Đặc Điểm Của Quá Trình Thống Nhất Nước Đức (1848-1871)

con đường của Phổ với tư cách của một người bảo trợ cho trật tự của Hội nghị Viên năm 1815, nhưng được che đậy dưới danh nghĩa của một đồng minh trước sự bất lực của Phổ cho đến cái ngày Nga không còn có thể rảnh rang với các vấn đề ngoài phạm vi biên giới lãnh thổ của chính mình.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với nước Anh: sự quan tâm của người Anh đối với các diễn biến chính tr ị ở nước Đức giữa thế kỷ XIX không bức thiết như nhu cầu học hỏi của người Đức đối với các nước nói tiếng Anh. Điều đó được thể hiện qua thái độ trung lập của Anh đối với vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, trong khi lại chú trọng hơn vào quá trình thống nhất thị trường để mở rộng cơ hội kinh doanh của thương nhân Anh ở châu Â u lục địa. Ngược lại, giới trí th ức tiểu tư sản Đức xem mô hình c ộng hòa của Mỹ là đích đến cho các hoạt động cách mạng của mình [94, tr. 186-192], còn giới đại tư sản lại tìm gi ải pháp cho vấn đề nước Đức thế kỷ XIX từ mô hình quân ch ủ lập hiến của Anh. Anh là một trong những nước duy nhất ở châu Âu đương thời không xem quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) là một thách thức đối với bên ngoài [59, tr. 431-454]. Thực tiễn lịch sử châu Â u giữa thế kỷ XIX không còn đất cho Anh dụng võ, trong khi đế chế thuộc địa mang tính toàn c ầu của Anh lại chứa đựng quá đủ vấn đề cần giải quyết. Bối cảnh đó đã làm cho Anh chưa bao giờ trở thành một thách thức thực sự đối với các tham vọng chính đáng của Phổ ở Trung Â u trên phương diện chính tr ị. Tuy nhiên, hàng hoá chất lượng của Anh lại là một mối đe dọa thực sự đối với các ngành sản xuất công nghiệp non trẻ đang cần được bảo hộ của người Đức. Mặc dù vậy, đó là vấn đề của các nhà sản xuất hơn là vấn đề của vương triều Phổ. Chính vì th ế, trong so sánh với các cường quốc châu Â u đương thời, Phổ tận hưởng một bầu không khí thân thiện với Anh trong quá trình theo đuổi các mục tiêu của mình ở Trung Â u giữa thế kỷ XIX.

Tóm lại, vấn đề nước Đức thế kỷ XIX có những mối liên hệ mật thiết với an ninh và chính tr ị châu Â u, nhưng chỉ có một số cường quốc trọng yếu có khả năng tham gia có tính ch ất quyết định đối với quá trình th ống nhất nước Đức (1848- 1871). Phần lớn các nhân tố quốc tế chủ đạo đương thời đều thiên về phương án giữ nguyên hiện trạng vốn có, đặc biệt là Pháp, Á o, và Nga. Một Trung Â u hùng cường

dưới tay của Phổ chưa bao giờ nhận được cái nhìn thi ện cảm của tam tấu nói trên. Tuy nhiên, vấn đề nằm ở chỗ mỗi nước lại theo đuổi một mục tiêu khác nhau và bằng những phương thức tiếp cận cũng rất khác nhau.

4.2. Đặc điểm của quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871)

4.2.1. Vai trò của Bismarck, nhà Hohenzollern, và tầng lớp quý tộc Junker trong quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871)

Bên cạnh sức mạnh tổng hợp của toàn thể Vương quốc Phổ, thì cá nhân Otto von Bismarck (1815-1898), nhà Hohenzollern của Phổ, và giới quý tộc phong kiến Junker trứ danh cũng đóng một vai trò then chốt trong quá trình ch ấm dứt tình tr ạng chia cắt yếu đuối và chia rẽ lệ thuộc của thế giới nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX. Tầm quan trọng của cả ba nhân tố này không những có tính ch ất quyết định đối với thành công của quá trình gi ải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, mà còn có tác dụng đến mức không thể thay thế.

