Thế giới nghệ thuật thơ Trần Đăng Khoa thời niên thiếu - ĐH Sư phạm

Bom rùng. Cháu lại ngủ mê Cứ tưởng tay bà đưa võng Như ngày ru cháu ở quê..

(Cháu về)

Lời kể của cháu nhỏ nghe “líu ríu như là tiếng chim” nhưng nội dung lời kể lại chứa

đựng cả một sự thật lịch sử đang diễn ra trên đất nước ta. Chiến tranh đã dạy cho bé biết:

- Chú ơi, nếu còn bom Mĩ Chú phải bịt tai thế này

Cháu bỗng xoay người ngang ghế Như vừa có tiếng máy bay

(Cháu về)

Ngoài bản tính hồn nhiên, ngây thơ vốn có của trẻ thơ các em thiếu nhi của Việt Nam trong chiến tranh còn có những điểm khác với trẻ em thế giới là luôn tự tin, rắn rỏi trong hoàn cảnh khó khăn, khắc nghiệt:

Và các bạn thiếu niên Bằng tuổi em

Trong tầm ngắm súng thù Vẫn treo cao cờ đỏ

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 80 trang tài liệu này.

(Điều anh quên không kể)

Chúng tôi đến lớp ngày ngày

Mũ rơm tôi đội, túi đầy thuốc men Ao trường vẫn nở hoa sen

Bờ tre vẫn chú dế mèn vuốt râu

(Gửi bạn Chi-Lê) Và rất hiên ngang qua lời khẳng định :

Chúng tôi chẳng sợ Mĩ đâu

Vẫn vui vẫn hát những câu rộn ràng

(Gửi bạn Chi-Lê)

Đó là những dòng thơ mà Trần Đăng Khoa đáp lại với bạn bè thế giới và cũng để đính chính lại ý nghĩ :

Người bạn nhỏ Việt Nam Vắng nụ cười trên môi

(“Bức thư ngỏ Việt Nam” của Miraga Hilimét- thiếu nhi nước Chi-lê)

Đúng là thiếu nhi Việt nam có đói cơm, khát nước, có vất vả vì phải tự chăm sóc bạn thân, phải lao động trong hoàn cảnh khắc nghiệt của chiến tranh nhưng không vì thế mà “vắng nụ cười trên môi”. Trái lại, các em “vẫn vui vẫn hát những câu rộn ràng”. Đó là một đặc điểm không thể thiếu của lứa tuổi thiếu nhi. Và đó cũng thể hiện niềm tin của các em vào tương lai tươi sáng của đất nước. Niềm tin ấy là có cơ sở thực tiễn. Khi Trần Đăng

Khoa làm bài thơ “Gửi bạn Chi-lê” thì đất nước ta đang có nhiều thắng lợi trên các chiến trường cả nước:

Miền Nam thắng trận Đông Xuân

Miền Bắc bắn rụng hàng ngàn máy bay

Lạc quan, tin tưởng vào tương lai của đất nước, các em thiếu nhi Việt Nam rất muốn đóng góp công sức của mình vào công cuộc xây dựng và bảo vệ đất nước. Ngày ngày, các em làm những công việc vừa sức của mình như lời Bác Hồ dạy “tuổi nhỏ làm việc nhỏ” và không lúc nào thôi mơ ước cho tương lai:

Nếu còn thằng giặc Mĩ Hay bất cứ giặc nào Tớ sẽ đi bộ đội

Giọng Tư nghe tự hào

(Bắt ông Rừng nộp củi)

“Nếu các thằng giặc thua”- lời tiên đoán của một đứa trẻ mà lại tràn đầy niềm tin tưởng mang tính cách của con người Việt Nam: lạc quan trong mọi hoàn cảnh. Sau lời tiên đoán ấy thì các em chia nhau các công việc góp phần xây dựng đất nước: em thì làm nhà du hành vũ trụ, em thì vào văn công, em thì sẽ bắc chiếc cầu dài qua sông. Mơ ước bắc chiếc cầu “dài hàng trăm ngàn thước” của các bạn Trần Đăng Khoa thật trùng hợp với lời của Đỗ Thị Đoan Trang tâm tình với cây gạo:

Cây nhủ em: chóng lớn Học giỏi thành công nhân Bắc cầu trên sông rộng Cho đò khỏi sang ngang.

