Một Số Nhận Xét Về Vai Trò Của Vương Quốc Phổ Trong Quá Trình Thống Nhất

Chương 4. MỘT SỐ NHẬN XÉT VỀ VAI TRÒ CỦA VƯƠNG QUỐC PHỔ TRONG QUÁ TRÌNH THỐNG NHẤT NƯỚC ĐỨC (1848-1871)

4.1. Đánh giá vai trò của Vương quốc Phổ

4.1.1. Trên phương diện giai cấp

Những dấu hiệu đầu tiên cho một sự thay đổi trong trật tự của Hội nghị Viên năm 1815 là những yêu cầu cấp thiết của các lực lượng chính tr ị và xã hội mang màu sắc giai cấp. Mỗi giai cấp có những ước nguyện và phương thức tiếp cận khác nhau đối với vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Vai trò của Phổ, vì v ậy, cần được xem xét trong so sánh với các giai cấp tham gia giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX với ba phương án chủ yếu của quý tộc phong kiến, tư sản đang lên, và quần chúng lao khổ.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với giai cấp quý tộc phong kiến Đức: giai cấp quý tộc phong kiến Đức là các nhà đương quyền, nhưng không phải tất cả các vương triều phong kiến đương thời đều thực sự mãn nguyện với cái trật tự không do họ dựng lên. Chính vì th ế, mặc dù có nhiều lợi ích chung mang t ính giai cấp, nhưng trong thực tế giữa các vương triều phong kiến không phải lúc nào cũng có thể tìm được tiếng nói chung. Vấn đề nước Đức thế kỷ XIX được giới quý tộc phong kiến tiếp cận theo ba phương án của Á o, Phổ, và nước Đức thứ ba, nhưng vương triều Phổ có một chỗ đứng đặc biệt. Sứ mệnh này đã được các bên liên quan ngấm ngầm phó thác cho Phổ trong Hội nghị Viên năm 1815 bằng việc tiếp quản các vùng đất ở phía Tây giáp với biên giới nước Pháp trong bối cảnh vương triều Habsburg tỏ ra thiếu nghiêm túc đối với một trật tự mới cho toàn nước Đức. Cùng lúc đó, các giải pháp thống nhất nước Đức bằng con đường kinh tế của Phổ lại nhận được niềm tin và sự ủng hộ nhiệt thành của các nhà nước thành viên còn lại trong LB Đức 1815-1866 hơn vương triều Habsburg cổ kính c ủa Á o một cách xứng đáng. Việc đặt lợi ích vương triều lên trên hết, nhưng không quên lợi ích c ủa quý tộc phong kiến trước các thách thức cách mạng đã nói lên bản chất giai cấp của vương

triều Phổ trong vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Tuy nhiên, việc tồn tại dựa trên sự thiếu dân chủ và tiến bộ của đời sống chính tr ị cũng như sự chia cắt của các nhà nước đã biến giới quý tộc phong kiến thành nguồn gốc và đối tượng chính c ủa vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Mặc dù vậy, sự bất lực của các thế lực phi quý tộc trong các vấn đề mấu chốt đã làm cho vương triều Phổ vừa là đối tượng nhưng đồng thời cũng là đáp án cho quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871).