Vai trò của Bismarck trong quá trình th ống nhất nước Đức giữa thế kỷ XIX là không thể bàn cãi và điều này được thể hiện trên nhiều phương diện khác nhau. Trước hết, mặc dù Otto von Bismarck không phải là người sáng tạo ra ý tưởng của một nước Đức thống nhất, nhưng chính ông cũng đã thừa nhận rằng mình là một nhà chiến lược xuất sắc đứng đằng sau quá trình thống nhất nước Đức (1848- 1871). Bismarck đã tính toán một cách chính xác s ức mạnh thực tế của Phổ trong từng thời điểm cụ thể một cách thiên tài và điều này đã cho phép ông theo đuổi các mục tiêu ngoại giao của mình m ột cách hiệu quả đến mức không thể lường trước được hết. Ví dụ, vào thời điểm Otto von Bismarck được bổ nhiệm làm Thủ tướng Phổ năm 1862, mặc dù vương quốc này đã có một vị trí tương đối vững chắc trong thế giới nói tiếng Đức, nhưng cũng cần phải lưu ý rằng chính Áo cũng đang bảo vệ quyền lực thống trị của mình trong các nhà nước nói tiếng Đức và trở thành đối thủ chính yếu của Phổ trên con đường thống nhất đất nước. Tuy nhiên, ngay từ năm 1856 chính Bismarck đã biết được trước rằng nước Đức rõ ràng là quá nhỏ bé so với các tham vọng chưa có điểm dừng của cả Áo lẫn Phổ. Điều đó có nghĩa là trong tương lai không xa cả hai sẽ phải bước vào một cuộc chiến phân tài cao thấp cho chính sự tồn tại của cả hai [158].

Thực tế đó cho thấy không thể nói rằng Bismarck không hề có bất cứ kế hoạch nào cho quá trình thống nhất nước Đức từ lúc ông lên cầm quyền. Ngay trong bài phát biểu đầu tiên sau khi được bổ nhiệm Thủ tướng Phổ năm 1862, Bismarck đã khẳng định rằng các nhà nước nói tiếng Đức không hướng về Berlin vì chủ nghĩa tự do của Phổ, mà trong thực tế là vì chính sức mạnh tổng của Phổ. Tương tự như vậy, sau khi Đan Mạch đầu hàng vào tháng 7 năm 1864 và từ bỏ tuyên bố chủ quyền của mình đối với hai Công quốc Schleswig và Holstein ở phía Bắc, vấn đề ai sẽ cai trị hai công quốc này trở thành một cuộc chiến chính trị giữa Áo và Phổ. Đó trong thực tế cũng chính là một nút thắt và ngòi nổ cho các xung đột quân sự về sau giữa hai anh cả của thế giới nói tiếng Đức. Cuối cùng, cả hai thống nhất rằng Á o chiếm Holstein còn Phổ kiểm soát Schleswig. Thành công này đã tạo cơ hội cho Bismarck có thể khiêu khích Áo về vấn đề Holstein một khi ông cảm thấy cần thiết mà cuộc Chiến tranh Áo-Phổ năm 1866 chính là một ví dụ tiêu biểu cho những dự tính thiên tài của Bismarck từ trước.

