Pành Khuần/ Hệt Khoăn: Các Loại Nghi Lễ Sửa Sang Hồn, Làm Vía.

Phi khỉ chạn

Ma lười	115	Phi pên bả,	Ma điên, ma dại
				pên mương
102	Phi đon khỏi	Ma làm chết đột	116	Phi bảu, phi	Ma dốt, ma ngu
		ngột		chạ
103	Phi sanh sấc, sanh	Ma ánh lửa trận	117	Phi bịn	Ma bay
	sưa	mạc
104	Phi bók káp	Ma gió lốc	118	Phi quang	Ma quăng cây
				kọn
105	Phi quan sát	Ma quan sát	119	Phi tả đạm	Ma dọa
106	Phi dệt khên	Ma báo điềm	120	Phi tứ máu	Ma nhập hồn
107	Phi đó, phi điếng	Ma cúng bái	121	Phi ăm	Ma đè
108	Phi pú chựa	Ma tổ tiên bên nội	122	Phi kang cói	Loại ma thú
					rừng
109	Phi ta nái	Ma bên ngoại, tổ	123	Phi nhính xao	Ma tổ tiên đàn
		tiên bên ngoại			bà bên bố
110	Phi lúng ta	Ma tổ tiên đàn ông
		bên mẹ

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 403 trang tài liệu này.

101

(Dựa theo khảo sát của Hoàng Trần Nghịch từ các văn bản cúng và sách tâm linh Thái [2011a])

PHỤ LỤC 5

CÁC VỊ THEN TRÊN MƯỜNG TRỜI: TÊN VÀ Ý NGHĨA BIỂU TRƯNG

(Dựa theo khảo sát của Cầm Trọng [274, tr.396-402], tham khảo thêm thông tin về hành trình tìm hồn vía người trên mường trời trong cuốn "Mo khuân" của Vương Trung

[283] và tư liệu điền dã của tác giả).

Có 12 Then Lớn (Then ngồi trên giường) và 22 Then anh em ngồi dưới chầu

chực

Then Luông (Then Lớn)

Then lớn, vị then đứng làm chủ cõi trời, là vị then tượng trưng, đồng thời tạo ra các thế lực quyền quý và giàu sang nhất trong xã hội.

Then Bun - Then Chăng - Then tượng trưng, đồng thời tạo ra hạnh phúc và

công danh, điều khiển minh - nen của con người trần gian "Lên vái Then (Bun) lấy lộc/ Lên lạy Then lấy giàu" [283, tr.186]. Người đời tìm đến công danh phải trèo lên trái núi Pha Bôn, Pha Chăng - núi đá nhẵn, trơ trọi, nhiều bậc, được Then bôi mỡ và dầu vừng trơn "Pha Bun mịn bóng trơn/ Pha Chăng mượt bóng nhẫy" [283, tr.188]. Hồn theo mo leo được 4 bậc - làm nông dân; leo được khoảng 8 bậc - làm chức dịch trong bộ máy chính quyền; từ bậc 9-12: Then xếp vào các chức dịch dành cho quý tộc. "Leo nổi tầng một thành nông nô/ Leo nổi tầng hai thành tá điền/ Leo nổi tầng ba, cả đời thành dân/ Leo nổi tầng bảy mới thành

ông Đô và ông Phọng304" [283, tr.189].

- Hai vị Then còn xếp đặt cho trai gái thành đôi "Then đặt nên đôi lứa chớ lìa/ Sắp nên chồng nên vợ chớ bỏ" [283, tr.180], nên có tục xếp hai ngọn nến minh, nen để trai gái bói hỏi Then về đường tình duyên.

Then Khớ (Then Khọ) Then tượng trưng và tạo ra đường dây của sự sống con

người.

Then Xội (Then tội)

Then tượng trưng và tạo ra quyền lực của pháp tục, chuyên trừng trị những hành vi trái đạo làm người trong xã hội, chẳng hạn: ăn trộm, ăn cắp, ham mê sắc đẹp, tham tiền của, cướp bóc, đua tranh chém giết nhau để giành vị thế xã hội,… Then Xội sẽ bắt nhốt hồn dục vọng vào buồng kín để trừng trị.

Then Hịt - Then Hạy Tượng trưng và tạo ra sự nghèo túng ở trần gian.

Người chết vì quá nghèo khổ, túng thiếu, quý tộc mất chức, mất quyền, phá sản, thất thế,… sau khi chết sẽ biến thành phi, không được nhập đẳm mà phải sống vĩnh viễn ở mường Then Hịt Then Hạy.