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với giai cấp tư sản Đức: giới tư sản Đức hình thành tương đối muộn trong so sánh với chính vương triều Phổ. Nhờ có học vấn cao siêu và của cải dồi dào, giới tư sản thông thường nhận được sự ủng hộ và niềm tin của phần đông quần chúng lao động và thậm chí c ủa một bộ phận quý tộc phong kiến có xu hướng cải cách trong các nỗ lực cho một nhà nước Đức thống nhất khác với các thể chế hiện tồn. Tuy nhiên, việc thiếu quyền lực chính tr ị đã buộc giới đại tư sản Đức phải bắt tay với các vương triều phong kiến trong phương án quân chủ lập hiến cho vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Giải pháp cách mạng là lựa chọn cuối cùng một khi các phương án hòa bình không thể phát huy tác dụng như mong muốn. Cả hai giải pháp đều là một thách thức đối với vương triều Phổ, nhưng thực tế Phổ cũng không thân thiện lắm với các yêu cầu mang tính b ản chất của giới tư sản [174, tr. 6]. Một cuộc đụng đầu lịch sử đáng lẽ ra không thể tránh khỏi giữa hai thế lực đối lập nhau cơ bản về lợi ích l ại kết thúc trong vô vọng của giới tư sản những năm 1848-1849. Cách nhìn thi ếu tinh thần cách mạng so với các đồng nghiệp ở phía Tây là một trong những nguyên nhân làm cho con đường cách mạng của họ chỉ mang tính nh ất thời. Chính vì th ế, mặc dù con đường nghị viện là một mẫu hình lý tưởng cho việc giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, nhưng thực tế giới đại tư sản Đức không chỉ lệ thuộc, mà còn trở thành một công cụ cho quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) của Vương quốc Phổ.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với các giai tầng lao khổ: quần chúng cách mạng là một tập hợp của những người lao động đang trên đường tìm kiếm các cơ hội mới cho số phận của chính mình trong các phong trào cách m ạng. Mặc dù mục tiêu đấu tranh của họ chủ yếu tập trung vào các vấn đề cốt yếu của cuộc sống hàng ngày, nhưng đó chính là một lực lượng đối trọng với hệ thống công

quyền của trật tự cũ. Việc đi theo hệ thống lý luận của giới trí th ức tiểu tư sản làm cho các mục tiêu đấu tranh của họ trở nên rõ ràng và có h ệ thống hơn. Trong thực tế, giới trí th ức cách mạng tiểu tư sản cũng chính là những người tổ chức và lãnh đạo các phong trào cách mạng của quần chúng lao khổ trong những năm 1848-1849 theo hai hướng chính. Gi ới trí th ức tiểu tư sản hành nghề tự do thường ủng hộ mô hình nhà nước cộng hòa, trong khi những người dân chủ cấp tiến và những người cộng sản theo đuổi mô hình nhà nước cộng hòa dân chủ hoặc nhà nước xã hội chủ nghĩa. Chính c ác mục tiêu không đội trời chung này đã làm cho giới lao khổ đứng ở bên kia chiến tuyến của giới quý tộc phong kiến mà vương triều Phổ là một thành viên bằng con đường bạo lực cách mạng. Điều đó có nghĩa là trong tất cả các phương án mang tính giai cấp đối với vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, các hoạt động cách mạng của quần chúng lao khổ dưới sự lãnh đạo của tầng lớp trí th ức tiểu tư sản chính là m ột trong những nguy hiểm tiềm tàng lớn nhất đối với con đường thống nhất của Vương quốc Phổ. Tuy nhiên, cuộc Cách mạng 1848-1849 đã chứng minh rằng thực tiễn lịch sử nước Đức giữa thế kỷ XIX không có chỗ cho con đường cách mạng mang màu sắc giai cấp theo mô hình c ủa Cách mạng Pháp năm 1789. Vấn đề nước Đức thế kỷ XIX vậy nên chỉ có thể được giải quyết bằng con đường dân tộc hoặc con đường quốc tế mà Phổ luôn luôn đóng một vai trò chủ đạo.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 202 trang tài liệu này.

Tóm lại, quá trình th ống nhất những năm 1848-1871 ở Đức chứng minh rằng sức mạnh quân sự và lợi ích nhà nước thường vượt trội hơn so với sức mạnh tinh thần trừu tượng và lợi ích giai c ấp đơn thuần [98, tr. 71-80]. Trong thực tế, không một lực lượng mang tính giai c ấp nào ở nước Đức giữa thế kỷ XIX đủ sức thách thức sự tồn vong của các nhà nước Đức riêng lẻ. Trong bối cảnh như vậy, Á o tỏ ra hài lòng với tình th ế hiện tại, còn Phổ lại muốn một trật tự mới. Hoàn cảnh ấy đã đưa vấn đề nước Đức thế kỷ XIX trở thành vấn đề của Phổ hơn là vấn đề giai cấp, nhưng trong thực tế đó chỉ là một vấn đề mang tính vương triều.

4.1.2. Trên phương diện dân tộc

Trong các cuộc tranh giành quyền lực ở Trung Â u giữa thế kỷ XIX, yếu tố đóng vai trò chủ chốt chính là các nhà nước thành viên của LB Đức 1815-1866. Các nước ở miền Nam có xu hướng tìm ki ếm sự lãnh đạo chính tr ị từ phía Đế chế Á o,

trong lúc các nhà nước ở miền Bắc thường hướng mục tiêu sang Vương quốc Phổ. Điều này chỉ ra rằng quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) có xu hướng dựa hẳn vào khả năng hành động của hai nước này. Trong khuôn khổ của phần này, việc giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX được nhìn nh ận từ ba chủ thể chính là Á o, Phổ, và nước Đức thứ ba.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với Á o: vấn đề nước Đức chính là vấn đề của Á o và sự tham gia của Á o vào quá trình hình thành qu ốc gia nhà nước của người Đức chính là m ột bộ phận quan trọng cấu thành vấn đề nước Đức thế kỷ

XIX. Chính Áo là nước đứng đầu và cũng là tác giả của trật tự mới của nước Đức sau Hội nghị Viên năm 1815. Á o tham gia có tính ch ất quyết định vào cả ba phương án giải quyết vấn đề nước Đức trong thực tế cũng như trên lý thuyết trong quá trình dẫn đến mục tiêu thống nhất nước Đức [44, tr. 1-20]. Các nỗ lực nhằm giải quyết vấn đề nước Đức bằng phương án không có Áo vì thế hoàn toàn thất bại cho đến năm 1866 mà Liên minh Erfurt của Phổ những năm 1849-1850 là một ví d ụ điển hình. T uy nhiên, chính Bismarck năm 1856 đã khẳng định nước Đức rõ ràng là quá nhỏ đối với cả Áo lẫn Phổ và trong tương lai gần cả hai sẽ phải bước vào một cuộc chiến cho sự tồn tại của chính mình [158]. Liên minh tạm thời trong cuộc chiến với Đan Mạch năm 1864 là một sự chuẩn bị cho quá trình đó. Cuộc chiến năm 1866 đã chứng minh rằng Á o tham gia vào quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871) với tư cách là một trong những nhân tố quyết định nhất, nhưng đồng thời cũng là một trong những đối tượng chính c ủa quá trình này. M ặc dù vậy, trong bối cảnh đương thời, Á o vẫn cần thiết cho người Đức hơn là ngược lại. Thực tế đó đã làm cho các nhà nước thành viên của LB Đức 1815-1866 trở thành một công cụ chính tr ị của Á o trong các vấn đề quốc tế đương thời hơn là một giải pháp cho vấn đề nước Đức thế kỷ XIX trong sự cạnh tranh quyết liệt của Phổ. Khả năng quân sự vượt trội những năm 1860 đã đưa Phổ lên thay thế vị trí c ủa Á o trong việc bảo trợ cho nền hoà bình của Trung Â u như một tất yếu khách quan của quá trình gi ải quyết vấn đề nước Đức bằng con đường song mã.

Trong nội bộ Vương quốc Phổ: Phổ là một trong những lực lượng chính tr ị hùng hậu nhất của thế giới nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX. Mặc dù có điểm xuất