Với những thành công đó, Otto von Bismarck thường được đánh giá là một nhân vật chính tr ị nổi tiếng của châu Â u thế kỷ XIX và đồng thời cũng là kiến trúc sư chính của quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) thông qua các chiến lược ngoại giao khôn khéo, các liên minh chính tr ị bí m ật, một đội quân thiện chiến, và một loạt các cuộc chiến tranh đã được tính toán k ỹ lưỡng để chống lại các lực lượng đối lập bên trong cũng như các nhà nước láng giếng bên ngoài ở châu Â u đương thời nhằm tạo ra Đế chế Đức thứ hai năm 1871. Bismarck nhận ra rằng một chính sách ngo ại giao thành công và một chiến lược quốc gia bền vững cần sự hoà nhập của các lực lượng một cách có ý thức và khôn khéo để đạt được mục tiêu thống nhất nước Đức theo con đường của Phổ. Ông đã thành công vì ông hiểu rằng việc sử dụng các lực lượng vũ trang chỉ là một biện pháp bổ sung nhưng không thể khác được cho các chiến lược ngoại giao. Trên phương diện này, Bismarck thực sự là một nhà thực hành của chính sách th ực tiễn.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 202 trang tài liệu này.

Chưa dừng lại ở đó, đứng trên phương diện đóng góp cụ thể bằng các hành động thực tiễn cũng khó ai có thể sánh bằng Bismarck. Cho dù LB Đức 1815-1866 đã có những vai trò nhất định trong việc giữ gìn hoà bình và ổn định ở châu Â u giữa

thế kỷ XIX, cuộc đấu tranh giữa Á o và Phổ cho vị trí lãnh đạo các nhà nước nói tiếng Đức vẫn là một vấn đề quốc tế nóng bỏng của lục địa già lúc bấy giờ. Mặc dù cả hai nước đều là những cường quốc hùng mạnh hàng đầu của LB Đức 1815-1866, nhưng Áo xét về phương diện truyền thống là một cường quốc có thứ hạng ở châu Â u. Vương triều Habsburg không có ý định rời bỏ vị trí mà h ọ đã tận hưởng hàng thế kỷ nay cho các nhà nước khác ở Trung Â u.

Đó là căn nguyên cơ bản làm cho Áo muốn có chiến tranh với Phổ để chấm dứt cuộc thư hùng song mã giữa hai cường quốc số một thế giới nói tiếng Đức trong những năm 1865-1866. Áo có lợi thế về số lượng quân đội, nhưng Bismarck lại có sự chuẩn bị kỹ lưỡng hơn. Sự trung lập của Pháp trong cuộc chiến là một thắng lợi ngoại giao của Bismarck, trong khi hiệp ước bí mật Ý chống Áo lại là một thành công khác của Bismarck. Cuộc chiến tranh này quyết định xem ai sẽ giữ vai trò lãnh đạo thế giới nói tiếng Đức. Tuy nhiên, quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871) dưới sự lãnh đạo của Phổ không chỉ phụ thuộc vào sức mạnh của quân đội, mà còn là các chiến lược ngoại giao khốn khéo và các quyết sách hiệu quả trong thực tế của chính Bismarck. Có rất nhiều yếu tố để Phổ có thể đánh bại Áo trong cuộc chiến tranh bảy tuần. Tuy nhiên, nghệ thuật quân sự và thiên tài lãnh đạo của Bismarck đóng vai trò chủ đạo. Tương tự như vậy là vai trò của Bismarck trong toàn bộ tiến trình thống nhất nước Đức giữa thế kỷ XIX từ lúc ông lên cầm quyền ở Phổ năm 1862 cho đến lúc Đế chế Đức thứ hai ra đời năm 1871.

Một trong những hành động đầu tiên của Otto von Bismarck sau khi lên nắm quyền Thủ tướng Vương quốc Phổ năm 1862 nhằm phản đối chiến lược củng cố LB Đức 1815-1866 của Áo là ngăn cản việc vua Phổ Wilhelm I chấp nhận lời mời tới dự Hội nghị vua chúa của thế giới nói tiếng Đức ở thành phố Frankfurt am Main năm 1863 dưới sự chủ trì c ủa Hoàng đế đương nhiệm của Đế chế Á o, Franz Joseph I (1830-1916). Hành động này đã làm phá sản gần như toàn bộ kế hoạch cải cách cũng như các nỗ lực củng cố LB Đức 1815-1866 của Á o [164, tr. 6-7]. Trong thực tế, Otto von Bismarck đã sớm nhận ra rằng một khi giới quý tộc phong kiến của Phổ muốn tham gia cuộc chơi cạnh tranh quyền lực với các vương triều phong kiến còn lại trong thế giới nói tiếng Đức ở Trung Â u giữa thế kỷ XIX thì m ột trong những

đối thủ cần vượt qua đầu tiên và có tính ch ất quyết định nhất chính là nhà Habsburg của Đế chế Á o.