Trẻ con nào chẳng mơ ước. Có những mơ ước thật cao xa và cũng có nhưng mơ ước thật giản dị nhưng tất cả đều xuất phát từ ý muốn làm giàu đẹp cho quê hương đất nước. Riêng Trần Đăng Khoa thì mơ ước “suốt đời làm thơ”. “Cái ước mơ thành nghệ sĩ này quả là một nét mới” [17a; 48].

Những câu thơ như thế đã trả lời cho câu hỏi mà bao năm nay thế giới đã dày công đi tìm đáp án: Tại sao Việt Nam - một đất nước nhỏ bé - lại có thể chiến thắng được Mĩ - một đế quốc đã có nhiều chiến tích lẫy lững trong các cuộc xâm lược các quốc gia trên thế giới? Chính kẻ thù của chúng ta cũng đã và đang đau đầu bởi họ vẫn không thể tin được một yếu tố phi vật chất lại làm nên lại làm nên thắng lợi trong cuộc chiến không cân sức: tinh thần dân tộc. Họ tin vào sức mạnh quân sự, sức mạnh kinh tế và những chiến thuật tinh vi đến từng milimet. Điều đó cần thiết cho mọi cuộc chiến. Thế nhưng, họ lại quên đi lịch sử. Dân tộc ta đã kiên cường, bất khuất đập tan ách đô hộ của 1000 giặc Tàu, 80 năm đô hộ giặc Pháp thì lẽ nào lại cam phận làm nô lệ một lần nữa? Lời của Hồ Chủ tịch trong bản Tuyên ngôn độc lập bất hủ đã nói thay lời non sông: “Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem cả tinh thần và lực lượng, tính mệnh và tài sản để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy”.

3.2. Lòng căm thù giặc Mĩ sâu sắc

Qua những câu thơ rất chân thực, Trần Đăng Khoa đã vẽ ra trước mắt người đọc ngày ấy và bây giờ một cảnh mà nơi nơi, người người, kể cả trẻ con cũng nín thở vì một tin dữ dội:

Mẹ nấu cơm dụi lửa

Bố em họ trâu giữa đường Các cô thầy

Ngừng giảng bài giữa lớp Bạn Tĩnh. Bạn Nho, bạn Lập Bạn nào mắt cũng đỏ hoe Bé Giang ngồi ở đâu hè

Cũng thôi đánh chuyền đánh chắt

(Hà Nội có Bác Hồ)

Năm 1972, tổng thống Mĩ đã ra lệnh ném bom B52 rải thảm Hà Nội, Hải Phòng và oanh tạc miền Bắc sát hại hàng ngàn người dân vô tội, người già, trẻ con chúng cũng không tha. Làm sao mà không chua xót, không căm thù khi hình ảnh “hố bom sâu - thăm thẳm hố bom sâu” (Bến đò) ngày ngày hiển hiện trước mắt mình.

Đế quốc Mĩ mà đứng đầu là tổng thống Ních-xơn không chỉ gây ra tội ác đối với đất nước và con người Việt Nam nói chung, thiếu nhi Việt Nam nói riêng mà còn đối với biết bao thiếu nhi trên thế giới. Vậy mà khi đứng trong nghĩa trang của những người bị Hít-le tàn sát, hắn đã nhỏ những giọt nước mắt như thương cảm sâu sắc lắm vậy. Mặc dù tội ác đó được ngụy trang, ngụy biện bằng nhiều hình thức nhưng ai cũng nhận ra được sự thật. Hành động giả nhân, giả nghĩa của bọn chúng không thể gạt được một đứa trẻ con. Trong nghĩa trang mà Ních-xơn đang viếng có mộ của bé gái Tania (12 tuổi). Trần Đăng Khoa đã hóa thân vào Tania để vạch trần bộ mặt của “ngài tổng thống” nói riêng và bọn đế quốc Mĩ nói chung:

Ý nghĩ của hắn chạy từ đầu xuống chân Từ chân xuống đất sâu nên tôi nghe hết: “Nếu mày sống thì ông cũng giết”

(Lời một bạn gái mười hai tuổi)

Khi viết những câu thơ như thế thì hẳn người viết đã chất chứa trong lòng niềm căm thù tột độ. Và đó không còn là sự căm thù cảm tính mà là tình cảm có chỉ dẫn của lí trí. Đừng cho rằng trẻ con không có khả năng đó. Hãy đọc kĩ bài thơ ta sẽ thấy giọng điệu trẻ con được giữ nguyên, không có một chút gượng ép, gò bó. Chính vì thế mà ta thấm thía được bản chất của Đế quốc. Ai cũng nhận ra một điều giản dị: Ý nghĩ hắn (Ních-xơn) chạy từ đầu xuống chân và chân liền với đất nên người nằm dưới mồ sâu trong ngót 30 năm vẫn nhận ra được.

Không chỉ nhìn thấy được tội ác của giặc Mĩ không chỉ trên mặt đất, dưới lòng đất mà còn dưới cả âm phủ. Trần Đăng Khoa đã tưởng tượng ra cảnh linh hồn đoàn người bị bọn Mĩ giết hại lũ lượt kéo nhau đến đập của Diêm Vương đòi trừng phạt bọn giết người. Bài thơ “Đập cửa Diêm Vương” có giá trị tố cáo thật sâu sắc: Những cụ già không tìm thấy các bộ phận của thân thể mình, những bà mẹ bụng mang dạ chửa cũng bị giết hại, những em bé thơ “đang lẫy đang bò”, “đang phi ngựa gỗ” không tìm được cha mẹ, ông bà… Nó khiến những người đã từng sống trong chiến tranh thì ngậm ngùi chua xót, những người chưa từng trải thì rùng mình, căm giận. Tất cả đều thắc mắc:

Tại sao Ních-xơn mang bom bi, bom phá Bom hơi, bom Trần Đăng Khoan, bom lửa Trút xuống đầu ta…

Trong khi họ - những người đã chết và chúng ta – những người đang sống đều như

nhau:

Ta yêu sông Mi-xi-xi-pi của các ngươi

Như ta yêu sông Hồng của ta nhận nước bốn phương trời Chưa bao giờ, và sẽ chẳng bao giờ

Ta nghĩ đến ném bom nước Mĩ.

Trong đoàn người đó có cả những em bé chết do bom Mĩ mà không tìm thấy cha mẹ

của mình. Các em đã gọi thống thiết:

- Gió ơi! Gió ơi!

Cháu không tìm thấy mẹ cháu rồi Mẹ cháu không gầy, không béo Mẹ cháu không già không trẻ… Bây giờ không ai cho cháu ăn Không ai cho cháu ngủ

(Đập cửa Diêm Vương)

Tội ác của đế quốc Mĩ không chỉ vấp phải sự phản đối của nhân dân ở bản xứ mà còn của cả thế giới, thậm chí là ngay cả nhân dân Mĩ yêu chuộng hòa bình và thiện chí. Những thiếu nhi Mĩ đã hết sức đau xót, xấu hổ về hành động của cha anh mình. Tất cả nhũng điều đó được thể hiện bằng việc nhân dân Mĩ liên tục tham gia vào các cuộc biểu tình phản đối chiến tranh của đế quốc Mĩ ở Việt Nam. Hình ảnh của một thiếu nhi Mĩ đi biểu tình đã khơi dậy trong Trần Đăng Khoa niềm xúc động mãnh liệt:

Bạn cùng đoàn người đi như thế Đã mấy năm rồi

Cánh tay giơ lên Không biết mỏi

Bạn đến khắp nơi trên thế giới Miệng bạn thét vang

- Giôn-xơn không được giết trẻ con

- Giôn-xơn phải rút hết quân xâm lược

(Xem ảnh bạn thiếu nhi Mĩ đi biểu tình ở báo ảnh Việt Nam)

Căm thù giặc Mĩ, Hoàng Hiếu Nhân đã nặn tượng đất sét hình Ních-xơn với hình thù kì quái và khẳng định:

Nếu đem đặt ra đường Ai chẳng đòi vặn cổ.

