Một Số Biện Pháp Tu Từ Nghệ Thuật Được Thể Hiện Trong Thơ Ca Dân Gian

Chưa đến Trùng dương gà đã gáy Đêm ngắn ngày dài sao đau ý

Một tiếng gà gáy lệ mười dòng [51, tr.179].

Sự cảm nhận về thời gian như thế đã làm cho thơ ca dân gian người Dao Tuyển đậm chất hiện thực, tạo chiều sâu cho cảm xúc và tâm trạng làm cho tâm trạng của con người được diễn tả một cách sâu sắc, chân thực hơn.

Trong tâm thức của những con người đương cuộc, thời gian có thể được coi là một cách trở. Cho dù họ có muốn vượt qua cách trở ấy, muốn níu kéo thời gian ở lại nhưng tất cả đều vô vọng, bởi thời gian là tồn tại khách quan đối với con người, thời gian không tĩnh tại mà luôn vận động, không thể đảo ngược.Níu kéo thời gian là không thể, cho nên ước muốn bên nhau mãi mãi đã trở thành ước nguyện muôn đời của tình yêu tuổi trẻ:

Năm canh cửa trời dần sáng tỏ Ước gì thiệt mạng tại bây giờ Trần đời cây khô lá héo hết

Ước nguyện theo người muôn đời xuân [51, tr.173].

Như vậy, thời gian nghệ thuật trong thơ ca dân gian ngời Dao Tuyển ở Lao Cai là thời gian hiện tại diễn xướng và thời gian hiện thực ... nó bao hàm cả thời gian sự kiện và thời gian tâm lí của con người. Rất có thể tác giả của những bài ca ấy chưa có ý thức xem thời gian như là một yếu tố trong cấu trúc nội tại của tác phẩm. Nhưng qua những lời ca, chúng ta vẫn nhận thấy những tín hiệu nghệ thuật về mặt thời gian cứ trở đi, trở lại “ Nó thể hiện thực chất sáng tạo của người nghệ sỹ” [53, tr.63].

3.2.2. Không gian nghệ thuật

Cũng giống như thời gian nghệ thuật, không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại và triển khai của thế giới nghệ thuật. Đó là không gian tinh thần của con người, là sản phẩm sáng tạo của người nghệ sĩ nhằm biểu hiện con người và thể hiện một quan niệm nhất định về cuộc sống. Không gian nghệ

thuật vừa là đại lượng chỉ địa điểm, vừa gắn với trường nhìn, điểm nhìn, môi trường hoạt động “ Không gian nghệ thuật trở thành phương tiện chiếm lĩnh đời sống nhiều khi mang ý nghĩa biểu tượng nghệ thuật. Là một hiện tượng nghệ thuật, không gian nghệ thuật là một hiện tượng ước lệ mang ý nghĩa cảm xúc tâm tưởng” [ 80, tr.146].

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 122 trang tài liệu này.

Không gian nghệ thuật trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển khá đa dạng. Đó là sự đan xen giữa không gian thiên nhiên, không gian sinh hoạt, không gian siêu nhiên. Nói cách khác, đó là không gian thực của cuộc hát trên nương, bên bờ suối, góc chợ, trong những ngôi nhà sàn, quanh bếp lửa…cũng có thể là không gian của quá khứ xa xôi, của những tên đất, tên người trong hoài niệm.

3.2.2.1. Không gian thiên nhiên

Cũng như trong cuộc sống, con người lao động, sinh hoạt luôn gắn bó với thiên nhiên, gắn bó với một không gian cụ thể xác định, thì trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển thiên nhiên cũng hiện lên với vẻ đẹp chân thật, thơ mộng và cao hơn nó đã trở thành một không gian nghệ thuật đầy gợi cảm. Hình ảnh thiên nhiên trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển xuyên suốt bối cảnh không gian trữ tình với những rừng cây, rặng tre, cánh đồng lúa chín…

Cuối thu gió lạnh thổi khắp nơi Áo ngắn nghe lo lắng trong lòng Trông khắp núi đồi lúa tốt tươi

Vàng ruộm khắp nơi như sắc vàng [51, tr.123].

Hay:

Hôm nay qua cửa làm nương vui Gặp ở trong nương tất cả mừng Cùng ở trên nương cùng một chỗ Ở bên cây lúa cây non non

Rừng núi cây cối trở mầm non [51, tr.90].

Thiên nhiên hiện lên với sắc màu thật chân thật với những nương lúa vàng ruộm vào cuối thu, những cánh rừng bát ngát vào mùa xuân. Song điều đáng nói ở đây là thiên nhiên gắn liền với tâm trạng con người, thiên nhiên có mối quan hệ chặt chẽ với việc bộc lộ tình cảm của chủ thể trữ tình. Bức tranh thiên nhiên được miêu tả có tính chất tương đồng làm đòn bẩy để tăng sức thuyết phục cho sự giãi bày tâm trạng con người. Đây là tâm trạng của chàng trai khi được hát hội cùng người đẹp ở cạnh bên, bởi vậy thiên nhiên núi rừng dường như cũng trở nên tươi tắn hơn:

Ơn trời cho phúc thấy người đẹp Xuân đến đầy rừng cây xanh lá Ruộng khô tất cả đóng cày bừa

Nếu được thanh minh xuân tháng ba

Tết xuân phủ lá xoáy thành rừng [51, tr.168].

Hay:

Phủ xuân sáng rực ý trong lành Hoa cỏ ngọt đường trăm vị hương Phóng xa tầm mắt rộng bao la Thóc lúa vàng ươm đầy như núi

Mặt trời lặn trang nghiêm chuyển yểu điệu Nam nữ đẹp tựa hoa phù dung [51, tr.181].

Đây là tâm trạng của cô gái khi phải tạm thời chia tay người yêu sau đêm hát qua làng, cảnh vật dường như gắn liền với tâm trạng :

Thuyền trên mặt nước chẳng muốn đi Ngựa yên cương đẹp cũng chẳng phi Ngoảnh ngắm Sư Nhan núi sông đẹp

Phong cảnh bừng sáng đẹp vô ngần [51, tr.197].

Thiên nhiên như nói hộ lòng người nỗi nhớ, niềm thương:

Chim chích ở rừng nhớ cây hoa

Nhà trọ ước muốn nhớ ngời thân Trăm cỏ mọc đầy tô đồi núi

Được nhờ mặt trời chiếu ánh sáng [51, tr.169].

Thiên nhiên nhiên được nhìn theo tâm trạng chủ quan của con người. Tâm trạng của chàng trai khi tình yêu lỡ dở, cảnh vật hiện lên cũng thật ảm đạm thê lương :

Đi đến rừng sầu cảnh thê lương

Hoa nở không hương, quả không vị [51, tr.180].

Như vậy, không gian thiên nhiên trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển hiện lên vừa chân thật, vừa gần gũi, gắn bó với đồng bào dân tộc miền núi, thiên nhiên như một tấm gương phản chiếu tâm trạng nỗi niềm của con người.

3.2.2.2. Không gian sinh hoạt

Không gian sinh hoạt trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển là không gian gần gũi với cuộc sống của con người. Đó là không gian gắn liền với địa điểm diễn xướng dân ca. Người Dao Tuyển tổ chức hát dân ca giao duyên ở trong làng, ngoài làng, ở trên nương…Họ còn tổ chức hát dân ca nghi lễ như hát mừng nhà mới ở nhà người làm nhà mới; hát cưới ở làng cô dâu, ở nhà trai, nhà gái, hát lao động ở trên nương rẫy…Tất cả những nơi ấy trở thành không gian trữ tình cho sự nảy sinh cảm xúc của con người, cho nên không gian sinh hoạt đã trở thành không gian tâm trạng của con người.

Tìm hiểu không gian sinh hoạt của người Dao Tuyển trong thơ ca dân gian, chúng tôi nhận thấy không gian làng hiện lên một cách rõ nét. Làng, bản làng xuất hiện 47 lần / 60 bài.Làng của người Dao Tuyển là không gian gần gũi, thân thuộc gắn kết mỗi cá nhân với gia đình, mỗi gia đình với dòng họ, dòng họ với làng mà đứng đầu là các già làng, trưởng bản, sinh sống theo phương thức tự quản rất đặc thù.

Trong hát hội đầu xuân, cách cổng làng chừng vài trăm mét, thanh niên đã tổ chức hát chào già làng xin phép cho trai làng đến hát:

Đi theo hướng gió thổi đường đưa đến

Làng trù phú, gái làng đẹp có cho vào [51, tr.162].

Với các cuộc hát qua làng, hát xin cốm thanh niên khi đến cũng phải hát chúc mừng gia chủ, được gia chủ cho phép mới được vào nhà. Nhưng ngược lại trong những câu hát giao duyên, ta thấy làng hiện lên cũng thật hiếu khách, rộng mở:

Hay:

Cửa làng rộng mở hương bay cao

Gõ cửa! Đôi lời cùng cất cao ngây ngất Đón gió tình xuân đêm nay vui [51, tr.162].

Một đầu đến làng chó đã chào Đánh động bản làng ai cũng biết Một đến nhà chủ được ngủ ngon Cơm ngon, canh ngọt được ăn no… Hai động thôn em bao nhiêu người

Bao nhiêu xinh đẹp đến kính tôi [51, tr.189].

Sự đón tiếp nhiệt tình chu đáo của làng làm cho khách khi ra về vẫn còn vấn vương mãi:

Một bước đầu làng đã thấy vui Hai bước trong làng đọng khắp nơi Ba động nhà trọ cho ngủ ngon

Cho ăn cho ngủ cho thơm miệng [51, tr.171].

Không gian làng đã đi sâu vào từng câu hát, phản ánh đậm nét bản sắc văn hoá truyền thống của người Dao Tuyển. Bên cạnh không gian làng, không gian gia đình với ngôi nhà cũng xuất hiện khá nhiều trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển. Trong các cuộc hát giao duyên như hát qua làng, hát xin

cốm thì ngôi nhà và bếp lửa hồng là không gian bao bọc, chứng kiến cuộc vui. Dưới mái nhà ấm cúng trai gái vui vẻ hát:

Trong nhà vốn thực có mùi gì Tương tư nơi đây bày sáng tối

Hai bên yên lòng hát ty la [51, tr.214].

Hình ảnh ngôi nhà luôn in đậm trong tâm thức của mỗi con người. Trong khúc hát giao duyên, ngôi nhà, không gian gia đình thấm đẫm tâm trạng, nỗi niềm của người con gái ước muốn cho tình yêu vững bền thuỷ chung:

Nước non vẫn vậy, người vẫn nhớ Giang sơn chẳng đổi lòng chẳng thay

Tình sâu ân ái chẳng bạc phai [51, tr.218].

Như vậy, tìm hiểu không gian sinh hoạt trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển giúp chúng ta ít nhiều hiểu thêm về nếp sinh hoạt văn hoá truyền thống và quan niệm về cuộc sống của người Dao Tuyển: Họ luôn gắn bó với gia đình với dòng họ với bản làng, luôn đề cao vai trò của lối sống cộng đồng. Mặc dù đời sống của người Dao Tuyển ở Lào Cai hiện lên qua thơ ca dân gian nhìn chung còn vất vả khó khăn nhưng những phẩm chất tốt đẹp của họ vẫn luôn toả sang. Đó là tinh thần lao động cần cù, đời sống tinh thần phong phú hồn nhiên, giản dị và chất phác, tâm hồn nhạy cảm yêu thiên nhiên, yêu cuộc sống.

3.2.2.3. Không gian siêu nhiên

Đối với người Dao Tuyển không gian vũ trụ không chỉ là bầu trời tự nhiên mà không gian ấy còn chứa đựng cả những điều có liên quan đến đời sống tâm linh của con người. Họ tin rằng con người sinh ra trên đời này có cuộc sống sướng hay khổ đều là do số, là do người đó có được các thần phù hộ hay không. Vì thế, ngay từ khi đứa trẻ mới lọt lòng người Dao Tuyển đã tổ chức lễ đặt tên con. Những câu hát của cha đứa trẻ đã đưa chúng ta vào không gian linh thiêng này:

Chắp tay lạy khấn cầu tổ tiên Thần thổ địa thần nhà mời đến Mời bà mụ tứ phương bận rộn

Xin về đây dạy dỗ con thơ [51, tr. 91].

Trong tình yêu họ cũng tin vào duyên số. Nếp nghĩ ấy chịu ảnh hưởng sâu sắc của tư tưởng Phật giáo, và khi đôi lứa không thành thì cũng là do số cả:

Dầu sướng dầu khổ số đã định Tài quí chớ chê kẻ áo ngắn

Chữ điền thêm tâm suất một đời

Chẳng được cùng duyên mọi việc sầu [51, tr.210].

Trước khi làm đám cưới, người Dao Tuyển tổ chức lễ so tuổi. Một không gian linh thiêng, huyền bí ở đây đã hiện lên gắn chặt với tín ngưỡng, tâm linh của con người : Lựa chọn ngày giờ tốt, bố chàng trai đích thân sang nhà gái xin tuổi cô gái định lấy làm con dâu. Trên đường đi người cha phải chú ý quan sát, nếu thấy có con rắn trườn qua đường, con nai kêu, người khiêng thú đi qua, đó là những điềm gở, người đi xin tuổi phải quay về. Trường hợp đi đến ba lần, đều gặp những hiện tượng tự nhiên chẳng lành như vậy, thì cô gái dù có tài năng, xinh đẹp, đảm đang, chăm làm đến mấy chăng nữa, người bố cũng từ bỏ ý định hỏi làm vợ cho con trai [50, tr.58].

Không gian trong lễ cưới người Dao Tuyển được mở rộng theo trí tưởng tượng của con người. Đoàn đón dâu nhà trai hoá thành triều đình sứ bộ Phương Nam, nhà gái hoá thành triều đình Phương Bắc “ Các cửa ải rầm rập quân đi, cửa Ngọ Môn rừng rực sáng, dinh Thừa Tướng trang nghiêm. Đó là khung cảnh biển xanh sóng lặng, đoàn thuyền của sứ thần mải miết chèo. Ngay bữa cơm mừng lễ cưới cũng trở thành bữa tiệc thiết đãi sứ thần của triều đình, có cảnh khai tửu, dâng tiến quả, đãi yến” [ 51, tr.65].

Cảm nhận về không gian siêu nhiên trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển còn xuất hiện ở cả những tên đất, tên người vốn đã in sâu trong tâm trí của đồng bào. Đó có thể là không gian chín châu quê hương người Dao:

Mặt trời đằng đông sáng rực rỡ

Sáng tới Cửu Châu, mười phủ đường [51, tr.81].

Đó có thể là những địa danh cư trú của người Dao xưa như Châu Dương, Châu Đan, Biển Đông, Biển Nam Hải…

Phủ Bính cử đi hợp chín chữ Sáu chữ là âm, ba chữ dương Vì có Châu Đan cầu lục hợp

Theo trước đường xưa cáo kinh thành [50, tr.113].

Những địa danh này hồi cổ và mang tính chất phiếm chỉ . Đúng như Hoàng Tiến Tựu nhận xét “ những không gian này không có tính cá thể hoá trong miêu tả, có thể thay địa danh này bằng địa danh khác nhưng nội dung vẫn phù hợp” [ Dẫn theo 80, tr.148]. Những địa danh, những tên đất, tên người mang tính chất phiếm chỉ chung chung như trên đã góp phần tạo ra một không gian huyền thoại, linh thiêng, một không khí rất riêng, rất đặc trưng trong sinh hoạt thơ ca dân gian người Dao Tuyển.

Như vậy, không gian nghệ thuật trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển khá phong phú, đa dạng. Khi thì là không gian thiên nhiên đa sắc màu, khi thì là không gian sinh hoạt gần gũi với cuộc sống của đồng bào, cũng có khi là không gian siêu nhiên mang dáng vẻ huyền bí thể hiện quan niệm tín ngưỡng tâm linh của người Dao Tuyển.

3.2.3. Một số biện pháp tu từ nghệ thuật được thể hiện trong thơ ca dân gian người Dao Tuyển

3.2.3.1. So sánh tu từ