khái quát các môn KHXH ở trường THCS

Cùng với các môn học khác, các môn KHXH có một vị trí quan trọng trong việc giáo dục thế hệ trẻ thành con người phát triển toàn diện về trí, đức, thể, mĩ. Ở các trường THCS hiện nay các môn KHXH được tích hợp chủ yếu các lĩnh vực kiến thức về Ngữ văn, Lịch sử, Địa lý, Giáo dục công dân đồng thời lồng ghép tích hợp kiến thức ở mức độ đơn giản về kinh tế, văn hoá, khoa học, tôn giáo...Để dạy học tích hợp có hiệu quả người giáo viên cần có kiến thức liên môn.

1.3.1.1. Môn Ngữ văn ở trường THCS

Cấu trúc chương trình Ngữ văn hiện hành được thực hiện theo nguyên tắc tích hợp. Với môn Tiếng Việt ở Tiểu học, chương trình tập trung vào hai thành phần: kiến thức và kỹ năng, trong đó kiến thức gồm tiếng Việt và văn học; kỹ năng gồm đọc, viết, nghe, nói. Đến THCS và THPT chương trình lại được cấu trúc theo ba phần: Tiếng Việt, Tập làm văn và Văn học. Mỗi phần có các nội dung riêng, theo hệ thống của mỗi phân môn khá độc lập… Cho nên nhiều nội dung rất khó tích hợp. Môn Ngữ văn ở trường THCS giúp HS nhận thức bản chất của văn chương, làm cho HS hiểu thêm về cuộc đời để có thái độ sống tốt hơn. Là bộ môn dạy HS biết yêu cái hay, cái đẹp, cái cao cả; ghét cái dở, cái xấu, cái thấp hèn ; tác động đến người đọc không phải là sự định hướng về tư tưởng, chính trị mà là sự thanh lọc tâm hồn.

1.3.1.2. Môn Lịch sử ở trường THCS

Môn Lịch sử ở trường THCS thực hiện mục tiêu giáo dục chung, đáp ứng nhu cầu của học sinh trong việc tìm hiểu quá khứ, nhận thức xã hội hiện tại và hành động hợp quy luật. Học tập lịch sử, học sẽ được bồi dưỡng những

phương pháp tìm hiểu lịch sử như nhận biết các loại tư liệu lịch sử và giá trị của chúng trong việc nắm sự thật lịch sử, rèn luyện các thao tác tiếp cận với các loại sử liệu, các nguồn thông tin cần thiết, vừa sức như : phân tích, tổng hợp, khái quát, đánh giá,… Qua đó, học sinh hiểu biết đúng về lịch sử, hình thành năng lực tự học, tự tìm hiểu những vấn đề lịch sử - xã hội, vận dụng các kiến thức đã học vào cuộc sống.

Môn Lịch sử ở trường THCS nhằm giúp cho học sinh có được những kiến thức cơ bản, cần thiết về lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới ; góp phần hình thành ở học sinh THCS thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, truyền thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng các năng lực tư duy, hành động, thái độ ứng xử đúng đắn trong đời sống xã hội.

1.3.1.3. Môn Địa lý ở trường THCS

Mục tiêu của môn học này ở THCS là giúp cho học sinh có được những hiểu biết cơ bản, hệ thống về Trái Đất – môi trường sống của con người, về thiên nhiên và những hoạt động kinh tế của con người trên phạm vi quốc gia, khu vực và thế giới; rèn luyện cho học sinh những kĩ năng hành động, ứng xử thích hợp với môi trường tự nhiên, xã hội. Đó là một phần của học vấn phổ thông cần thiết cho mỗi người lao động trong xã hội hiện đại, trong thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước. Trên nền tảng những kiến thức và kĩ năng trang bị cho học sinh, môn Địa lí góp phần đáng kể vào việc thực hiện mục tiêu giáo dục phổ thông.

1.3.1.4. Môn Giáo dục công dân (GDCD) ở trường THCS

Hiện nay, môn GDCD ở THCS thường bị xem nhẹ là môn phụ. Việc giảng dạy môn học này do những GV kiêm nhiệm. Môn học này trang bị cho HS những kiếm thức về đạo đức và pháp luật. Môn học này có vị trí, vai trò quan trọng của nó trong việc thực hiện mục tiêu giáo dục cấp phổ thông, góp phần hình thành và phát triển nhân cách toàn diện cho HS. Nếu như các môn Khoa học tự nhiên và KHXH có nhiệm vụ cung cấp các tri thức về Tự nhiên và về Xã hội thì môn GDCD cung cấp những tri thức về nhân sinh, tri thức về cách làm người cho HS. Trong đó, những tri thức của môn GDCD cấp THCS

trực tiếp xây dựng tư tưởng, tình cảm, thái độ và hành vi đạo đức; trách nhiệm và nghĩa vụ của công dân đối với gia đình, nhà trường và cộng đồng xã hội cho HS.