Mặc dù vậy, vào thời điểm các chiến thắng quân sự của Phổ được xem là nguồn gốc sức mạnh của chủ nghĩa dân tộc Đức, Bismarck được đánh giá là một người nhiệt tâm dân tộc. Trong thực tế, chủ nghĩa dân tộc Đức không dâng cao trong các chiến thắng năm 1866 và 1870 như năm 1813. Năm 1866, tình cảm dân tộc của người Đức như nó vốn đã tồn tại gần như được tập trung để chống lại Phổ. Các cuộc chiến tranh dân tộc được tiến hành bởi giới sỹ quan Phổ không phải vì mục tiêu dân tộc. Các binh sỹ Phổ đi theo tiếng gọi của thập tự chinh vì m ục tiêu chinh phục hơn là chủ nghĩa dân tộc [87]. Trong bối cảnh đó, Bismarck đã thành công trong việc xoay chuyển tình hình và th ực tế đã nhận được tín hi ệu ủng hộ cho các mục tiêu dân tộc từ các nhà nước Nam Đức. Chủ nghĩa đặc thù và sự thù hận đối với Phổ đã phải nhường chỗ và phần nào đứng phía sau dòng thác yêu nước chính th ống trong phần lớn người Đức vào tháng 7 năm 1870 [54]. Đó chính là phong cách lãnh đạo bằng hành động nhiều hơn lời nói mà chính Otto von Bismarck đã sử dụng thành công ngoài mong đợi trong cuộc khủng hoảng Hiến pháp của Phổ trong những năm đầu của thập kỷ 1860, khi ông chủ động không thuyết phục Hạ viện của giới tư sản đối lập chiếm đa số thông qua kế hoạch tài chính cho cuộc cải cách quân sự của mình. Thay vào đó, Bismarck đã để cho các thành công của quân đội trong thực tiễn tự làm điều đó thay cho những lời thuyết minh dài dòng và vô bổ.

Thực tiễn lịch sử của quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) cũng đã chứng minh rằng quá trình gi ải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX gần như không thu được thành quả nào đáng kể từ sau Cách mạng 1848-1849 cho đến trước lúc Otto von Bismarck được đưa lên làm Thủ tướng của Vương quốc Phổ năm 1862. Chính vì th ế, một trong những bước ngoặt mang tính quy ết định đối với quá trình chấm dứt tình tr ạng chia cắt của thế giới nói tiếng Đức diễn ra trong những năm đầu của thập niên 1860. Năm 1861, Wilhelm I chính th ức kế nhiệm ngôi vương của Friedrich Wilhelm IV ở Vương quốc Phổ và thi hành nhiều chính sách mang tính

cải cách. Một trong số đó chính là đề xuất cải cách hệ thống quân đội của vương quốc này để có thể ứng phó tốt hơn với các tình hu ống bất trắc trong tương lai.

Tuy nhiên, giới tư sản chiếm đa số trong Hạ viện đã thẳng thừng từ chối thông qua kế hoạch tài chính cho vi ệc triển khai thực hiện các mục tiêu này của Wilhelm I. Cho đây là một thách thức không hề nhỏ và tiềm ẩn nhiều nguy cơ đáng lo ngại đối với hệ thống quyền lực hiện có của vương triều, Wilhelm I đã nghĩ về phương án nhường ngôi lại cho con trai mình, nhưng được sự ủng hộ của giới quý tộc phong kiến Junker trứ danh, sự hậu thuận của những người có của theo hướng bảo thủ, và đặc biệt là giới địa chủ trầm lặng ở các khu vựng nông thôn, năm 1862, Wilhelm I chính th ức đưa Junker khét tiếng bảo thủ, Otto von Bismarck, lên làm Thủ tướng Vương quốc Phổ để giải quyết cuộc khủng hoảng hiến pháp mà ông đã chính th ức thừa nhận là vô phương cứu chữa.

Việc triển khai thi hành hệ thống các chính sách mang tính th ực tiễn của Otto von Bismarck không chỉ đã làm cho chủ nghĩa duy tâm không còn có cơ hội thi triển khả năng, mà còn buộc Hạ viện của giới tư sản chiếm đa số cũng trở nên bất lực trước khả năng quản trị quốc gia không cần sự tham gia trực tiếp và đồng ý thông qua chính th ức của quốc hội cũng như các kế hoạch thu chi ngân sách chi ly và rắc rối của giới tư sản. Hành động vô tiền khoáng hậu này của Otto von Bismarck mặc dù đã vi phạm một cách nghiêm trọng các nguyên tắc hoạt động cơ bản của một nền dân chủ tư sản đại nghị, nhưng thực tế đã mang lại cho chính giới quý tộc phong kiến đương quyền của Vương quốc Phổ nhiều chiến công và thành tựu mà không ai có thể làm được cho đến trước lúc ông lên cầm quyền. Đó thực tế chính là m ột trong những bộ phận cấu thành quan trọng nhất của quá trình gi ải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX theo con đường quân sự của giới quý tộc phong kiến đương quyền của Vương quốc Phổ.

Điều đó có nghĩa là vai trò đặc biệt then chốt của Bismarck trong quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871) là không thể bàn cải, nhưng thực tế cho thấy bên cạnh Bismarck thế giới nới tiếng Đức lúc bấy giờ còn có nhiều nhân vật có ảnh hưởng cũng không kém phần quan trọng như Albrecht von Roon và Helmuth von Moltke [158]. Bismarck không phải là người đặt nền móng ban đầu và sáng tạo ra

cái ý tưởng cho một nước Đức thống nhất, nhưng những gì ông đạt được đã làm cho nó trở nên có thể trong thực tế. Sức mạnh quân sự có thể cho phép Phổ giành được những thắng lợi có tính bước ngoặt trong các cuộc chiến tranh gian khổ, nhưng tầm quan trọng của Bismarck nằm ở cái phong cách ông ấy kết hợp tất cả các yếu tố tưởng chừng như vô vọng lại với nhau một cách thiên tài. Điều đó có nghĩa rằng cho dù có bị đánh giá là một nhà chiến lược hay một người theo trường phái cơ hội chủ nghĩa, nhưng vấn đề quan trọng nhất là Bismarck đã thành công đến mức ngoài mong đợi trong việc đưa Phổ trở thành lực lượng lãnh đạo duy nhất của Đế chế Đức thứ hai năm 1871. Tuy nhiên, thực tế cũng cần phải thừa nhận rằng trước khi quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871) đạt được mục đích cuối cùng, cũng đã có rất nhiều nỗ lực hướng tới một nhà nước Đức thống nhất theo xu thế hiện đại, đặc biệt trong những năm Cách mạng 1848-1849.

Bên cạnh thiên tài của cá nhân Otto von Bismarck, nhà Hohenzollern cũng đóng một vai trò mấu chốt trong quá trình giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Tuy nhiên, sứ mệnh này được thể hiện qua một trong những đại diện tiêu biểu nhất của chính họ. Otto von Bismarck không chỉ là kiến trúc sư và linh hồn của quá trình thống nhất nước Đức (1848-1871) theo con đường của Vương quốc Phổ, mà còn là một đại diện ưu tú cho quyền lực tối cao của nhà Hohenzollern cũng như một biểu tượng của giới quý tộc Junker của Phổ. Trong hệ thống các vương triều phong kiến đương quyền của thế giới nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX, nhà Hohenzollern của Vương quốc Phổ có một chỗ đứng đặc biệt và tiếng nói rất có trọng lượng, đặc biệt trong quá trình chấm dứt tình tr ạng chia cắt yếu đuối và chia rẽ lệ thuộc của các nhà nước nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX.