(Thằng Ních-xơn)

Trong bài thơ “A! em biết thằng giặc Mĩ rồi!”, trẻ em đã biểu hiện thái độ căm thù của mình và được cụ thể bằng hành động khi thấy máy bay Mĩ bị quân ta bắn rớt xuống cánh đồng:

Bố em cầm đòn càn Mẹ em mang đòn gánh

Chị em mang khẩu súng Bé Giang mang que cời

Con chó Vàng mang hàm răng nhọn hoắt Em không biết mang gì

Vớ ngay hòn đá

Cách đánh giặc của gia đình của Trần Đăng Khoa tiêu biểu cho cách đánh giặc của đất nước ta qua các thời kì chống ngoại xâm. Chống lại kẻ thù chỉ bằng những vũ khí hết sức thô sơ, có khi chỉ là những công cụ lao động nông nghiệp thường ngày. Thế nhưng, với sức mạnh của lòng yêu nước nồng nàn, ý chí chiến đấu anh dũng và mục đích vệ quốc chính nghĩa, chúng ta đã thắng lợi vẻ vang.

Em kể chuyện này là phản ứng của các em nhỏ khi gặp dấu chân của kẻ thù hằn trên mảnh đất quê nhà:

Những dấu chân Trông vào nhức mắt

Các bạn đã đào đổ xuống ao rồi Từ lúc sáng mờ sương

Cho đến khi tiếng trống gọi về trường Vẫn chưa hết những dấu chân trên cát Vẫn chưa hết những dấu chân độc ác Các bạn còn đào đổ xuống ao sâu.

Đọc bài thơ này, có nhiều người cho là không thật sự, bởi ngoài đời có ai làm như thế bao giờ. Cách thể hiện khá ngộ nghĩnh, mang dấu ấn điển tích Sào Phủ, Hứa Do. Nên nhớ rằng, tác giả có quyền dùng các hình tượng văn học để bộc lộ quan điểm, tư tưởng của mình. Chúng ta đừng hỏi rằng “điều đó có thật không?”mà hãy hỏi rằng “qua đó tác giả thể hiện điều gì?”. Nếu hỏi như câu sau thì chúng ta đã có câu trả lời: Trần Đăng Khoa

hay bất cứ một người Việt Nam yêu nước nào cũng căm thù giặc, cũng thấy “nhức mắt” trước sự tồn tại của kẻ thù trên mảnh đất quê hương. Các em càng căm thù giặc Mĩ thì lại càng thể hiện lòng yêu thương. Bởi lẽ thường, chúng ta căm ghét những gì phương hại đến điều chúng ta yêu thương. Các em yêu đất nước Việt Nam, con người Việt Nam nên khi đất nước Việt Nam bị giày xéo, con người Việt Nam bị giết hại thì lòng căm thù ấy trỗi dậy. Đó là một hiện tượng tâm lí rất bình thường.

3.3. Tình cảm đối với Bác Hồ kính yêu

Trong các bức tranh văn học viết về cuộc kháng chiến của nhân dân ta có các chân dung của những người anh hùng: Các anh chiến sĩ, những người dân công, các bà mẹ Việt Nam anh hùng, các em bé liên lạc,… thì chân dung Bác Hồ hiện lên rực rỡ nhất. Bác chính là linh hồn của dân tộc ta.

Đối với thiếu nhi, Bác Hồ dành tất cả sự yêu thương và niềm tin tưởng, hi vọng vào tương lai của các em: “Non sông Việt Nam có trở nên tươi đẹp hay không, dân tộc Việt Nam có bước tới đài vinh quang để sánh vai với các cường quốc năm châu được hay không, chính là nhờ một phần lớn ở công lao học tập của các cháu” (Thư Bác Hồ gửi học sinh nhân ngày khai giảng năm học đầu tiên của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, tháng 9/ 1945). Còn về phần các em thì rất yêu mến Bác, thường hát vang bài hát phổ từ bài thơ của Người:

Ai yêu các nhi đồng Bằng Bác Hồ Chí Minh

(Thơ trung thu 1946 – Hồ Chí Minh)

Cũng như bao trẻ em khác, Trần Đăng Khoa có một tấm lòng yêu mến đặc biệt đối với Bác Hồ. Hàng ngày Trần Đăng Khoa nhìn ảnh Bác tưởng như Bác đang nói chuyện với mình:

Cháu ơi đừng có chơi bời đâu xa Trồng rau, quét bếp đuổi gà Thấy tàu bay Mĩ nhớ ra hầm ngồi

(Ảnh Bác)

Khi tự tay mình trồng một cây bàng trên đường làng, cây bàng lớn lên che bóng mát cho người làng, làm chỗ để họ nghỉ mệt sau những lúc lao động, Trần Đăng Khoa đã vui sướng vì mình làm được việc tốt. Niềm vui đó theo em vào giấc mơ. Em đã có một giấc mơ đẹp bởi trong mơ em đã gặp Bác Hồ - người mà em hết lòng yêu mến:

Thấy cả Bác Hồ về làng

Cũng ngồi ở gốc cây bàng của em …

Trần Đăng Khoa yêu mến Bác nhưng lại không vòi vĩnh một điều gì. Bởi như đã nói, các em sống tự lập và ý thức được rằng:

Bác lo bao việc trên đời.

Ngày ngày Bác vẫn mỉm cười với em

Chưa bao giờ đến Hà Nội nhưng Trần Đăng Khoa yêu mến Hà Nội xa xôi bởi vì nơi ấy có Bác Hồ. Em vẫn thường “Em nằm lơ mơ ngủ - thấy mình về thủ đô” (Trăng tròn). Nhà thơ nhỏ say cảnh và mơ giấc mơ đẹp: Trước mắt mình là “Ngôi nhà Bác ở giữa Ba Đình” và thấp thoáng bóng Bác đang chăm sóc món quà của miền Nam yêu thương:

Bóng Bác bên cây vú sữa.

Tiếng Bác Hồ cười, em nghe rất rõ…

(Hà Nội có Bác Hồ)

Trong tâm trí trẻ thơ của Trần Đăng Khoa, Hà Nội xa xôi ấy có những cảnh vật, đồ vật thật lạ mắt và thật đẹp: gò Đống Đa, chiếc cầu sắt bắc trên mái nhà mà xe lửa và ô tô đi không gãy, Hồ Gươm,… Liên và An trong “ Hai đứa trẻ” (Thạch Lam) cũng đã từng nghĩ về Hà Nội nhưng có một điều khác là: Hai chị em đã từng có thời gian sống ở đấy và bây giờ nhớ về Hà Nội bởi cả hai đang sống trong phố huyện tối tăm, “mong đợi có một cái gì tươi sáng”. Còn Trần Đăng Khoa nghĩ về Hà Nội mà chưa một lần đến, nghĩ về Hà Nội như một phần xương thịt của đất nước có Bác Hồ hiền hòa, yêu thương thiếu nhi đang sống ở đó. Khi nghe tin giặc Mĩ ném bom Hà Nội, em đã hốt hoảng, lo lắng:

- Các chú bộ đội ơi

Thằng giặc Mĩ nó ném bom Hà Nội rồi Hà Nội có Bác Hồ đang ở…

( Hà Nội có Bác Hồ)

Từ lâu, Trần Đăng Khoa đã mơ ước được đến với Hà Nội. Hình ảnh Hà Nội tươi đẹp xuất hiện trong thơ Trần Đăng Khoa ba lần (Hà Nội,Hà Nội có Bác Hồ, Đất trời sáng lắm hôm nay). Mơ ước đó đã thành hiện thực. Trần Đăng Khoa đã được đến với thủ đô yêu dấu. Trần Đăng Khoa nói trong niềm hân hoan:

Bác ơi! Cháu đến đây rồi

Bài thơ này Trần Đăng Khoa ghi chú rất rõ: “Ba Đình, 30/5/1969” như đánh dấu một cột mốc kỉ niệm đáng nhớ của cuộc đời, bởi không phải em nhỏ nào cũng được đến với thủ đô Hà Nội. Trong hoàn cảnh đất nước còn đang diễn ra chiến tranh thì việc đi lại càng khó khăn gấp bội.