1.3.2. Vị trí, vai trò của các môn KHXH đối với sự hình thành phát triển nhân cách của học sinh THCS

Khoa học tự nhiên và KHXH là hai lĩnh vực khoa học cơ bản trong sự phát triển của các khoa học ở Việt Nam. Mỗi lĩnh vực khoa học đều góp phần tạo ra sự hình thành và phát triển nhân cách của học sinh ở những khía cạnh khác nhau.

Các môn KHXH ở bậc học THCS giúp cho HS có những hiểu biết về Trái Đất, môi trường sống, những kiến thức cơ bản, cần thiết về lịch sử dân tộc và lịch sử thế giới. Nhận biết được trên bề mặt Trái Đất, mỗi miền đều có những phong cảnh, đặc điểm tự nhiên, truyền thống văn hóa, lịch sử khác nhau; con người sinh sống ở các miền ấy có cách làm ăn, sinh hoạt riêng. Từ đó, giúp học sinh THCS thêm yêu quê hương, đất nước, truyền thống dân tộc; có cách hành xử đúng đắn với tự nhiên và các mối quan hệ xã hội.

Đối với bậc học THCS, mục tiêu chủ yếu của các môn KHXH là nhằm giúp cho học sinh có được những hiểu biết cơ bản, cần thiết về địa phương, đất nước và thế giới; góp phần hình thành ở học sinh THCS thế giới quan khoa học, giáo dục lòng yêu quê hương, đất nước, truyền thống dân tộc, cách mạng, bồi dưỡng năng lực tự học, giải quyết các vấn đề, sáng tạo, hợp tác, tư duy, hành động, có thái độ ứng xử đúng đắn trong đời sống xã hội.

Căn cứ vào mục tiêu của bậc học có thể nhận thấy KHXH có vị trí, vai trò rất quan trọng trong sự hình thành và phát triển nhân cách của HS. Nó là nền tảng để giáo dục ở học sinh THCS tinh thần nhân văn, lòng yêu nước và xu thế thời đại là cải cách, đổi mới, sáng tạo. Thông qua việc học tập các môn KHXH giúp học sinh THCS hiểu biết, nhận thức được các quy luật khách quan về sự phát triển của xã hội loài người; lý giải được mối quan hệ giữa con người với xã hội, con người với tự nhiên, nhận thức được về đất nước Việt Nam

đương đại và tình hình thế giới hiện nay. Thông qua các môn KHXH học sinh THCS bước đầu học được cách quan sát và tư duy về xã hội, coi trọng chứng cứ và nâng cao năng lực lý giải các hiện tượng xã hội, biết cách phân tích và giải quyết các vấn đề thuộc Khoa học xã hội.

Nhà văn Rasul Gamzatov (Liên Xô cũ) cho rằng: “Nếu bạn bắn 1 phát súng ngắn vào quá khứ thì tương lai sẽ bắn sẽ bắn súng thần công vào bạn”. Như vậy, nghiên cứu về KHXH sẽ giúp cho các em học sinh THCS hình thành ở bản thân những tri thức, kinh nghiệm, di sản văn hóa dân tộc…được tích lũy từ thế hệ này sang thế hệ khác; giúp gìn giữ, bảo lưu truyền thống, phong tục, bản sắc văn hóa dân tộc, làm giàu thêm vốn hiểu biết, tri thức của bản thân. Tuy nhiên, thực tế tại các trường THCS ở Việt Nam, nhiều bạn HS còn thơ ơ, xem nhẹ đối với các môn học thuộc KHXH. Điều này dẫn đến hiện tượng học lệch, thiếu kiến thức khoa học xã hội cơ bản nghiêm trọng ở một bộ phận không nhỏ HS Việt Nam hiện nay.

1.3.3. Đặc điểm dạy học các môn KHXH

1.3.3.1. Đặc điểm dạy học môn Ngữ văn

Bên cạnh nhiệm vụ phát triển năng lực tạo lập văn bản cho HS, môn Ngữ văn hiện hành có nhiệm vụ phát triển năng lực đọc văn, và rộng hơn là năng lực tiếp nhận văn bản. Nhiệm vụ này đòi hỏi thay đổi phương pháp dạy và học một cách mạnh mẽ.

Tư tưởng quan trọng của chương trình Ngữ văn gần đây là chuyển từ phương pháp giảng văn sang phương pháp đọc hiểu văn bản. Đó là một bước tiến trong phương pháp dạy học văn ở nhà trường phổ thông. Theo định hướng này, dạy văn thực chất là dạy cho học sinh cách thức khám phá, giải mã văn bản – tác phẩm, từ đó hình thành năng lực tự học, tự đọc, tự tiếp nhận văn học nói riêng và văn bản nói chung. Các mục tiêu cao đẹp khác đều thông qua mục tiêu trực tiếp này, tức thông qua đọc hiểu mà đạt được.

Tuy nhiên, tư tưởng và phương pháp đọc hiểu nhìn chung mới dừng lại ở nhận thức là chính. Trong thực tế dạy học tư tưởng vừa nêu chưa được hiện