Điều này xuất phát từ một thực tế là nhà Hohenzollern của Vương quốc Phổ ngay từ lúc trật tự phục hưng thời hậu Napoléon Bonaparte đang bắt đầu được thai nghén đã tỏ ra là một trong những lực lượng chính tr ị nghiêm túc và quyết tâm nhất đối với kế hoạch thu giang sơn của thế giới nói tiếng Đức ở Trung Â u về một mối bằng một phương thức tổ chức cộng đồng mới nằm dưới sự lãnh đạo của Phổ. Mặc dù tham vọng này chưa thể thực hiện được ngay tức thì, nhưng sứ mệnh lãnh đạo quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) đã được ngầm mặc định giao phó cho

Vương quốc Phổ trong Hội nghị Viên năm 1815 bằng việc kiểm soát luôn vùng đất phía Tây c ủa cộng đồng các cư dân nói tiếng Đức ở Trung Â u giáp với biên giới của nước Pháp.

Đại diện tối cao của giới quý tộc phong kiến Phổ giữa thế kỷ XIX mặc dù đã trải qua không ít phong ba b ảo táp trong cuộc Cách mạng 1848-1849 long trờ lở đất, nhưng thực tế vẫn là nhà Hohenzollern gần như không bị sứt mẻ đáng kể về mặt quyền lực. Các diễn biến đó đã góp phần khẳng định một sự thật rằng giới quý tộc phong kiến đương quyền của Vương quốc Phổ không chỉ có một vị trí r ất đáng kể trong hệ thống trật tự của giới quý tộc phong kiến của thế giới nói tiếng Đức nói riêng, mà còn đóng một vai trò cốt yếu đến mức có thể nói là không thể thay thế trong quá trình gi ải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX nói chung.

Nhà Hohenzollern của Vương quốc Phổ trong thực tế cũng rất xứng đáng với vị thế anh cả của giới quý tộc phong kiến đương quyền của thế giới nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX không chỉ vì ti ềm lực thực tế và vị thế đáng nể trọng của họ ở châu Âu đương thời, mà còn vì t ất cả những gì h ọ đã cố gắng, hy sinh, và đặc biệt là những thành quả đã làm được cho những người anh em họ hàng cùng giai cấp của mình . Lực lượng chính tr ị đứng đằng sau và làm nên gần như tất cả mọi thắng lợi cho nhà Hohenzollern của Vương quốc Phổ chính là gi ới quý tộc phong kiến của nước này. Giới quý tộc phong kiến đương quyền của Vương quốc phổ trong thực tế cũng chính là một trong những giai cấp quý tộc phong kiến hùng mạnh và có bản sắc nhất của thế giới nói tiếng Đức lúc bấy giờ trong vai trò của một giai cấp cầm quyền thống trị và tham gia lãnh đạo quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871).

Chính vì thế, nền tảng xã hội của cả Bismarck lẫn nhà Hohenzollern chính là giới quý tộc phong kiến Phổ. Một trong những yếu tố tiêu biểu nhất làm nên sức mạnh vượt trội và truyền thống vẻ vang của nhà Hohenzollern so với các vương triều phong kiến đương quyền còn lại của LB Đức 1815-1866 chính là nh ờ có được sự phục vụ hết mình và trung thành tuy ệt đối của giới quý tộc phong kiến bản địa ở khu vực phía Đông của Vương quốc Phổ nổi tiếng với biệt danh Junker. Lực lượng địa chủ quý tộc phong kiến này là một trong những cơ sở xã hội vững chắc và quan trọng nhất, là nguồn cung cấp nhân lực và vật lực chủ yếu cho chế độ quân chủ