Tình cảm của các em là tình cảm của búp mầm đối với gốc cội. Cẩm Thơ may mắn hơn Trần Đăng Khoa và các bạn khác bởi em đã tận mắt nhìn thấy Bác Hồ bằng xương bằng thịt trong một lần theo má đi dự hội nghị:

Em nhảy cả trong hội nghị Em quên hết chú công an Em muốn hát

Em muốn reo...

“Em muốn hát - Em muốn reo” nhưng mọi người đã im lặng, Bác Hồ sắp nói chuyện nên “em ngồi xuống lắng nghe lời Bác”. Em cảm nhận được:

Bác ở trên cao mà em thấy rất gần Vì em ở trong con ngươi của Bác

(Em gặp Bác Hồ)

Tất cả chúng ta, dù là người lớn hay trẻ nhỏ, đều ấp ủ ước mơ được một lần gặp Bác. Nếu như ước mơ ấy thành sự thực thì còn gì xúc động cho bằng. Người lớn vui sướng thì rưng rưng xúc động, vui sao cứ nước mắt cứ rơi. Còn trẻ con thì không thế. Chúng vui sướng, hân hoan và nhảy múa không cần khách khí – tất cả những hành động mà người lớn đôi lúc muốn thể hiện nhưng phải kìm nén. Được gặp Bác, ai cũng cảm thấy mình thật bé bỏng, ai cũng muốn được ở thật gần Bác, được nắm bàn tay Bác, được nghe Bác nói chuyện,… Không chỉ có vui sướng vì được gặp Bác, cô bé còn tự nhủ với mình:

Lớn lên phải như cô Mười Vào Nam đánh giặc

Để Bác Hồ yêu thế, dắt đi chơi.

(Em gặp Bác Hồ)

Chắc hẳn ngày hôm đó là một kỉ niệm đáng nhớ nhất trong đời của cô bé Cẩm Thơ. Nói thế để thấy rằng, trên thế giới, ít có vị lãnh tụ nào được mọi tầng lớp nhân dân, không chỉ trong nước mà quốc tế yêu mến, yêu mến một cách sâu sắc như Bác Hồ của chúng ta. Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã thay mặt đồng bào nói lên lòng tự hào đó trong điếu văn Hồ Chủ tịch: “Dân tộc ta, nhân dân ta, non sông đất nước ta đã sinh ra Hồ chủ tịch, người anh hùng dân tộc vĩ đại, và chính Người đã làm rạng rỡ dân tộc ta, nhân dân ta, non sông đất nước ta” [12; 68].

Trần Đăng Khoa rất lo cho sức khỏe của Bác:

Sang năm Bác tám mươi rồi

Bác ơi, Bác thấy trong người khỏe không?

(Đất trời sáng lắm hôm nay)

Các em luôn muốn “Bác vui, Bác khỏe là lòng cháu vui”. Mong ước đó đã được viết nên bài hát “Ngày ngày chúng cháu ước mong – mong sao Bác sống muôn đời để dìu dắt nhi đồng thành người…”.

Một đứa trẻ chín tuổi mấy khi nghĩ được như Trần Đăng Khoa:

Bác lo nghĩ suốt một đời

Để cho chúng cháu vui chơi từng ngày.

(Đất trời sáng lắm hôm nay)

Yêu thương một người nào đó mà khi người đó mất đi, chúng ta cảm thấy thật đau đớn, xót xa. Bác Hồ mất đi là một tổn thất lớn cho dân tộc, cho đất nước Việt Nam. Trước sự mất mát lớn lao đó, Trần Đăng Khoa và các bạn nhỏ của mình bày tỏ tình cảm, mỗi em một kiểu nhưng đều gặp nhau ở niểm tiếc nuối và đau xót khôn tả. Cô bé Cẩm Thơ mới hôm nào reo vui trong hội nghị vì được gặp Bác, nay nghe tin Bác mất em đã khóc nấc. Các bạn của em cùng Khóc như nhau: