Pháp luật về bảo vệ quyền của con khi cha mẹ ly hôn

pháp lý thông thoáng, đồng bộ cho hoạt động xét xử là vấn đề có ý nghĩa quan trọng. Theo đó, cần có cơ chế hướng dẫn hình thức lấy ý kiến để xét nguyện vọng của con theo hướng linh hoạt, phù hợp. Trên thực tế, các Tòa án thường kết hợp lấy ý kiến của con trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm – tại phiên họp tiếp cận công khai chứng cứ và hòa giải (Đối với vụ án ly hôn, theo Điều 208 BLTTDS) hoặc trong thời hạn chuẩn bị xét đơn yêu cầu, trước khi tiến hành hòa giải để vợ chồng đoàn tụ (Đối với việc thuận tình ly hôn, theo Điều 397 BLTTDS); việc lấy ý kiến thường được thực hiện tại trụ sở Tòa án hoặc ngoài trụ sở của Tòa. Thực tiễn này không trái nguyên tắc tố tụng thân thiện đối với người chưa thành niên. Tuy nhiên, để đảm bảo tính chân thực, khách quan trong lời khai của con, cần hướng dẫn thống nhất thủ tục lấy ý kiến của con được thực hiện trực tiếp bởi Tòa án, bằng văn bản có chữ ký (hoặc điểm chỉ) của cha mẹ và con; đồng thời, để đảm bảo cho hoạt động xét xử không bị đình trệ, vì lợi ích của các bên trong quan hệ tố tụng, nên ghi nhận một số trường hợp cho phép Tòa án linh hoạt lấy ý kiến của con thông qua hình thức khác (do hình thức lấy ý kiến trực tiếp trong các trường hợp này khó có thể thực hiện) như lấy ý kiến của con qua điện thoại trực tuyến; qua văn bản có chữ ký của con và đại diện cơ quan, tổ chức, cơ sở y tế nơi con học tập, công tác hoặc nơi con điều trị bệnh lý; đồng thời, quy định bổ sung các ngoại lệ không cần thiết phải xét nguyện vọng đối với con xuất phát từ thực tiễn có những trường hợp không thể lấy được lời khai của con (ví dụ, trong quá trình xét xử vụ việc, con đã bỏ nhà đi mà không thể tìm được địa chỉ của con).

Về mặt thực tế, cần thống nhất nhận thức trong áp dụng pháp luật để giải quyết các vụ việc ly hôn và xét nguyện vọng của con nhằm quyết định giao con cho cha hoặc mẹ nuôi như sau:

– Con từ đủ 7 tuổi trở lên nhưng mất năng lực hành vi dân sự hoặc có khó khăn trong nhận thức và làm chủ hành vi (mà cha mẹ là người đại diện

hoặc giám hộ) thì không thể nói lên ý chí của mình, nên việc xét nguyện vọng con trong các trường hợp này là không đặt ra.

– Giữa con nuôi và cha mẹ nuôi có các quyền và nghĩa vụ của cha mẹ và con được quy định tại Luật HN&GĐ (Điều 68 Luật HN&GĐ năm 2014); vì vậy, khi giải quyết việc chấm dứt hôn nhân của cha mẹ nuôi mà con nuôi thuộc đối tượng từ đủ 7 tuổi trở lên và có năng lực nhận thức thì Tòa án phải lấy ý kiến để xét nguyện vọng của con nuôi, tránh trường hợp giải quyết bất nhất hoặc không thực hiện thủ tục theo quy định làm ảnh hưởng quyền và lợi ích hợp pháp của con.

– Quyền lợi con chung của nam nữ không được công nhận quan hệ vợ chồng hoặc quyền lợi con chung của nam nữ bị hủy kết hôn trái pháp luật được giải quyết như quyền lợi của con trong trường hợp cha mẹ ly hôn. Vậy nên, khi quyết định không công nhận nam nữ là vợ chồng hay hủy việc kết hôn trái pháp luật, nếu con của các đương sự từ đủ 7 tuổi trở lên có khả năng nhận thức, thì Tòa án phải xét nguyện vọng của con trước khi quyết định công nhận giao con cho cha hay mẹ nuôi vì quyền và lợi ích hợp pháp của con. Trên thực tế, việc một số Tòa án ra phán quyết không thừa nhận hôn nhân của nam nữ và quyết định việc giao con cho một nên nuôi mà không thực hiện thủ tục xét nguyện vọng của con từ đủ 7 tuổi trở lên là vi phạm tố tụng.

