Phương Pháp Dạy Học Môn Lịch Sử - Địa Lí Theo Hướng Phát Triển Năng Lực

+ Các sự kiện, hiện tượng, nhân vật lịch sử tiêu biểu, tương đối có hệ thống theo dòng thời gian lịch sử của Việt Nam từ buổi đầu dựng nước cho tới nay.

+ Các sự vật, hiện tượng và các mối quan hệ địa lí đơn giản ở Việt Nam, các châu lục và một số quốc gia trên thế giới.

- Bước đầu hình thành và rèn luyện các kĩ năng:

+ Quan sát sự vật, hiện tượng; thu thập, tìm kiếm tư liệu lịch sử, địa lí từ các nguồn khác nhau.

+ Nêu thắc mắc, đặt câu hỏi trong quá trình học tập và chọn thông tin để giải đáp.

+ Trình bày lại kết quả học tập bằng lời nói, bài viết, hình vẽ, sơ đồ,...

+ Vận dụng các kiến thức đã học vào thực tiễn đời sống.

- Từng bước phát triển ở học sinh những thái độ và thói quen:

+ Ham học hỏi, tìm hiểu để biết về môi trường xung quanh các em.

+ Yêu thiên nhiên, con người, quê hương, đất nước.

+ Tôn trọng, bảo vệ cảnh quan thiên nhiên và văn hoá gần gũi với học sinh [6].

* Đặc điểm môn Lịch sử - Địa lí

Lịch sử - Địa lí ở cấp tiểu học là môn học bắt buộc, được dạy học ở lớp 4 và lớp 5. Môn học được xây dựng trên cơ sở kế thừa và phát triển từ môn Tự nhiên và Xã hội các lớp 1, 2, 3 và là cơ sở để học môn Lịch sử - Địa lí ở cấp vật lí cơ sở, đồng thời góp phần đặt nền móng ban đầu cho việc giáo dục về khoa học xã hội ở các cấp học trên.

Môn Lịch sử - Địa lí gồm các mạch kiến thức và kĩ năng cơ bản, thiết yếu về địa lí, lịch sử của địa phương, vùng miền, đất nước Việt Nam, các nước láng giềng và một số nét cơ bản về địa lí, lịch sử thế giới. Nội dung chương trình môn Lịch sử

- Địa lí còn liên quan trực tiếp với nhiều môn học và các hoạt động giáo dục khác như: Đạo đức, Tiếng Việt và Hoạt động trải nghiệm,...

Môn học coi trọng việc tổ chức cho học sinh trải nghiệm thực tế, tạo cho học sinh cơ hội tìm tòi, khám phá thế giới tự nhiên và xã hội xung quanh; vận dụng kiến thức vào thực tiễn, học cách ứng xử phù hợp với tự nhiên và xã hội [6].

1.3.3. Quan điểm xây dựng môn Lịch sử - Địa lí

Chương trình môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học tuân thủ các quy định cơ bản được nêu trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, gồm: a) Định hướng chung cho tất cả các môn học như: quan điểm, mục tiêu, yêu cầu cần đạt, kế hoạch giáo dục và các định hướng về nội dung giáo dục, phương pháp giáo dục và đánh giá kết quả giáo dục, điều kiện thực hiện và phát triển chương trình; b) Định hướng xây dựng chương trình môn Lịch sử - Địa lí ở cấp tiểu học.

Chương trình môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học kế thừa những ưu điểm của các chương trình trước đây; lựa chọn những kiến thức cơ bản và sơ giản về tự nhiên, dân cư, một số hoạt động kinh tế, lịch sử, văn hoá của các vùng miền, đất nước Việt Nam và thế giới; các sự kiện, nhân vật lịch sử phản ánh những dấu mốc lớn của quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam.

Chương trình môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học được xây dựng trên quan điểm tích hợp nội dung của lịch sử, địa lí và một số nội dung văn hoá, xã hội trong các kết nối về không gian và thời gian; tích hợp vấn đề bảo vệ môi trường, giáo dục giá trị nhân văn; gắn lí thuyết với thực hành, gắn nội dung giáo dục với thực tiễn nhằm hình thành cho học sinh năng lực chung và năng lực chuyên môn của môn Lịch sử - Địa lí. Chương trình cũng kết nối với kiến thức, kĩ năng của các môn học và hoạt động giáo dục khác như: Tự nhiên và Xã hội, Khoa học, Đạo đức, Hoạt động trải nghiệm,... giúp học sinh vận dụng tích hợp kiến thức, kĩ năng của nhiều môn học để giải quyết các vấn đề trong học tập và đời sống phù hợp với lứa tuổi.

