Pháp luật về hoạt động cho vay của ngân hàng và vấn đề môi trường

Chương 1: Những vấn đề lý luận về hoạt động cho vay của các ngân hàng và mối quan hệ giữa hoạt động cho vay và vấn đề môi trường

1.1. Thực trạng môi trường hiện nay

Môi trường là nguồn cung cấp các thành tố cơ bản cho hoạt động sống của con người như dưỡng khí, nước, protein và khoáng chất, đồng thời là nơi tiếp nhận các sản phẩm từ quá trình trao đổi chất trực tiếp cảu con người. Môi trường tự nhiên quy định cách thức tồn tại và phát triển của con người.

Môi trường cũng cung cấp các nguồn lực kinh tế như đất đai, tài nguyên nước, năng lượng… để con người thực hiện các hoạt động sản xuất phục vụ cuộc sống, đồng thời cũng là nơi tiếp nhận các phế thải kinh tế.

Con người đóng vai trò là chủ thể chính của môi trường sống, tồn tại trong môi trường, sử dụng, khai thác và sử dụng các công cụ kĩ thuật, khoa học công nghệ tác động tới môi trường. Con người tác động tới môi trường theo hai hướng tích cực và tiêu cực. Tuy nhiên, khi nhu cầu phát triển kinh tế cao, con người lại bất chấp tất cả để thu được lợi nhuận, để phục vụ cho cuộc sống của mình, điều đó dẫn đến các tác động có hại và nguy hiểm cho môi trường.

Tại hội nghị Stockholm 1972, lần đầu tiên con người thừa nhận sự xuống cấp nghiêm trọng của môi trường, nhấn mạnh trách nhiệm của con người trong sự nghiệp bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, tuyên bố Stockholm được thông qua tại hội nghị này lại không có tính bắt buộc thi hành, chỉ mang tính khuyến nghị, các quốc gia phát triển vẫn quyết tâm phát triển kinh tế theo hướng lợi nhuận mà không chú trọng đến môi trường. Các thảm họa môi trường vẫn xảy ra sau hội nghị này như thảm họa nguyên tử Chernobyl xảy ra tại nhà máy điện nguyên tử Chernobyl ở Ukraina năm 1986, thảm họa rò rỉ thuốc trừ sâu tại Bhopal, Ấn Độ năm 1984, thảm họa hạt nhân xảy ra tại Mỹ năm 1979…Các thảm họa môi trường này đã gây ra thiệt hại lớn cho khu vực xảy ra và cả các khu vực lân cận cả về người và của, các thảm họa này cũng là hồi chuông cảnh tỉnh cho cả thế giới biết hậu quả khủng khiếp mà sự cố môi trường có thể gây ra.

Cho đến ngày nay, thế giới đã diễn ra nhiều hội nghị, cuộc họp để bàn bạc về vấn đề môi trường, các điều ước quốc tế liên quan đến môi trường được sự kí kết và tham gia của nhiều nước, cả thế giới đều đã nhận thức được vai trò quan trọng của việc bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, trong khi các nước phát triển dành nhiều ngân sách để bảo vệ môi trường và xây dựng một môi trường sống xanh, sạch, đẹp thì các nước nghèo, các nước đang phát triển lại đua nhau tàn phá rừng, khai thác cạn kiệt tài nguyên thiên nhiên chỉ để phục vụ cho mục tiêu phát triển kinh tế. Vấn đề cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường vẫn là một bài toán khó dành cho các nhà quản lý tại các quốc gia này.

Việt Nam là một quốc gia đang phát triển, và được dự báo là một trong những nước chịu ảnh hưởng nặng nề của biến đổi khí hậu. Tuy nhiên, việc phát triển nền kinh tế theo hướng phụ thuộc nguồn tài nguyên thiên nhiên như khoáng sản, rừng, thủy điện đã để lại những hậu quả nghiêm trọng cho môi trường.

Từ năm 1994 - 2010, tổng lượng phát thải khí nhà kính ở Việt Nam tăng hơn 2 lần, từ 103,8 lên 246,8 triệu tấn CO2 tương đương. Ước tính đến năm 2020 tăng hơn 4 lần và năm 2030 tăng hơn 7 lần so với năm 1994 3,14]

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 53 trang tài liệu này.

Trên cả nước hiện có 283 khu công nghiệp với hơn 550.000 m3 nước thải/ngày đêm; 615 cụm công nghiệp nhưng trong đó chỉ khoảng hơn 5% có hệ thống xử lý nước thải tập trung. Hơn 500.000 cơ sở sản xuất trong đó có nhiều loại hình sản xuất ô nhiễm môi trường, công nghệ sản xuất lạc hậu. Trên 5.000 doanh nghiệp khai thác khoáng sản, vật liệu xây dựng; hơn 4.500 làng nghề. [4,1]

Các doanh nghiệp đầu tư vốn FDI có chiều hướng dịch chuyển dòng vốn vào các ngành tiêu tốn năng lượng và tài nguyên, nhân lực, không thân thiện với môi trường như luyện kim, sửa chữa tàu biển, dệt may, da giày, khai thác và tận thu khoáng sản không gắn với chế biến sâu, sản xuất bột giấy, sản xuất hóa chất, chế biến nông sản thực phẩm…; chưa đạt được mục tiêu thu hút công nghệ cao, công nghệ nguồn và chuyển giao công nghệ… Một số dự án FDI vi phạm pháp luật gây ô nhiễm môi trường như công ty Vedan, Miwon, Formosa, Công ty Lee&Men

Cuối năm 2016, Hiệp định Paris về Khí hậu chính thức có hiệu lực đã tạo ra bước ngoặt quan trọng trong nỗ lực ứng phó với biến đổi khí hậu toàn cầu. Hiệp định Paris về Khí hậu yêu cầu các Bên tham gia cam kết và không ngừng nỗ lực giảm phát thải khí nhà kính với mục tiêu có tính tham vọng cao là giữ mức tăng nhiệt độ trung bình vào cuối thế kỷ này dưới 2 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp, hướng tới mục tiêu giới hạn mức tăng ở 1,5 độ C. Đồng thời, Hiệp định Paris về Khí hậu cũng mang lại cơ hội cho các Bên trong việc rà soát, bổ sung và hoàn thiện thể chế, chính sách, pháp luật hướng tới mô hình phát triển các-bon thấp, thúc đẩy tăng cường liên kết khu vực, hợp tác giữa các quốc gia để hướng đến mô hình tăng trưởng phát thải ít các-bon ở phạm vi quốc gia và toàn cầu.

Việt Nam là một trong những quốc gia đầu tiên đặt bút ký Hiệp định Pari vào ngày 22/4/2016. Việc tham gia ký kết cũng như sẽ sớm phê duyệt Thoả thuận này thể hiện quyết tâm của Chính phủ Việt Nam trong việc ứng phó với biến đổi khí hậu toàn cầu cũng như ở Việt Nam. Đồng thời, với việc tham gia ký kết Thoả thuận, Việt Nam có thể tận dụng được những cơ hội và chuyển hoá thách thức do biến đổi khí hậu gây ra thành những cơ hội mới, phục vụ phát triển đất nước theo hướng tăng trưởng xanh, bền vững. Theo đó, đến năm 2030 bằng nguồn lực trong nước Việt Nam cam kết giảm 8% lượng phát thải khí nhà kính so với kịch bản phát triển thông thường và có thể tiết giảm đến 25% nếu nhận được hỗ trợ quốc tế.

1.2. Mối quan hệ giữa hoạt động cho vay của các ngân hàng và vấn đề môi trường

1.2.1. Khái niệm cho vay và vai trò của hoạt động cho vay của các ngân hàng

Ngân hàng là một trong những chế định tài chính mà đặc trưng là cung cấp đa dạng các dịch vụ tài chính nghiệp vụ cơ bản là nhận tiền gửi, cho vay và cung ứng các dịch vụ thanh toán. Ngoài ra, ngân hàng còn cung cấp nhiều dịch vụ khác nhằm thỏa mạn tối đa nhu cầu về sản phẩm dịch vụ của xã hội.

Pháp luật Việt Nam định nghĩa ngân hàng gắn liền với hoạt động ngân hàng. Hoạt động ngân hàng theo quy định của luật tổ chức tín dụng 2010 là “việc kinh doanh, cung ứng thường xuyên một hoặc một số các nghiệp vụ nhận tiền gửi, cấp tín dung và cung ứng dịch vụ thanh toán qua tài khoản” [12, điều 4] và ngân hàng là tổ chức tín dụng được thực hiện tất cả các hoạt động ngân hàng trên.

Hoạt động cho vay là một phần hoạt động tín dụng của ngân hàng. Thông qua hoạt động cho vay, ngân hàng thực hiện điều hòa vốn trong nền kinh tế dưới hình thức phân phối nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi huy động được trong xã hội để đáp ứng nhu cầu vốn phục vụ sản xuất kinh doanh và đời sống. Theo Luật các tổ chức tín dụng năm 2010: “cho vay là hình thức cấp tín dụng, theo đó bên cho vay giao hoặc cam kết giao cho khách hàng một khoản tiền để sử dụng vào mục đích xác định trong một thời gian nhất định theo thỏa thuận với nguyên tắc có hoàn trả cả gốc và lãi” [12, điều 4]

Hoạt động cho vay của ngân hàng đóng vai trò quan trọng đối với chính bản thân ngân hàng và các đối tượng, chủ thể khác của nền kinh tế từ đó tác động tới sự phát triển của nền kinh tế. Các vai trò chính của hoạt động cho vay của ngân hàng bao gồm:

Hoạt động cho vay mang lại lợi nhuận lớn cho Ngân hàng và thúc đẩy các hoạt động khác của Ngân hàng:

Hoạt động cho vay là một trong những hoạt động lớn của Ngân hàng doanh thu từ hoạt động này thường chiếm 70% doanh thu, ở các nước phát triển, hay đến 90% doanh thu của Ngân hàng, ở các nước đang phát triển. Hiện nay 80% doanh thu của các Ngân hàng thương mại là từ hoạt động tín dụng, mà hoạt động cho vay chiếm tỷ trọng lớn. Mặt khác, nhờ có hoạt động cho vay, mà các đơn vị kinh tế có thể vay của Ngân hàng để đầu tư cho hoạt động sản xuất kinh doanh, lợi nhuận thu được không những doanh nghiệp đủ tiền trả cho Ngân hàng mà còn có tiền gửi vào Ngân hàng, nghĩa là làm tăng hoạt động huy động vốn của Ngân

hàng. Mặt khác khi sản xuất kinh doanh phát triển, xã hội phát triển thì các hoạt động dịch vụ của Ngân hàng cũng phát triển.

Hoạt động cho vay góp phần điều hoà cung- cầu dịch vụ hàng hoá:

Doanh nghiệp muốn sản xuất kinh doanh, hoặc mở rộng sản xuất kinh doanh mà thiếu vốn thì doanh nghiệp phải vay vốn của Ngân hàng. Nhưng doanh nghiệp chỉ thu được lợi nhuận cũng như có khả năng trả nợ Ngân hàng khi doanh nghiệp tiêu thụ được hết số sản phẩm hàng hoá đã sản xuất ra, hay phải có một bộ phận những người tiêu dùng mua và có khả năng mua sản phẩm đó.Về phía người tiêu dùng, với một mức thu nhập nhất định, họ không thể có đủ số tiền để mua hàng hoá mình muốn. Họ chỉ có đủ khả năng mua sau một thời gian dài tích luỹ. Đó là nguyên nhân dẫn đến chu kì tuần hoàn và luân chuyển vốn của doanh nghiệp bị ngưng trệ. Doanh nghiệp sẽ không thu hồi đủ tiền để thực hiện vòng quay sản xuất. Do đó Ngân hàng cho vay là giải pháp có lợi đôi bên. Ngân hàng cho doanh nghiệp vay sẽ thúc đẩy sản xuất kinh doanh, thì sẽ có nhiều hàng hoá. Ngân hàng cho người tiêu dùng vay sẽ thoả mãn nhu cầu hàng hoá. Như vậy hoạt động cho vay của Ngân hàng đã góp phần điều hoà cung cầu sản phẩm hàng hoá dịch vụ cho nền kinh tế.

Hoạt động cho vay góp phần điều tiết và phân phối các nguồn vốn:

Vốn sản xuất kinh doanh của các chủ thể trong nền kinh tế vận động liên tục và biểu hiện qua các hình thức khác nhau qua mỗi giai đoạn của quá trình sản xuất, tạo thành chu kì tuần hoàn và luân chuyển vốn, điểm xuất phát và kết thúc của một vòng tuần hoàn này thể hiện dưới dạng tiền tệ. Trong quá trình sản xuât kinh doanh, để duy trì hoạt động liên tục đòi hỏi nguồn vốn của doanh nghiệp luôn đồng thời tồn tại ở ba giai đoạn: dự trữ- sản xuất- lưu thông. Từ đó xảy ra hiện tượng thừa, thiếu vốn tạm thời: tại một thời điểm nhất định có những đơn vị kinh tế có vốn tiền tệ tạm thời nhàn rỗi (thừa vốn) và có những đơn vị tạm thời thiếu vốn. Đây là hiện tượng mang tính chất tạm thời nhưng xảy ra thường xuyên và phổ biến trong bất kì nền kinh tế nào, làm nảy sinh nhu cầu ngày càng bức thiết

phải giải quyết được vấn đề điều hoà vốn. Ngân hàng thương mại với vai trò là một trung gian tài chính đứng ra tập trung phân phối lại tiền tệ, điều hoà cung và cầu vốn cho các doanh nghiệp, đã góp phần điều tiết lại nguồn vốn, tạo điều kiện cho quá trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp không bị gián đoạn.

Hoạt động cho vay góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá

Nhiều thành phần kinh tế, phần lớn nguồn vốn đi vay từ Ngân hàng để bắt tay vào ngành thương mại dịch vụ chiếm tỷ trọng lớn (Ví dụ kinh tế ngoài quốc doanh chiếm tới trên 70%). Do vậy bằng các chính sách cho vay, định hướng chung của nhà nước góp phần tạo cho nền kinh tế một cơ cấu kinh tế hợp lý, cân đối. Bằng những công cụ tín dụng Ngân hàng, Ngân hàng có thể cho vay ưu đãi những nghành nghề cần thiết để phù hợp với chiến lược phát triển kinh tế của Đảng và nhà nước trong từng giai đoạn cụ thể.

Hoạt động cho vay góp phần giúp các thành phần kinh tế mở rộng ứng dụng công nghệ mới

Với những doanh nghiệp trình độ trang bị kĩ thuật còn thấp kém, công nghệ thấp kém, chắp vá, thiếu đồng bộ làm giảm ưu thế của các doanh nghiệp , làm cho các doanh nghiệp đó kém phát triển. Thông qua vốn vay của Ngân hàng, doanh nghiệp dùng đồng vốn này để đầu tư, tìm kiếm những công nghệ hiện đại, đổi mới dây truyền sản xuất,nâng cao chất lượng sản phẩm, tạo ra nhiều sản phẩm thoả mãn nhu cầu trong và ngoài nước. Như vậy hoạt động cho vay mở rộng ứng dụng công nghệ mới vào các doanh nghiệp, thông qua đó giúp doanh nghiệp sản xuất ngày càng có hiệu quả, mở rộng sản xuất kinh doanh.

Vai trò của hoạt động cho vay của ngân hàng đối với nền kinh tế là rất quan trọng. Trong từng giai đoạn thời kỳ phát triển của nền kinh tế, ngân hàng đều đóng vai trò rất quan trọng, sự sụp đổ của hệ thống ngân hàng kéo theo hàng hệ lụy cho nền kinh tế và xã hội. Các cuộc khủng hoảng kinh tế đều xuất phát từ các cuộc khủng hoảng tài chính, trong đó các ngân hàng là một nhân tố chính. Vì vậy, trong

xu hướng phát triển kinh tế bền vững hiện nay, phát triển kinh tế gắn liền với bảo vệ môi trường sống, ngân hàng cũng không thể phủ nhận vai trò của mình. Với nghiệp vụ cho vay của mình, ngân hàng có thể tác động đến công cuộc bảo vệ môi trường đang được toàn xã hội quan tâm hiện nay.

1.2.2. Mối quan hệ giữa hoạt động cho vay của các ngân hàng và vấn đề môi trường

Hệ thống tài chính có một vai trò quan trọng trong thúc đẩy việc thực hiện các cam kết về bảo vệ môi trường tại Việt Nam. Trong đó, ngân hàng với vai trò là trung tâm của hệ thống tài chính quốc gia, không thể phủ nhận vai trò của mình trong vấn đề này. Tuy nhiên, các ngân hàng ở Việt Nam hầu hết vẫn còn thờ ơ với vai trò và trách nhiêm này của mình. Họ vẫn chú trọng vào cho vay đầu tư đối với các dự án lớn, các dự án có khả năng đem lại lợi nhuận và đảm bảo khả năng thanh toán cao. Các chính sách và pháp luật vẫn mang tính chất định hướng và khuyến khích.

Vai trò và trách nhiệm của các doanh nghiệp trực tiếp đầu tư vào các dự án kinh tế có nguy cơ tác động tới môi trường đã được xem xét, cũng như có các ràng buộc nhất định bằng mặt pháp lý nhưng ngân hàng với tư cách là nơi cung cấp vốn chủ yếu cho các dự án đầu tư của các doanh nghiệp lại chưa được xem xét một cách đúng mực cũng như chưa có các quy định cần thiết.

Theo một nghiên cứu mới công bố do Rainforest Action Network (RAN, tổ chức môi trường có trụ sở tại Mỹ), nhóm cộng đồng Tuk Indonesia và Công ty tư vấn Profundo của Hà Lan thực hiện, các ngân hàng đã cung cấp nguồn tài chính lên tới hàng tỷ USD cho các doanh nghiệp liên quan tới tình trạng phá hủy các khu rừng nhiệt đới ở Đông Nam Á [2]. Báo cáo này công bố các thông tin về vốn vay và các ngân hàng cho vay đối với 8 công ty từng có tiền lệ vi phạm các tiêu chuẩn môi trường và xã hội trong hoạt động của họ đối với rừng nhiệt đới ở Đông Nam Á. 8 công ty được nêu đích danh là: Felda Global Ventures, Indofood, IOI, Wilmar, Asia Pulp and Paper,Oji Holdings, Marubeni, and Itochu. Các công ty này đã nhận được tới 28,56 USD cho các dự án tại các khu vực rừng nhiệt đới

Đông Nam Á từ hoạt động cho vay của các ngân hàng như Sumitomo Mitsui financial group, Mizuho Financial, Mitsubishi UFJ financial, Ngân hàng Phát triển Trung Quốc, RHB Banking, CIMB Group & HSBC [13, tr.3].

Cũng theo một báo cáo được công bố do Rainforest Action Network (RAN) từ năm 2013 đến 2015, 25 ngân hàng lớn trên thế giới đã đổ hàng nghìn tỉ đô la vào các dự án khai thác nhiên liệu hóa thạch, cụ thể 42.39 tỉ đô la vào ngành khai thác than đá, 154 tỉ đô la vào 20 nhà máy nhiệt điện lớn nhất, 306 tỉ đô la cho các công ty khai thác dầu cực đoan, 282 tỷ đô la cho các công ty xây dựng cơ sở hạ tầng xuất khẩu khí thiên nhiên hóa lỏng [14, tr.5]. Các ngành này đều nằm trong các ngành có rủi ro cao với môi trường trong danh mục hướng dẫn môi trường và xã hội của IFC và ngân hàng thế giới.

Ở Việt Nam, các ngân hàng cũng dành nhiều ưu đãi và vốn cho các dự án năng lượng và khai thác khoáng sản. Trong đó, ngân hàng Vietcombank có dư nợ tín dụng đối với ngành năng lượng là 25000 tỉ, ngành khoáng sản 20000 tỉ trong khi ngành nông nghiệp chỉ có 2000 tỷ [17, tr.36]. Viettinbank dành tới 38% dư nợ tín dụng cho các ngành khai khoáng, công nghiệp chế biến, chế tạo, sản xuất và phân phối điện, trong khi ngành nông, lâm nghiệp chỉ chiếm 5 % dư nợ tín dụng của ngân hàng này[18, tr.51]

Các báo cáo trên cho thấy, các ngân hàng trên thế giới và kể cả Việt Nam vẫn đang chú trọng cấp vốn cho các ngành công nghiệp năng lượng, khai khoáng, những ngành đem lại nguồn lợi nhuận lớn nhưng lại gây rủi ro cao cho môi trường. Tuy nhiên, bên cạnh cấp vốn cho các dự án này thì các ngân hàng cũng tham gia cấp vốn cho các dự án thân thiện với môi trường, mặc dù dư nợ tín dụng cho các ngành này còn thấp, nhưng cũng đã góp phần xây dựng và triển khai được một số dự án xanh vì môi trường.

Với nỗ lực tái cơ cấu nền kinh tế theo hướng hiệu quả và sạch hơn, năm 2012 Chính phủ đã ban hành Chiến lược quốc gia về Tăng trưởng xanh thời kỳ 2011- 2020 và tầm nhìn đến năm 2050, và Kế hoạch hành động quốc gia về Tăng trưởng