– Ngoài ra, cần lưu ý, việc lấy ý kiến để xem xét nguyện vọng (sống với cha hay mẹ) của con từ đủ 7 tuổi trở lên còn được áp dụng đối với các vụ việc về thay đổi người trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn (Điều 84 Luật HN&GĐ, khoản 3 Điều 28, khoản 3 Điều 29 BLTTDS). Thủ tục và nguyên tắc xét nguyện vọng của con trong các trường hợp này thực hiện tương tự thủ tục và nguyên tắc xét nguyện vọng của con khi cha mẹ ly hôn.

Về người phải có mặt chứng kiến việc lấy ý kiến

Ý kiến của con là sống với ai đôi khi không xuất phát từ nguyện vọng

thật sự của con. Vì vậy, để bảo đảm quyền lợi của con, việc lấy ý kiến của con từ 07 tuổi trở lên bắt buộc phải có sự chứng kiến của người thành niên, có đầy đủ năng lực hành vi dân sự.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 132 trang tài liệu này.

Vậy, người này là ai (người thân của con như cha, mẹ, ông, bà… hay người đại diện cho các cơ quan, đoàn thể…) thì trong thực tiễn cũng rất khác nhau. Có trường hợp là cha hoặc mẹ của con vì con đang sống với cha hoặc mẹ; có trường hợp là ông/bà ngoại hoặc ông/bà nội do con đang sống với họ; có trường hợp là giáo viên chủ nhiệm, đại diện đoàn thanh niên…

Tuy nhiên, người chứng kiến là ai thì cũng có khó khăn riêng. Ví dụ, con đang sống với mẹ mà nguyện vọng được sống với cha nhưng có mặt mẹ thì con không dám nói thật nguyện vọng của mình. Điều này làm ảnh hưởng đến nguyện vọng của con và quyết định của tòa án; hoặc không thể là giáo viên chủ nhiệm hay đại diện đoàn thanh niên nếu con không còn đi học hoặc tham gia đoàn thanh niên.

Về cách lấy ý kiến

Trong thực tiễn thì cách thẩm phán lấy ý kiến của con từ đủ 07 tuổi trở lên cũng khác nhau. Có thẩm phán hỏi: cha mẹ ly hôn con/em có nguyện vọng sống với ai hoặc bây giờ con thích sống với ai và ghi vào biên bản hòa giải. Có thẩm phán cho con từ đủ 07 tuổi trở lên tự ghi nguyện vọng vào giấy hoặc lập biên bản lấy ý kiến.

Việc hỏi thẳng về nguyện vọng của con từ đủ 07 tuổi trở lên đôi khi gây tác động tâm lý không tốt cho các em. Các em phân vân không biết phải trả lời như thế nào, thậm chí có em đã khóc và không trả lời.

Nguyện vọng của con từ đủ 07 tuổi trở lên không phải là căn cứ duy nhất để tòa án xem xét quyết định giao con cho ai trực tiếp nuôi dưỡng. Việc lấy ý kiến của con từ đủ 07 tuổi trở lên làm thế nào phản ánh đúng nguyện vọng của các em, qua đó bảo đảm quyền lợi mọi mặt của các em; phương

pháp lấy ý kiến như thế nào sao cho thân thiện và phù hợp độ tuổi của các em là vấn đề cần phải suy nghĩ.

