Những Bài Ca Kể Chuyện Trực Tiếp, Liền Mạch

Như vậy, bài lượn đã lựa chọn và kể lại một cách tóm tắt câu chuyện cổ Tống Trân - Cúc Hoa. Truyện được mở đầu bằng sự kiện Tống Trân đỗ trạng nguyên - một motip khá phổ biến trong truyện cổ tích, và kết thúc trong sự chờ đợi thủy chung của Cúc Hoa. Nhìn suốt bài lượn, dường như người hát cố giữ thái độ khách quan trong khi kể lại câu chuyện nhưng thật ra sắc thái tình cảm chủ quan đã bộc lộ ngay từ những dòng thơ đầu tiên, t rước khi bắt đầu vào câu chuyện. Đấy là chưa đề cập đến sắc thái tình cảm của người diễn xướng bài ca. Cho nên, bài hát dù theo dòng tự sự là chính cũng không che lấp được âm điệu trữ tình được bộc lộ ra khá mạnh mẽ. Bài ca vì thế luôn đứng vững ở ranh giới của loại hình trữ tình dù có sự xâm nhập mạnh mẽ của yếu tố tự sự.

Những bài ca kiểu này thường được tập trung ở mảng lượn sử trong lượn cọi. Nó xuất hiện trong cuộc hát khi tình cảm đôi bên đã đến hồi đằm thắm. Cho nên, nó là một bộ phận quan trọng trong dân ca và chủ đề tình yêu. Nội dung của những bài ca này hết sức phong phú và nhiều vẻ. Từ những bài tâm tình vui vẻ, đến những bài buồn bã sâu xa, tùy theo tâm trạng, cảm xúc và thái độ của các chàng trai, cô gái. Hạnh phúc tình yêu hay nỗi bất hạnh đều được thể hiện một cách nghệ thuật dưới dạng một câu chuyện có đầy đủ nhân vật, chi tiết, hành động… liên kết chặt chẽ logic với nhau. Yếu tố tự sự dưới hình thức tóm tắt một câu chuyện cổ đã trở thành một phương tiện bên ngoài hữu hiệu để đôi bên nam nữ kín đáo bộc lộ tâm trạng bên trong của mình.

Như vậy, qua việc khảo sát và phân tích một số bài ca cụ thể, chúng tôi nhận thấy trong các bài có cốt truyện đơn giản, những cốt truyện này đều đã bị điều chỉnh theo những quy luật của loại hình trữ tình. Cho nên, nó có những đặc trưng rất riêng biệt. Đó thường là những câu chuyện kết cấu một chiều đơn giản. Người kể thường không phải đứng ngoài cốt truyện hay sự kiện. Họ thường không kể chuyện của người khác mà kể chuyện của chính

mình. Nhân vật trong chuyện kể thường ở ngôi thứ nhất số ít mà ít khi ở ngôi thứ ba. Điều đó đã dẫn đến một hệ quả là số lượng nhân vật trong các bài ca kể chuyện là rất ít. Nhân vật thường phải đảm nhiệm nhiều vai, vừa là nhân vật trữ tình, vừa là nhân vật kể, vừa là nhân vật trung tâm trong lời kể. Lời kể chính là lời bộc bạch nội tâm. Nội dung được kể thường là nỗi niềm tâm sự nhiều hơn là cảnh ngộ được nói đến. Và điều quan trọng là tự sự dù có xuất hiện thì cuối cùng cũng là để biểu hiện cảm hứng trữ tình. Lối tự sự này không làm mờ đi yếu tố trữ tình trong đó mà ngược lại còn làm cho mạch trữ tình đậm đà và đặc sắc hơn.

2.2. Những bài ca không có cốt truyện

So với cấp độ trước, xuất hiện ở cấp độ này, yếu tố tự sự mờ nhạt hơn rất nhiều và có phần bị che lấp bởi cảm xúc trữ tình. Ở dạng này thường là những bài ca có tính chất kể chuyện nhưng cốt truyện và nhân vật trữ tình thường không rò, lời kể thường ngắn, và ngay sau đó là lời tâm tình cảm thán. Xuất hiện trong những bài ca thuộc dạng này, yếu tố tự sự có thể không có được cái vẻ ngoài đậm nét nhưng đây mới là dạng phổ biến của yếu tố này trong dân ca Tày. Con số 399 bài là một minh chứng thuyết phục. Hơn nữa, không chỉ tồn tại với số lượng đông đảo, yếu tố tự sự còn tìm cho mình những biểu hiện vô cùng phong phú. Và đây là một số dạng thức tiêu biểu:

- Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện trực tiếp, liền mạch.

- Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện bâng quơ

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 104 trang tài liệu này.

- Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện xen lẫn cảm xúc trữ tình.

2.2.1. Những bài ca kể chuyện trực tiếp, liền mạch

Dân ca là thể loại đặc trưng cho loại hình trữ tình dân gian, logic của bài ca chính là logic của sự thống nhất của một hay nhiều trạng thái cảm xúc. Nhưng khi có sự xuất hiện của yếu tố tự sự thì ngoài liên kết cần có của một

bài ca trữ tình thì còn cần phải có mối liên hệ gắn kết các sự kiện lại với nhau. Chỉnh thể trọn vẹn của bài ca chỉ có được khi xuất hiện song song hai dạng liên kết này. Dạng thức kể chuyện trực tiếp liền mạch tồn tại như một sự hoà hợp thống nhất giữa hai loại liên kết trên.

So sánh với dạng thức khác trong cùng một cấp độ thì kể chuyện trực tiếp, liền mạch là dạng thức gần gũi với mô hình cốt truyện hơn cả. Bởi vì, các sự kiện đưa ra kết dính với nhau về mặt ý nghĩa và thống nhất trong việc thể hiện nội dung, chủ đề chung. Song chúng lại chưa đạt được “nồng độ” cần thiết để chuyển sang trạng thái những bài ca có cốt truyện. Hơn nữa, chất trữ tình lẫn ngay sau và đậm nét hơn hai cấp độ trên rất nhiều. Do đó, yếu tố tự sự trong những bài ca này chỉ dừng lại ở dạng kể chuyện trực tiếp, liền mạch. Đa số dân ca Tày có hình thức tự sự này:

Anh cất chân đi dạo tới đây Đến đầu ruộng phía tây bên trái

Chân bước còn bến bãi Thạch Lâm Mắt ngược trông mênh mông hoa lá Bướm ong bay rộn rã ngoài trong Thương hoa xót trong lòng mặc bướm Lòng anh càng đau đớn tương tư

Thở than cùng với người thương với

Tính chất truyện đã được ngợi ca ngay từ những câu đầu tiên của bài. Càng những câu sau dụng ý kể chuyện của nhân vật càng rò, các hành động được mô tả cụ thể: cất chân đi dạo, đến, bước vào... đã xâu chuỗi thật chặt chẽ để tạo nên sự kết dính cho toàn bài ca. Chỉ đến hai câu cuối cùng ta mới thấy tâm trạng bộc lộ thật rò trong những vần thơ đầy cảm xúc yêu thương:

Lòng anh càng đau đớn tương tư Thở than cùng với người thương với.

Rò ràng, nếu nói đó là một câu chuyện có cốt truyện đàng hoàng thì chưa đủ, song trong đó dứt khoát có yếu tố kể và tả chứ không chỉ có tâm trạng.

Trong những bài ca dạng này, “sự” thường xuất hiện trước làm nền cho “tình” xuất hiện, “tình” gợi ra sau làm cho “sự” trở nên mượt mà ý nhị. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa “sự” và “tình” một mặt đã nói sâu sắc và kín đáo trạng thái cảm xúc trữ tình, mặt khác còn tạo nên logic liền mạch chặt chẽ cho toàn bài ca. Có thể tiếp tục chứng minh điều này qua một bài dân ca sau:

Hôm nay anh đi chợ về tối Nghe tiếng nói rì rầm nhà dưới Nghe tiếng nói thủ thỉ nhà trên Nghe tiếng cười nhà bên

Nghe tiếng nói ngoài sân

Anh liền đặt bát cơm dở xuống Mắt liền liếc ra cửa sổ

Chân liền bước xuống thang Không có lửa khác sáng

Cứ ngỡ rằng sáng trăng Hoá ra có gái ngoan về làng

Ngay từ những câu đầu tiên chàng trai đã muốn chia sẻ với người nghe bằng tâm sự “ hôm nay”. Nhưng câu sau càng rò dụng ý kể chuyện.Trên các giai điệu rộn ràng của tình cảm hồn nhiên bộc trực là dồn dập những hành động như: về, nghe, dệt, liếc... Tất cả đã được chính anh kể lại, trực tiếp và chân thành. Ở đây tuy chưa kịp thấy người đẹp, mới chỉ nghe thôi mà lòng chàng trai đã rạo rực hẳn lên, dường như bị một sức mạnh huyền bí nào đó lôi cuốn, không thể cưỡng lại được:

Nghe tiếng nói rì rầm nhà dưới Nghe tiếng nói thủ thỉ nhà trên Nghe tiếng cười nhà bên

Nghe tiếng nói ngoài sân

Anh liền đặt bát cơm dở xuống Mắt liền liếc ra cửa sổ

Chân liền bước xuống thang

Các hành động liên tiếp nối liền theo trật tự thời gian được xâu chuỗi lại càng bộc lộ mãnh liệt cái mạch ngầm trữ tình ẩn đằng sau câu chữ. Ý tứ xa xôi cứ dần được hé lộ. Và đến câu cuối cùng, khi “sự” tạm thời khép lại thì lời làm quen tình tứ mới được hé lộ:

Hóa ra có gái ngoan về làng

Có thể nói bài ca là tâm trạng điển hình của các chàng trai trước giờ phút gặp gỡ. Có điều khác là thay lời phô bày trực tiếp, tâm trạng đó lại được kể lại bằng một hoạt động dồn dập, chắc khoẻ. Cảm xúc được ánh lên từ những sự việc hành động cho nên “sự” và “tình” đan xen, vấn vít vào nhau. Như vậy sự xuất hiện của lối miêu tả, kể lể, dù chưa tạo ra được một cốt truyện song cũng đã xâu chuỗi các sự kiện lại, càng cộng hưởng với nhau trong việc diễn tả trọn vẹn cảm xúc chân thành, sôi nổi trong lòng chàng trai Tày.

Xu hướng sử dụng lối kể chuyện tạo nền cho cảm xúc trữ tình bộc lộ khá phổ biến trong những bài miêu tả trai gái gặp gỡ, trao đổi tình cảm với nhau. Ngoài bài ca trên, có thể kể đến rất nhiều bài ca khác, lời ca làm quen tình tứ sau là một ví dụ:

Hôm nay ra cửa giờ lành

Thấy con cá chép nép mình bên sông Mua chài em tới Cao Bằng

Cá ở vực chẳng ở nông bao giờ

Nay trông thấy cá bất ngờ

Muốn trao câu chuyện thời giờ thế nao Người đâu chủ nói chả chào

Có duyên được gặp biết bao thoả lòng Em xin chào trước mặt chàng

Biết chào anh có thưa không mà chào Vừa chào vừa ngượng làm sao?

Làm quen là một phần của cuộc yêu đương. Bản thân nó chứa đựng tất cả tấm chân tình sự tài hoa, và cả cái duyên may đồng điệu giữa hai con người. Cách làm quen của dân tộc nào mang dấu ấn của dân tộc ấy. Cung cách thâm trầm của người Tày với cái kín đáo ê lệ thường thấy của người con gái khiến cho cô gái trong trường hợp này không thể trực tiếp vấn đáp đối phương. Nhưng tình cảm tha thiết trong lòng cũng khiến cô không thể im lặng mà nhìn người thương. Thông minh và cũng không kém ý nhị duyên dáng, cô gái đã chủ động tạo cơ hội làm quen bằng cách thức rất riêng.

Hôm nay ra cửa giờ lành

Thấy con cá chép nép mình bên sông Mua chài em tới Cao Bằng

Cá ở vực chẳng ở nông bao giờ.

Tính chất “truyện” xuất hiện ngay từ những dòng đầu tiên. Cũng trong những dòng đầu tiên trên ấy, trong các việc lựa chọn giờ lành để đi ra khỏi cửa, hình như đã hàm ý một điều gì sâu xa kín đáo, muốn nói là chưa tiện nói. Vẫn cái đà câu chuyện, cô gái lại tiếp tục kể lể sự việc. Sự việc hành động rất rò ràng và chặt chẽ, nhưng người nghe vẫn thấy một cái gì vu vơ khó hiểu. Ý tứ của bốn câu đầu dường như vẫn chưa được lý giải, cắt nghĩa.