304 Tên gọi của hai chức dưới quyền phìa Thái xưa.

Then Ló

(Then đúc người)

Then Chất - Then Chát (Then phắt Then phán)

Then tượng trưng cho sự sinh đẻ. Khuôn đúc là của bà mụ Me Bảu (bà mẹ khuôn). Cái khuôn đúc có tên háng me bảu (máng của mẹ khuôn). Người thực hiện việc đúc là đàn ông (người cha) có tên pú chang ló, pú chang ti (ông thợ đúc, cha khéo rèn). Bà mẹ Bảu quyết định ngày sinh và sự sống của đứa trẻ khi mới thoát khỏi khuôn đúc để đầu thai vào một bà mẹ dưới trần gian. Bà mụ còn tạo ra cái địu, cái nôi, chuồng gà, vườn rau, ao cá, … để các bà mẹ nuôi con.

Tin rằng bà mẹ Bảu đúc ra con mình nên các bà mẹ Thái xưa thường sắm cho mỗi đứa con một cái bát sứ cổ, tượng trưng cho máng đúc của bà mẹ khuôn gọi là thuổi bẩu (bát bẩu). Trong bát bẩu để cuộn gai, tơ vò lùng nhùng tượng trưng cho nhau của đàn bà, một vài xu bạc trắng và rốn trẻ sau khi rụng. Bát bẩu này được cất kĩ trong hòm để khi có lễ cúng bẩu (xên bẩu) hoặc xên khuôn của con hoặc cha mẹ thì đem ra đặt ở mâm. Trong nhiều lễ cúng, đặc biệt các lễ cúng hồn cho người ốm đau hoặc nghi lễ tang ma, mo thường đi lên mường của me Bảu, xem tình trạng khuôn đúc của người, tình trạng dây địu, nôi, chuồng gà, ao cá,... Với người chết, me Bảu được xem là tự ái, bực bội triền miên nên đã ném bảu vào lửa, hất bảu vào nước, nặn hình hài của người thành hình hài mới, đúc bảu thành con của người khác. Dây nôi, dây địu của người chết cũng được xem là đã rụng, chuồng gà hồn không ai chăm nuôi, ao cá vía cá hồn đã vỡ bờ, diều tha, quạ cắp cá không ai canh giữ, mầm măng hồn măng vía bị hái không ai canh, khung cửi dệt vía dệt hồn không người thêm chỉ, mất cả lưới cả thoi, bãi đất hồn sống, đầu nguồn nước sinh đã có người khác đến trồng khoai vào, rác rưởi chặn cả dòng chảy, rễ cây chặn mạch sống nguồn sinh,...

Then tượng trưng và điều khiển tuổi thọ. Then giữ sổ lớn, gọi là sổ nhà Then (xổ hướn then), sổ ghi tên họ, chỗ ở, địa vị xã hội và tuổi thọ của từng người dưới trần gian. Hàng năm hai then mang sổ ra rà soát, người nào đến hạn về trời thì Then xóa sổ. Nếu người nào thọ quá (thường từ 100 tuổi trở lên), người Thái cho là do Then Chất Then Chát đã lãng quên hoặc chưa soát đến tên, gọi là "lạc sổ nhà then" (đông xổ hướn then). Đây là điều phúc lớn, con cháu phải làm lễ cúng hồn cho cụ. Cũng có người ốm đau triền miên không khỏi thì được tin là do Then đã xóa sổ nhưng hồn chưa muốn lên trời, và thường nhờ mo làm lễ để xin Then cho phép hồn trở lại và sống tiếp.

Giúp việc cho Then Chất Then Chát là Then Thước. Hạn chết đã quy định, hai Then đã xóa sổ mà hồn người còn chần chừ nấn ná, then Thước sẽ ra tay,

cương quyết lôi về mường Then với tổ tiên.

Ngoài ra còn có nhiều viên quan sát giúp Then xem xét việc xảy ra dưới trần gian. Chẳng hạn khi một đứa trẻ ra đời, quan sát sẽ xuống xem sự thoát thai diễn ra cụ thể ra sao? Nhưng vì các quan sát đều làm việc qua loa đại khái, chỉ đứng ngoài rừng xem bó vỏ ống cơm lam và bó ống nhau của trẻ để về báo cáo Then ghi vào sổ nên người Thái có tục khi đẻ ăn cơm lam và bó ống lam lại gác trên cành cây, bó nhau bỏ ống đem treo (hé tốc, hộc hỏi - rốn rụng, nhau treo).

Then Chương Then tượng trưng và gây ra hiện tượng chiến tranh. Vị

Then này được xếp vào mường riêng gọi là mường I- nang.

Then Thóng (liên pan nọi)

Vị Then đứng đầu liên pan nọi (đẳm đoi), nơi hồn người chết lành, chết già được đưa tới. Các ma hồn chết lên đến mường trời phải tới trình diện then Thóng, Then nhận và xem thuộc dòng họ nào sẽ đưa cho Then phụ trách họ đó.

Then Thóng

0 (liên pan luông)

Đứng đầu liên pan luông, nơi ma hồn người chết của dòng họ quý tộc cư ngụ.

Then Xính Vị Then nhận ma hồn người chết để phân phối về các

1 dòng họ (đẳm).

Then Hung - Then Khao

2 (Then sáng - Then trắng)

Then tượng trưng cho các lực lượng tự nhiên. Then sáng tạo ra mây, mưa, sấm chớp, gió và các hiện tượng tự nhiên khác.

Then Khao còn tượng trưng và sáng tạo ra sắc đẹp của nữ giới.

Ngoài ra, trong các bài cúng mường hay lễ cúng chữa bệnh của người Thái tại một số nơi tại Sơn La, khi cầu phù hộ, đi tìm hồn con người và mời ăn, số lượng và tên các Then được mời có một số khác biệt. Thống kê dưới đây từ văn bản Xên Mường La, Xên Mường Thanh và một số lễ cúng khác cung cấp thêm thông tin về một số vị then khác trong đời sống tâm linh Thái Sơn La.

Xên Mường La mời: Pú Then Thẩu (cụ Then già), Then Khọk (Then tội), Then Khớ (Then dây vận mệnh), Then nả đanh Then hãnh chiệt (hay lo lấy của người nghèo), Then Hặc Then Hõn, Then Ón Then Pãnh, Then púk mạy Mưỡng Lum pên đông, Then pông cỗn Mưỡng Lùm pên mú, Then bắc mạy xáư mữ, Then khiên xư sáư nịu. Nghĩa là có các Then: Thần cụ già, Thần to, Thần trị tội, Thần hộ mệnh, Thần trồng cây, đặt người trần gian thành rừng, thành trùm họ, Thần phù hộ thông minh.

Xên Mường Lò chỉ mời các Then: Then Lưỡng, Then Tõng, Then Quãng.

Xên Mường Thanh thì mời các then: Then Luông, Then xội, Then Chắt, Then Chát, Then Củ, Then Cụm. Then To, Then tội, Then Chắt, Then Chát, Then xá tội, Then phù hộ.

Các bài cúng xên mường của ba mường lớn này ngoài ra đều có phần chung cúng các thần núi, sông, suối, khu rừng lớn trong khu vực.

Cúng tìm hồn người của Mường La, Thuận Châu mời các Then: Then Bun, Then Chăng, Then Hung, Then Khao, Then Thóng, Then Vĩ, Then Cả. Nghĩa là mời Thần số mệnh, Thần cai quản Niết Bàn, Thần ánh sáng, Thần coi nửa bầu trời, Thần sao Tiều hùng tinh.

Cúng cởi tội (xên kẻ) mời các Then: Then cụ già, Then Sinh, Then Đó, Then

Thóng, Then Khớ, Then Khọk, Then Hĩnh, Then Bun, Then Chăng.

Cúng ma người tình (xên chuông) mời Then Luông, vì ma hồn này được xem là con út Then Luông xuống trần gian quấy quả.

PHỤ LỤC 6

KHÁI LƯỢC VỀ CÁC LỄ CÚNG THÁI

Người Thái quan niệm có 3 loại lễ: tam - phún - xên

Tam: niệm; Phún: cầu, xin; Xên: cúng - đều là cúng lễ nhưng có khác biệt.

Tam: lời nói với phi theo bài bản đã ghi chép, theo lệ tục. Chủ nhà có thể tự tam mà không cần phải nhờ thầy mo. Thường sẽ tự tãm khi cúng tổ tiên thông thường hoặc trong lễ cúng được xem là nhỏ như là lễ pạt tông (cúng tổ tiên 10 ngày một lần). Nội dung ngắn, thời gian ít, đồ lễ không nhiều, thường chỉ có một người cúng và hướng đến một đối tượng phi.

Phún được xem là việc nhỏ của ma Một nhưng lại có tính cấp bách, không thể trì hoãn, chần chừ.

Xên: tục lệ khấn phi phức tạp, thường có nhiều người tham dự. Mo làm xên không quá cấp bách, tâm lý thoải mái, thư thả, nhiều thời gian: “Hành trình làm lễ uống rượu bằng ống bương/ Qua mường người ăn cỗ to khiêng kiệu/ Đi thăm tạo dọc đường mo uống rượu”.

XÊN

Về cơ bản, có ba loại lễ xên chủ yếu

1. Pành khuần/ Hệt khoăn: Các loại nghi lễ sửa sang hồn, làm vía.

2. Hịak khuân đông: Nghi thức gọi hồn lạc

3. Xên khuân: Lễ cúng hồn - lễ lớn trong đời người

Tuy nhiên, ba loại này lại phân ra thành những tiểu loại lễ rất khác nhau, tùy thuộc từng bối cảnh hoặc tình huống của lễ. Ngoài ra còn có sự phân biệt giữa xên một lao (còn gọi là một chai): lễ cúng có người thổi sáo phụ trợ, người cúng hầu hết là đàn ông; xên á ni (còn gọi là một nhinh): lời cúng không có sáo họa theo, người cúng hầu hết là nữ, còn gọi là bà một.

Thống kê của Hoàng Trần Nghịch (2011a) cho biết về các đầu sách bói, cúng của dân tộc Thái như: 1. Lời bói tìm ma bằng áo; 2. Lời bói tìm ma bằng cây; 3. Lời bói tìm ma bằng nến; 4. Lời bà một (thầy cúng nữ); 5. Lời ông một (thầy cúng nam); 6. Lời bói tìm ma bằng lăn trứng; 7. Sổ cúng các loại ma; 8. Sổ cúng tổ tiên các dòng họ; 9.

Hệ thống sổ cúng hồn vía; 10. Hệ thống sổ tế thần; 11. Hệ thống sổ tìm gọi vía; 12. Lời chiêu hồn dưới trần gian; 13. Lời chiêu hồn trên mường trời; 14. Lời tìm hồn lạc;

15. Hệ thống lời cúng vía người, trâu, ruộng, nương,…; 16. Hệ thống cúng giải hạn cho người, cho nhà, cho bản mường; 17. Hệ thống cúng giải vận số; 18. Hệ thống cúng cầu xin có con, giầu sang phú quý, cầu kéo dài tuổi thọ,…; 19. Sổ tiễn hồn người chết (chết lành, chết già); 20. Lời cúng cơm người chết; 21. Lời khóc tiễn ma; 22. Lời rải hồn từ rừng ma lên tới liên pan luông (Niết Bàn lớn); 23. Tục đám tang; 24. Tục đám cưới; 25. Tục tế bản, cúng mường; 26. Hệ thống sổ xem ngày tốt xấu; 27. Sổ xem vận mệnh; 28. Sổ xem tuổi làm nhà; 29. Những lời bùa chài, phép ma thuật.

Tên các loại cúng giỗ gồm 46 loại như sau:

1. Xên hưỡn: cúng ma nhà

2. Xên bản xên mường: cúng bản cúng mường

3. Xên khuân: cúng hồn cúng vía

4. Xên kẻ khọk bản: cúng giải hạn cho bản

5. Xên khuân pang phươn: cúng hồn cả nhà

6. Xên khuân páp rảng lam: cúng hồn báo bà mụ

7. Xên hảng khuân: cúng động viên hồn

8. Xên kẻ: cúng giải hạn cho tổ tiên

9. Xên kẻ khọk mướng: cúng giải hạn cho mường

10. Xên kẻ khọk hướn: cúng giải hạn cho gia đình

11. Xên kẻ khọk kính: cúng giải hạn cho cá nhân.

12. Xên kẻ khọk kướt: cúng giải hạn cho trẻ em

13. Xên khớ: cúng giải vận hạn

14. Xên khớ ma: cúng giải vận hạn mổ chó

15. Xên khớ bẻ: cúng giải vận hạn mổ dê

16. Xên chuông: cúng ma người tình quấy nhiễu

17. Xên chuông luôn/ xên phắn bẻ: cúng ma người tình, chém dê sống

18. Xên cha: cúng cầu cho gia đình

19. Xên tống ký: cúng cầu cho cộng đồng

20. Xên pốt: cúng giải oan, giải ác

21. Xên xội: cúng giải tội

22. Xên choi xội: cúng cho tội qua

23. Xên Bảu: cúng bà mụ, cúng khuân đúc

24. Xên panh Bảu: cúng sửa khuân đúc hồn

25. Xên pín Bảu: cúng xoay lại khuân đúc hồn

26. Xên mun Bảu: cúng kê lại khuân đúc hồn

27. Xên tháy: cúng chuộc hồn

28. Xên tếnh lắm mứa Bảu: cúng cầu bà mụ phù hộ

29. Xên pướk póp: cúng ma đau bụng