Kiến nghị, giải pháp về cấp dưỡng

Trước hết, cần quy định cấp dưỡng là nghĩa vụ bắt buộc kể cả trong trường hợp bên trực tiếp nuôi con từ chối. Quyền được cấp dưỡng là quyền lợi của con người nên trực tiếp nuôi dưỡng không có quyền từ chối vì như vậy là đi ngược lại lợi ích của con. Nghĩa vụ cấp dưỡng vừa là nghĩa vụ nhưng cũng vừa là quyền của người cấp dưỡng. Biết rằng mỗi trường hợp ly hôn thì mức thu nhập, điều kiện cụ thể và hoàn cảnh sống của cha mẹ là khác nhau; nhưng để đảm bảo các nhu cầu thiết yếu trong cuộc sống của trẻ em sau khi cha mẹ ly hôn thì pháp luật cần quy định cụ thể về mức cấp dưỡng dựa trên mức tỷ lệ của lương tối thiểu vào từng thời điểm, khi có sự thay đổi về mức lương tối thiểu thì mức cấp dưỡng cũng được thay đổi theo. Có như vậy thì bản án về mức cấp dưỡng nuôi con sẽ được thực thi trên thực tiễn mà không phải vướng vào những thay đổi, tăng mức cấp dưỡng hay khó thực hiện mức cấp dưỡng trên thực tiễn.

Về cơ chế xử lý những trường hợp vi phạm nghĩa vụ cấp dưỡng. Trên thực tế vấn đề vi phạm về nghĩa vụ cấp dưỡng rất phổ biến, mặc dù đã có chế tài xử lý nhưng do chưa đủ nghiêm khắc và vấn đề xử lý hành vi vi phạm trên thực tế vẫn còn chưa kiên quyết. Chế tài trên của pháp luật còn quá nhẹ đối với hành vị vi phạm nghĩa vụ cấp dưỡng của cha mẹ đối với con sau khi ly hôn. Do đó, pháp luật cần có chế tài cụ thể, nghiêm khắc hơn, cũng như kiên quyết xử lý đối với những người có hành vị vi phạm vấn đề này. Có buộc người chậm thực người chậm thực hiện nghĩa vụ cấp dưỡng phải chịu tiền lãi chậm thực hiện nghĩa vụ theo khoản 2 Điều 468 Bộ luật Dân sự năm 2015 không. Quan điểm của tôi đề xuất “Trong Bản án, quyết định của Tòa án có quyết định về cấp dưỡng thì phải buộc người chậm thực hiện nghĩa vụ cấp

dưỡng phải chịu tiền lãi chậm thực hiện nghĩa vụ theo khoản 2 Điều 468 Bộ luật Dân sự năm 2015”.

Mặc dù trên thực tế mức thu nhập, điều kiện cụ thể và hoàn cảnh sống của mỗi người là khác nhau; nhưng để đảm bảo cho "nhu cầu thiết yếu" của đứa con trong cuộc sống sau khi cha mẹ ly hôn "phát triển lành mạnh về thể chất và tinh thần" thì Nhà nước cần quy định cụ thể về mức cấp dưỡng. Chính phủ cần ban hành văn bản hướng dẫn quy định cụ thể về mức cấp dưỡng cho con khi cha mẹ ly hôn. Theo đó, cần có thêm quy định cụ thể hơn về cách xác định thu nhập của người có nghĩa vụ cấp dưỡng, điều này sẽ làm cơ sở giúp cho Tòa án xác định mức cấp dưỡng một cách hợp lý. Trường hợp đương sự không thỏa thuận được mức cấp dưỡng thì Tòa án quyết định mức cấp dưỡng như thế nào. Quan điểm tác giả đề xuất là “Trường hợp đương sự không thỏa thuận được mức cấp dưỡng thì Tòa án căn cứ vào thu nhập thực tế của người có nghĩa vụ cấp dưỡng mà quyết định mức cấp dưỡng nhưng mức cấp dưỡng không thấp hơn hoặc 01 tháng lương cơ bản hoặc không thấp hơn 1/3 mức thu nhận bình quân trong 03 tháng liền kề với tháng mà Tòa án ra bản án hoặc quyết định của người có nghĩa vụ cấp dưỡng”.