phát tương đối thấp, nhưng xét một cách tổng thể Vương quốc Phổ có nhiều ưu thế thực tế để đảm đương sứ mệnh lãnh đạo thế giới nói tiếng Đức. Giữa thế kỷ XIX, chỉ có ba lực lượng chính tr ị nội bộ có khả năng thách thức vai trò lãnh đạo thế giới nói tiếng Đức của Vương quốc Phổ. Trong lúc giai cấp tư sản Phổ quá nhỏ yếu về lực lượng và phân tán v ề tổ chức, giới quý tộc lại là chỗ dựa căn bản của vương triều Phổ trên gần như tất cả mọi phương diện. Trong bối cảnh đó, giới lao khổ thất thế trong cuộc cải cách 1807-1821 chính là m ối lo ngại lớn nhất đối với sự ổn định của nền thống trị Phổ cả trong lẫn ngoài nước xét về bản chất. Tuy nhiên, đó là một tập hợp của những lực lượng rời rạc và manh mún thậm chí còn hơn cả giới tư sản yếu đuối của Phổ. Tiềm lực thực tế của họ được thể hiện qua một số cuộc nổi dậy chết yểu lẻ tẻ chỉ có tác dụng làm cho các chiến tích c ủa giới quý tộc phong kiến Phổ thêm huy hoàng cũng như thúc đẩy Phổ xích l ại gần Á o hơn trong quá trình tham gia giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Mặc dù vậy, đến những năm 1860, câu chuyện mối tình song mã sắp đến hồi kết khi những người Đức phải tranh tài cao thấp trên chiến trường. Thất bại chính tr ị này đã buộc họ phải tìm ki ếm tự do trong các cuộc chiến tranh chinh phục các nước khác. Tuy nhiên, các chi ến binh Phổ không còn ra trận vì m ục tiêu dân tộc như năm 1813 mà chỉ để thoả mãn đam mê chinh phục của vương triều Phổ trong những năm 1860-1870. Thành công trong các cuộc chinh phục này của Bismarck đã biến nước Đức của người Đức thành nước Đức của Phổ năm 1871. Sự khác biệt của Phổ so với phần còn lại chính là nhờ có sự phục vụ của Bismarck.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với nước Đức thứ ba: nước Đức thứ ba đơn thuần chỉ là một liên minh chính tr ị rời rạc của các lực lượng yếu thế để cân bằng quyền lực giữa các nhà nước thành viên trong LB Đức 1815-1866 trước các áp lực ngày càng gia tăng của hai ông lớn. Một nước Đức độc lập và thống nhất trong đối trọng với Á o và Phổ không phải là một lựa chọn thực tế của nước Đức thứ ba trong mối quan hệ với hai cường quốc châu Â u của thế giới nói tiếng Đức. Một kế hoạch như vậy rõ ràng là không thực tế trên tất cả các phương diện. Một nước Đức thống nhất của cả Á o và Phổ chưa chắc đã đảm bảo an toàn tuyệt đối cho tất cả các cư dân nói tiếng Đức, một nước Đức rời rạc của các nước yếu thế rất khó có khả

năng đảm đương nhiệm vụ thế kỷ của người Đức. Nước Đức thứ ba, chính vì th ế, đơn thuần chỉ là một giải pháp chính tr ị nhất thời hơn là một kế hoạch thống nhất nước Đức lâu dài và có tính kh ả thi cao. Cùng lúc đó, Phổ lại có những mối liên hệ mang tính s ố phận với vấn đề nước Đức không chỉ về phương diện điều kiện địa lý tự nhiên đơn thuần, mà còn về cả các nhân tố lợi ích kinh t ế trọng yếu và tất yếu. Chính vì th ế, Phổ không những nhận được sự ủng hộ của những người chủ trương tìm ki ếm một phương hướng thống nhất nước Đức thực sự, mà còn nhận được sự tin tưởng của nhiều lực lượng chính tr ị hiện đại có tư tưởng tiến bộ. Trong hoàn cảnh đó, cơ hội thành công của nước Đức thứ ba trong vấn đề nước Đức thế kỷ XIX là gần như không có. Trong thực tế, chính các nhà nước này cũng không đặt ra và theo đuổi các mục tiêu thống nhất nước Đức một cách cụ thể bằng các con đường và phương thức của riêng mình. Không m ột nhà nước thành viên đơn lẻ nào trong nước Đức thứ ba đủ khả năng đảm đương vị trí mà Á o và Ph ổ đang nắm giữ trong thực tế hiện tại cũng như tương lai lâu dài của vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Chính vì th ế, nước Đức thứ ba là một thủ thuật liên minh chính tr ị để tồn tại của các nước yếu thế trong LB Đức 1815-1866 hơn là một phương án có tính khả thi trong việc giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX. Mặc dù vậy, nước Đức thứ ba cũng cho thấy sự chia rẽ sâu sắc và mất đoàn kết nghiêm trọng trong thế giới nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX.