Chương trình môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học lựa chọn những nội dung thiết thực đối với việc hình thành, phát triển phẩm chất, năng lực của học sinh thông qua phương pháp tổ chức các hoạt động học tập tích cực như: khám phá vấn đề, luyện tập và thực hành (ứng dụng những điều đã học để phát hiện và giải quyết những vấn đề có thực trong đời sống). Các hoạt động học tập nói trên được tổ chức trong và ngoài khuôn viên nhà trường thông qua nhiều hình thức đa dạng (trên lớp, ở bảo tàng, tham quan, khảo sát, học theo dự án,...) với sự hỗ trợ của thiết bị dạy học tối thiểu, đặc biệt là công cụ tin học.

Chương trình môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học được thiết kế theo hướng mở, phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước và của các địa phương; phù hợp với khả năng của giáo viên, học sinh và thực tiễn dạy học ở nhà trường. Thông qua các chủ đề học tập, các hình thức tổ chức dạy và học (trên lớp, ở bảo tàng, tham quan, khảo sát, học theo dự án,...), chương trình tạo ra độ linh hoạt để có thể điều chỉnh phù hợp với các địa phương và với các nhóm đối tượng học sinh khác nhau về nhiều mặt, song vẫn đảm bảo trình độ chung của giáo dục phổ thông trong cả nước, tiếp cận dần với trình độ khu vực và thế giới [6].

1.3.4. Phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo hướng phát triển năng lực

Phương pháp dạy học môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học theo hướng phát triển năng lực, góp phần hình thành và phát triển các năng lực chung đã được nêu trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Cụ thể là:

- Năng lực tự chủ và tự học: thể hiện ở việc học sinh tự mình thực hiện những nhiệm vụ được phân công khi học tập, tham quan; biết đặt ra các câu hỏi đơn giản, tự tìm kiếm và phân tích nguồn thông tin, trả lời câu hỏi về lịch sử và địa lí.

- Năng lực giao tiếp và hợp tác: thể hiện ở việc học sinh có khả năng diễn đạt rõ ràng ý kiến của mình, trao đổi, thảo luận khi có các quan điểm khác nhau; biết làm việc theo nhóm, chia sẻ suy nghĩ, lắng nghe ý kiến của người khác; tự tin khi đưa ra ý kiến; cùng nhau xây dựng ý tưởng trong quá trình học tập các vấn đề về lịch sử và địa lí.

- Năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo: thể hiện ở việc học sinh có khả năng phát hiện một số vấn đề trong cuộc sống xung quanh, đặt câu hỏi, tìm thông tin, thực hiện các thao tác phân tích, tổng hợp, giải thích, so sánh,... trong giải quyết vấn đề; biết đưa ra ý kiến, nhận xét, bình luận theo các cách khác nhau về các vấn đề địa lí và lịch sử trong cuộc sống xung quanh.

Phương pháp giáo dục chú trọng tổ chức các hoạt động dạy học để giúp học sinh tự tìm hiểu, tự khám phá, không thụ động tiếp thu những tri thức được sắp đặt sẵn; chú trọng rèn luyện cho học sinh biết cách sử dụng sách giáo khoa và các tài liệu học tập, biết cách suy luận để tìm tòi và phát hiện kiến thức mới; tăng cường phối hợp tự học với học tập, thảo luận theo nhóm, đóng vai, dự án; đa dạng hoá các hình thức tổ chức học tập, coi trọng việc dạy học trên lớp và các hoạt động xã hội.

Chương trình khuyến khích học sinh được trải nghiệm, sáng tạo trên cơ sở giáo viên là người tổ chức, hướng dẫn cho học sinh tìm kiếm và thu thập thông tin, gợi mở giải quyết vấn đề, tạo cho học sinh có điều kiện thực hành, tiếp xúc với thực tiễn, học cách phát hiện vấn đề và giải quyết vấn đề.

Trong dạy học lịch sử chú trọng lối kể chuyện, dẫn chuyện. Giáo viên giúp cho học sinh làm quen với lịch sử địa phương, lịch sử dân tộc, lịch sử khu vực và thế giới thông qua các câu chuyện lịch sử; tạo cơ sở để học sinh bước đầu nhận thức về khái niệm thời gian, không gian; đọc hiểu các nguồn sử liệu đơn giản về sự kiện, nhân vật lịch sử; bước đầu làm quen với lịch sử khu vực và lịch sử thế giới. Đối với địa lí, dạy học gắn liền với việc khai thác kiến thức từ các nguồn tư liệu lược đồ/biểu đồ, biểu đồ, sơ đồ, hình ảnh, số liệu; chú trọng dạy học khám phá, quan sát thực địa; tăng cường sử dụng các phương pháp dạy học phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh thông qua thảo luận, đóng vai, dự án,... nhằm khơi dậy và nuôi dưỡng trí tò mò, sự ham hiểu biết khám phá của học sinh đối với thiên nhiên và đời sống xã hội, từ đó hình thành năng lực tự học và khả năng vận dụng kiến thức địa lí vào thực tiễn.

Giáo viên cần tận dụng tối đa các điều kiện cụ thể ở địa phương để tổ chức các giờ học ngoài lớp cho học sinh tham quan các cảnh quan, các di tích lịch sử - văn hoá, gặp gỡ các cá nhân và tập thể đã trực tiếp tham gia vào các sự kiện lịch sử, các hoạt động xã hội [6].

1.3.5. Biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử - Địa lí

Môn Lịch sử - Địa lí cấp tiểu học bước đầu góp phần hình thành cho học sinh những phẩm chất được quy định trong Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể [6]: (i) Biết trân trọng, yêu quý bản thân, yêu cuộc sống; tinh thần lạc quan, biết vươn lên trong cuộc sống; (ii) Biết yêu quý người thân, bạn bè, tôn trọng người khác; thành thực, lễ phép, khoan dung, nhiệt tình, đoàn kết hợp tác và sống có trách nhiệm với tập thể; (iii) Quan tâm, yêu quý cộng đồng, xã hội, có trách nhiệm bảo vệ môi trường sinh thái xung quanh. (iv) Yêu quê hương, quý trọng lịch sử và văn hoá dân tộc Việt Nam, tôn trọng sự khác biệt về văn hoá giữa các quốc gia và dân tộc; đồng thời hình thành và phát triển được các năng lực tự chủ và tự học, giao tiếp và hợp tác, giải quyết vấn đề và sáng tạo.

Đặc biệt, học sinh cần hình thành và phát triển năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, cụ thể là năng lực lịch sử và địa lí, bao gồm các năng lực thành phần sau:

Bảng 1.1: Biểu hiện năng lực chuyên môn Lịch sử - Địa lí

Năng lực

Chi tiết

Hiểu biết cơ bản về lịch sử và địa lí

- Kể tên/Nêu/Nhận biết được các sự vật, hiện tượng địa lí, lịch sử diễn ra trong cuộc sống theo mối quan hệ không gian - thời gian; một số biểu tượng, giá trị, truyền thống kết nối con người Việt Nam; một số nền văn minh, một số di sản văn hoá thế giới; một số vấn đề khó khăn nhân loại đang phải đối mặt (cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên, ô nhiễm môi trường, thiên tai, biến đổi khí hậu, gia tăng dân số, di cư, chiến tranh,...).

- Trình bày/Mô tả được những nét cơ bản về tự nhiên, dân cư, lịch sử, văn hoá, hoạt động kinh tế của địa phương, đất nước và thế giới; sự thay đổi, phát triển của địa phương, đất nước và thế giới; mối liên hệ giữa con người với môi trường xung quanh, cách thức giao lưu, kết nối giữa con người với con người, giữa các địa phương với nhau.

- So sánh/Phân biệt được sự đa dạng về tự nhiên, dân cư, lịch sử, văn hoá và phương thức sinh sống của con người ở các địa phương, các vùng miền, đất nước và thế giới.

Nhận xét và giải thích được kết quả của các sự kiện lịch sử, sự vật, hiện

tượng lịch sử, địa lí

Tìm tòi, khám phá lịch sử và địa lí

- Biết phát hiện, nêu thắc mắc và đặt câu hỏi đơn giản về một số vấn đề lịch sử, địa lívà xã hội.

- Thực hiện được quan sát, tra cứu tài liệu để tìm thông tin hoặc thực hiện điều tra ở mức độ đơn giản để tìm hiểu về các sự kiện, hiện tượng lịch sử và địa lí.

- Thu thập thông tin và ghi lại được các dữ liệu đơn giản về lịch sử, địa lí và xã hội; đọc lược đồ, biểu đồ, bảng số liệu ở mức độ đơn giản.

- Thực hiện việc phân tích, so sánh, đánh giá một số sự kiện lịch sử, nhân vật lịch sử, vấn đề lịch sử,...; phân tích tác động của thiên nhiên đến lựa chọn phương thức khai thác tự nhiên của con người và tác động

của con người đến tự nhiên ở mức độ đơn giản.

Vận dụng kiến thức lịch sử và địa lí vào thực tiễn

- Giải thích ở mức độ đơn giản một số vấn đề lịch sử, một số sự vật và hiện tượng lịch sử và địa lí.

- Sử dụng được các công cụ địa lí để xác định được vị trí của một địa điểm, một phạm vi không gian; sử dụng “đường thời gian” để biểu diễn tiến trình phát triển của sự kiện, hiện tượng lịch sử.

- Bước đầu biết thu thập chứng cứ, thảo luận, phân tích và trình bày quan điểm về một số vấn đề lịch sử, địa lí, xã hội đơn giản.

- Thực hiện ở mức độ đơn giản hành động sử dụng tiết kiệm tài nguyên thiên nhiên và bảo vệ môi trường.

- Ứng xử phù hợp với các sự việc, các mối quan hệ trong xã hội, các

vấn đề xã hội (ở mức độ đơn giản).

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 128 trang tài liệu này.

STT

1.4. Những vấn đề cơ bản về quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực

1.4.1. Chủ thể quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4, 5 ở trường tiểu học

Hiệu trưởng phải là người thuyền trưởng có trách nhiệm lèo lái con thuyền về đến đích an toàn, là “linh hồn” của mỗi đơn vị giáo dục góp phần quan trọng vào sự thành công hay thất bại trong công tác giáo dục của một trường học. Theo Điều 54 - Luật Giáo dục năm 2005 quy định: "Hiệu trưởng là người chịu trách nhiệm quản lý các hoạt động của nhà trường, do cơ quan nhà nước có thẩm quyền bổ nhiệm, công nhận hiệu trưởng các trường thuộc hệ thống giáo dục quốc dân phải được đào tạo, bồi dưỡng về nghiệp vụ quản lý trường học. Tiêu chuẩn, nhiệm vụ và quyền hạn của hiệu trưởng; thủ tục bổ nhiệm, công nhận hiệu trưởng trường tiểu học”.

Trong nhà trường, hiệu trưởng là người đại diện cho cơ quan quản lý nhà nước về giáo dục - đào tạo chịu trách nhiệm về toàn bộ hoạt động của nhà trường. Theo điều lệ trường Tiểu học hiệu trưởng có những nhiệm vụ và quyền hạn sau:

- Tổ chức bộ máy nhà trường.

- Xây dựng kế hoạch và tổ chức thực hiện nhiệm vụ năm học.

- Quản lý giáo viên, nhân viên, học sinh, quản lý chuyên môn, phân công công tác, kiểm tra đánh giá việc thực hiện nhiệm vụ của giáo viên, nhân viên.

- Quản lý và tổ chức giáo dục học sinh.

- Quản lý hành chính, tài chính, tài sản của nhà trường.

Thực hiện các chế độ chính sách của nhà nước đối với giáo viên, nhân viên, học sinh, tổ chức thực hiện quy chế dân chủ trong hoạt động của nhà trường. Được theo học các lớp chuyên môn, nghiệp vụ và hưởng các chế độ hiện hành,… Như vậy, hiệu trưởng một trường tiểu học là chủ thể quản lý, chịu trách nhiệm tổ chức mọi các hoạt động của nhà trường theo đúng quan điểm đường lối phát triển giáo dục của Đảng cộng sản Việt Nam và nhà nước, thực thi công tác quản lý nhà trường nhằm đảm bảo các mục tiêu, nội dung chương trình và chất lượng giáo dục học sinh. Theo đó, quản lý và tổ chức các hoạt động dạy học là một trong các nhiệm vụ trọng tâm, đồng thời có liên quan trực tiếp đến các nhiệm vụ, quyền hạn của hiệu trưởng. Tổ chức và quản lý quá trình dạy học toàn trường (Thông qua từng lớp học) một cách hiệu quả chính là một nội dung công tác quan trọng nhất của mỗi người

hiệu trưởng nói chung và của hiệu trưởng trường tiểu học nói riêng.

Hiệu trưởng trường tiểu học có vai trò trong việc quản lý dạy học môn lịch sử - Địa lí cụ thể như sau:

- Hiệu trưởng là người nghiên cứu lý luận, từ các văn bản chỉ đạo đến những bài học kinh nghiệm thực tế về hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí để nhằm kịp thời

điều chỉnh tồn tại và phát huy sự thành công trong hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Hiệu trưởng phải lập kế hoạch hợp lý cho nhà trường hoạt động, từ đó đề ra những chủ trương, đường lối đúng đắn trong hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Người hiệu trưởng phải luôn hiểu những người cấp dưới của mình mong muốn gì, đánh giá đúng khả năng và năng lực chuyên môn của họ để từ đó có những chỉ đạo thích hợp trong hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Hiệu trưởng sẽ khuyến khích và truyền cảm hứng cho tập thể nhà trường để nâng cao hiệu quả dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Hiệu trưởng là người có khả năng đối phó với những thay đổi liên tục trong cộng đồng một cách hiệu quả, là người tạo ra một văn hóa vững chắc và tích cực, có thể khích lệ và huy động giáo viên làm hết sức để đạt được mục tiêu nâng cao chất lượng dạy học môn Lịch sử - Địa lí

- Hiệu trưởng có vai trò to lớn trong quản lý về mặt chuyên môn và về mặt nhân sự - con người. Để quản lý về mặt chuyên môn, Hiệu trưởng phải có khả năng bao quát các vấn đề về kỹ thuật và nghiệp vụ sư phạm trong quá trình tổ chức hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí. Bao quát kiến thức để từ đó định hướng và định lượng, phân bổ nội dung xây dựng hoạt động dạy học cho thích hợp, trên cơ sở chương trình giáo dục và học tập chung của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Để quản lý về mặt nhân sự - con người, người Hiệu trưởng phải đặt ra chuẩn mực chung cho hoạt động của cơ sở, đánh giá đúng khả năng và vai trò của từng giáo viên tại cơ sở để sắp xếp công việc hợp lý. Đặc biệt, hiệu trưởng có vai trò trong việc phân công giáo viên và nhân viên, sử dụng cơ sở kiến thức, phương pháp trong hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Nếu một trường học được cung cấp các nguồn lực, hiệu trưởng sẽ phải tìm một giải pháp phân bố hợp lý. Hiệu trưởng ra quyết định nhưng cũng phải chịu trách nhiệm cho trường học, sự phân bổ quỹ, giải thích và thực thi luật pháp, lên kế hoạch hành động, phân công nhiệm vụ, thành lập các nhóm, phát triển mối quan hệ với phụ huynh… trong hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Hiệu trưởng phải tham gia tích cực vào các mục tiêu của cộng đồng, thiết lập sự hợp tác với các trường khác để sử dụng các nguồn lực hiệu quả hơn, nhằm đạt mục tiêu hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Hiệu trưởng đóng vai trò quan trọng trong quản lý dạy học theo định hướng phát triển năng lực, là người trực tiếp lập kế hoạch quản lý tổ chức chỉ đạo hoạt

động dạy học môn lịch sử địa lí. Hiệu trưởng chủ động tổ chức phối hợp các lực lượng giáo dục trong và ngoài nhà trường để tổ chức dạy học môn Lịch sử -Địa lí cho học sinh. Hiệu trưởng phải thường xuyên kiểm tra đánh giá quá trình tổ chức dạy học môn Lịch sử - Địa lí.

- Quá trình dạy học môn Lịch sử - Địa lí là một quá trình thống nhất biện chứng giữa hoạt động dạy học của thầy và hoạt động học của trò: Việc nghiên cứu kĩ các đặc trưng cơ cấu, các quy luật của hoạt động dạy và hoạt động học là cơ sở để xác định cơ chế dạy học thích hợp, theo đó kích thích được khả năng chủ động, tích cực và tính sáng tạo của học sinh.

Chính vì thế, trong quá trình sống, lao động và học tập, người Hiệu trưởng phải luôn không ngừng tu dưỡng, rèn luyện để hoàn thiện bản thân, để luôn xứng danh là đầu tàu trong môi trường giáo dục, vì đó là nhân tố quan trọng quyết định thành công trong hoạt động dạy học trong nhà trường nói chung và hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí nói riêng.

1.4.2. Nội dung quản lý dạy học môn Lịch sử - Địa lí lớp 4,5 ở trường tiểu học theo định hướng phát triển năng lực

1.4.2.1. Lập kế hoạch quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực

Lập kế hoạch là chức năng đầu tiên của quá trình quản lý, là quá trình xác định các mục tiêu và xác định quy trình, các bước đi, biện pháp thực hiện và đảm bảo nguồn lực để đạt được mục tiêu.

Kế hoạch quản lý hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực là cơ sở định hướng cho mọi hoạt động của quá trình quản lý và huy động tối đa các nguồn lực, xác định nhiệm vụ của từng bộ phận trong nhà trường trong từng giai đoạn làm việc cụ thể để phục vụ cho hoạt động dạy học môn Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực; đồng thời kế hoạch là căn cứ để kiểm tra đánh giá quá trình thực hiện nhiệm vụ đã đề ra của hoạt động dạy học Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực.

Các nội dung thực hiện:

- Xác định mục tiêu và phân tích mục tiêu của quản lý hoạt động dạy học Lịch sử - Địa lí theo định hướng phát triển năng lực.