Câu thứ năm vẫn nối tiếp sự việc bằng một cảm xúc đó rất mơ hồ: Nay trông thấy cá bất ngờ

Nhưng chính trong từ “bất ngờ” ở cuối câu mà hình như hé lộ một điều gì. Có một điều gì dường như là lơ lửng vừa muốn nói lại vừa như muốn giấu kín trong câu này. Cho đến câu thứ sáu:

Muốn trao câu chuyện thời giờ thế nao?

Cái điều muốn nói cũng đã được trực tiếp nói ra. Sau tất cả những sự việc gợi dẫn, cái câu hỏi đầy e ấp, thẹn thùng nhưng cũng đầy chủ động, tự tin đã được bộc lộ. Năm câu còn lại tiếp tục làm nhiệm vụ phô bày nội dung ý tứ kết bạn cũng như tâm trạng còn đang bối rối, ngượng ngùng. Đến đây, bài ca đã ngả hẳn sang dòng mạch trữ tình. Yếu tố tự sự chỉ xuất hiện trong năm câu đầu nhưng trong năm câu ngắn gọn đó cũng đủ thấy cái nội dung kể chuyện, cái duyên cớ tự sự của bài ca.

Những bài ca dao thuộc dạng kể chuyện trực tiếp, liền mạch đặc biệt phổ biến trong những bài ca thuộc các chương tông, vọng - những chương nói về tâm trạng mong đợi trông chờ người thương. Những bài lượn này bao giờ cũng được mở đầu bằng công thức trông trời, trông mây, trông trăng... chính từ cái công thức mang đậm tính ước lệ này ta sẽ nhận ra yếu tố tự sự hiện lên trong từng câu từng chữ.

Sau khi tạo được những lời vào đầu vững chắc, cảm xúc mới được bộc lộ. Và cái nắng, mưa, sương, móc trong cách kể lể của chàng trai, cô gái đã tạo ra một không khí vắng lặng, một tâm trạng bâng khuâng một chiều sâu thương nhớ vời vợi:

- Tháng tám anh trông mây theo núi Mây đi mây chẳng lại với ngàn Thân buồn cùng bạn đường quá đỗi Lòng bứt rứt khốn nỗi vô cùng

Tối trời lại tưng bừng trời sáng

Biết cửa nhà đã định hay chưa. Bạn ơi!

Thân em chỉ yêu thật một chàng

- Tháng bảy anh trông móc, mù, sương Đêm ngồi trông trăng suông đến sáng Bốn phương sương lai láng kín trời

........................................................

Ngày vắng em làm việc giữa rừng Nắng dịu em nhớ anh thương anh với Ta sinh đã gắn bó làm đời

Nắng xiên xem bóng rơi em hỡi Đêm trằn trọc vời vợi hãy thương Ngày vắng nhớ đến mường anh với.

Xét từ nhiều bài ca trong kho tàng dân ca Tày, có thể nhận thấy yếu tố tự sự xuất hiện với cấp độ những bài ca kể chuyện trực tiếp liền mạch chiếm một số lượng lớn, và có thể nói là lớn nhất so với tương quan còn lại. Trong tổng số bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự có tới 316 bài thuộc dạng này. Chưa nói tới các nhân tố khác, chỉ xét riêng về mặt số lượng, tần số xuất hiện như vậy cũng đủ chứng minh ưu thế hơn hẳn của dạng thức này trong địa phận những bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự.

2.2.2. Những bài ca kể chuyện bâng quơ

Như ta đã nói ở phần trên, dân ca với đặc trưng thuộc về loại hình trữ tình dân gian, cho nên yếu tố tự sự xuất hiện trong một bài ca cụ thể hoàn toàn không phải là yếu tố chủ đạo. Không thể phủ nhận là yếu tố này xuất hiện đã đem lại những bài ca những sắc mầu riêng, âm điệu riêng nhưng phải thừa nhận một điều là yếu tố này xuất hiện chỉ đóng vai trò phụ thuộc. Do vậy mà yếu tố tự sự xuất hiện không chịu những quy định quá chặt chẽ như trong tác phẩm tự sự. Điểm khác biệt lớn với một tác phẩm tự sự là không phải lúc nào yếu tố tự sự xuất hiện cũng kéo theo một hệ thống các sự kiện có mối liên hệ