Tóm lại, vấn đề nước Đức thế kỷ XIX thực chất là một vấn đề dân tộc. Trong hoàn cảnh của Trung Â u giữa thế kỷ XIX, vấn đề nước Đức được quyết định theo ba hướng chủ yếu mang màu sắc dân tộc bao gồm Á o, Phổ, và nước Đức thứ ba. Trong khi các yếu tố quốc tế chỉ có thể chấp nhận một trật tự hiện có trong sự liên hệ chặt chẽ với những lợi ích cốt lõi của các cường quốc châu Â u có liên quan, lực lượng phản đối mạnh mẽ nhất đối với trật tự của Hội nghị Viên năm 1815 chính là vương triều Phổ. Trong khi Á o và phần lớn các vương triều phong kiến còn lại của LB Đức 1815-1866 tỏ ra tạm hài lòng với một trật tự mà họ không thể làm gì hơn, nước Đức thứ ba tỏ ra hoài nghi và lo sợ trước sự áp đặt của hai anh cả trong thế giới nói tiếng Đức đối với chính đồng loại của mình. Trong t ất cả các phương án đưa ra cho vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, chỉ có giải pháp của Phổ trong mối liên hệ

chặt chẽ với phương án tiểu Đức của giai cấp tư sản là có tính kh ả thi nhất, vì nó đáp ứng được nhu cầu phát triển tất yếu của cộng đồng các cư dân nói tiếng Đức đương thời và các yêu c ầu cấp thiết của thời đại cho sự phát triển của Phổ nói riêng và đa số người Đức ở Trung Â u nói chung.

4.1.3. Trên phương diện quốc tế

Trên phương diện quốc tế, vai trò của Vương quốc Phổ không chỉ mang lại một định hướng chuẩn xác và dứt khoát đối với vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, mà còn được thể hiện thông qua quá trình phát tri ển không ngừng để đảm đương sứ mệnh giải quyết vấn đề nước Đức của Phổ. Nhìn nh ận vai trò của Phổ trong quá trình th ống nhất nước Đức (1848-1871), chính vì th ế, cần phải đặt trong mối quan hệ và bối cảnh chung với các lực lượng chính tr ị có cùng tham vọng như Phổ.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với nước Pháp: nước Pháp luôn luôn có một tiếng nói quyết định đối với vấn đề nước Đức thế kỷ XIX trên cả hai phương diện. Một mặt là các ảnh hưởng tự nhiên của nước Pháp đối với nước Đức thông qua các hoạt động xuất khẩu văn hoá bằng chiến tranh của Napoléon Bonaparte [167, tr. 63]. Mặt khác là các phương thức ứng phó của người Đức đối với các tham vọng của người Pháp ở Trung Â u giữa thế kỷ XIX. Trong quá trình đó, Phổ là đối thủ duy nhất còn lại trong thế giới nói tiếng Đức ở Trung Â u có khả năng thách thức tham vọng của Pháp. Thành công của cuộc cải cách 1807-1821 chứng minh cho những sai lầm của Pháp trong Hiệp ước Tilsit năm 1807 khi để cho Phổ có cơ hội âm thầm thay thế vị trí c ủa Pháp về sau. Tuy nhiên, thực tế chỉ ra rằng trong khi các cộng đồng nói tiếng Đức ở Trung Âu đang tìm cách trả lời cho câu hỏi số phận của chính mình trước sự bành trướng của người Pháp, Phổ là vương quốc mang yếu tố Đức nhiều nhất không phải đối diện với nguy cơ bị tiêu diệt và Pháp hóa hoàn toàn kể cả trong những thời điểm kiệt quệ nhất như năm 1807. Ngược lại, sự đi xuống của nước Pháp cách mạng đồng nghĩa với một sự gia tăng ảnh hưởng ngày càng lớn của Phổ đối với các vấn đề của nước Đức nói riêng và các mối quan hệ quốc tế ở châu Â u nói chung. Hội nghị Viên năm 1815 là một minh chứng cho nhận định này. Điều đó được thể hiện rõ nhất trong việc Phổ thâu tóm phần lớn các vùng đất phía Tây sông Ranh như một sự thừa nhận mang tính qu ốc tế đối với vị trí

bảo hộ thế giới nói tiếng Đức của Phổ. Quyết định đó là một định mệnh đối với quá trình th ống nhất nước Đức theo con đường của Phổ giữa thế kỷ XIX nói chung và số phận của Sachsen nói riêng. Mặc dù vậy, về tổng thể, Phổ vẫn chưa thể là đối thủ xứng tầm của Pháp năm 1815, trong khi chính cái b ản chất phong kiến của Phổ đã làm cho họ không phải lúc nào cũng được chào đón nhiệt tình ở các vùng đất hướng đến các thiết chế mới. Cùng lúc đó, tham vọng vương quyền của Phổ trong vấn đề nước Đức giữa thế kỷ XIX đã đẩy các nhà nước yếu thế hơn lựa chọn phương án tìm ki ếm sự bảo hộ bên ngoài biên gi ới của các cư dân nói tiếng Đức. Thực tế ấy cho thấy phần lớn các nhà nước nói tiếng Đức giữa thế kỷ XIX không chỉ là kết quả của các mối quan hệ bang giao với Pháp ở những mức độ nhất định, mà việc giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX cũng không thể không có Pháp. Ngược lại, Pháp chính là tr ở ngại quốc tế lớn nhất cho việc giải quyết vấn đề nước Đức thế kỷ XIX mà Phổ cần vượt qua cho đến năm 1871.

Vai trò của Vương quốc Phổ trong so sánh với nước Nga: vấn đề nước Đức thế kỷ XIX không phải là vấn đề sống còn đối với nước Nga, nhưng lại có ảnh hưởng mang tính quy ết định đến hòa bình và an ninh ở châu Â u. Với thực lực quân sự hùng hậu bậc nhất châu Âu đương thời, nước Nga hoàn toàn có đủ khả năng đóng một vai trò then chốt trong quá trình th ống nhất nước Đức, nhưng họ tham gia vào vấn đề nước Đức thế kỷ XIX ở mức độ vừa phải. Mặc dù vậy, nỗi sợ vô hình cùng sự cô lập tại Hội nghị Viên năm 1815 càng làm cho Phổ lệ thuộc vào Nga một cách chiến lược để theo đuổi các mục tiêu đối nội cũng như đối ngoại của mình, trong khi việc từ bỏ Ba Lan để đổi lấy vùng sông Ranh cùng Liên minh thần thánh năm 1815 không chỉ làm cho Phổ mang nhiều đặc điểm Đức hơn [64, tr. 134], mà còn xích l ại gần Nga thêm một bước nữa như là một nhu cầu tất yếu của cả hai bên [79, tr. 140]. Tuy nhiên, Bismarck đã biến những bất lợi của Phổ trong mối quan hệ với Nga thành lợi thế để theo đuổi các mục tiêu của nhà Hohenzollern [58, tr. 37, 40]. Xét toàn cục, Nga chưa bao giờ chủ động sử dụng các biện pháp quân sự để thách thức Phổ trong vấn đề nước Đức thế kỷ XIX, nhưng Phổ cũng không thể tự ý thay đổi trật tự của Hội nghị viên năm 1815 mà không có sự tham gia của Nga. Thực tế cho thấy Nga là đối thủ giấu mặt của quá trình th ống nhất nước Đức theo