Bản án, quyết định của Tòa án có quyết định về cấp dưỡng có ghi thời điểm cấp dưỡng không, nếu có thì tính từ thời điểm nào. Quan điểm tác giả đề xuất là “Bản án, quyết định của Tòa án có quyết định về cấp dưỡng thì phải ghi thời điểm cấp dưỡng. Thời điểm cấp dưỡng tính từ ngày Tòa án lập biên bản ghi nhận sự tự nguyện ly hôn và hòa giải thành hoặc tính từ ngày tuyên án”.

3.2. XÂY DỰNG Ý THỨC PHÁP LUẬT, ĐẠO ĐỨC NGHỀ NGHIỆP VÀ NÂNG CAO TRÌNH ĐỘ CHUYÊN MÔN CỦA CÁN BỘ TÒA ÁN VỀ ÁP DỤNG PHÁP LUẬT BẢO VỆ QUYỀN CỦA CON KHI CHA MẸ LY HÔN

Cán bộ tòa án cần nhận thức đúng tinh thần của Luật HN&GĐ trong việc giải quyết ly hôn, trong việc bảo vệ quyền lợi của con chưa thành niên,

con đã thành niên nhưng không có khả năng lao động và không có tài sản để tự nuôi mình. Khi giải quyết vụ án, cán bộ tòa án luôn đặt cao tinh thần trách nhiệm của mình để xử một cách công bằng, đặc biệt phải tôn trọng các quyền cơ bản của trẻ em theo đúng tinh thần của văn bản quy phạm pháp luật của Việt Nam và không quên các quy định của Công ước về quyền trẻ em.

Về công tác đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ, đề nghị TAND tối cao tăng cường làm tốt hơn nữa công tác tập huấn, bồi dưỡng nghiệp vụ về pháp luật HN&G cho cán bộ, Thẩm phán và Hội thẩm TAND trong toàn ngành.

Việc triển khai thành lập Tòa GĐ&NCTN tại các địa phương cần được thực hiện khẩn trương để các quy định của pháp luật thực sự đi vào cuộc sống. Để triển khai có hiệu quả mô hình Tòa GĐVNCTN, kiến nghị TAND Tối cao tổ chức các khóa đào tạo bổ sung kiến thức chuyên sâu về hôn nhân gia đình, người chưa thành niên cho thẩm phán, thẩm tra viên, thư ký; có hướng dẫn giải quyết vụ án mà bị hại và bị cáo đều là người chưa thành niên; tổ chức mạng lưới trợ giúp viên pháp lý đối với người chưa thành niên ở tất cả các quận huyện, phường xã...; kiến nghị TANDTC phối hợp với các cơ quan tổ chức để tổ chức cho đại diện Tòa GĐ&NCTN tham quan mô hình Tòa GĐ&NCTN trên thế giới nhằm học tập kinh nghiệm kỹ năng giải quyết vụ việc. Ngoài ra, cần phối hợp với các cơ quan nhanh chóng thành lập Hội đồng tư vấn các vấn đề liên quan đến GĐ&NCTN và hoạt động dưới một quy chế chặt chẽ..

Về công tác tăng cường cơ sở vật chất, đề nghị TAND tối cao tiếp tục tăng cường đầu tư cơ sở vật chất; bổ sung các trang thiết bị, điều kiện, phương tiện làm việc cho các Tòa án và chú trọng hơn tới việc ứng dụng công nghệ thông tin vào hoạt động của Tòa án.

Bên cạnh đó, tất cả các đơn vị cùng kêu gọi sự ủng hộ về tài chính từ các tổ chức quốc tế, tổ chức phi chính phủ và các nguồn khác, mục đích chính là mang đến những điều kiện tốt nhất cho Tòa GĐVNCTN.

3.3. PHỔ BIẾN, GIÁO DỤC PHÁP LUẬT BẢO VỆ QUYỀN CỦA CON KHI CHA MẸ LY HÔN

Bên cạnh những việc sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật, Nhà nước ta cũng cần đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến giáo dục cho người dân về quyền và nghĩa vụ của cha, mẹ đối với con khi ly hôn, người thân và những người có liên quan đối với con, để những bậc phụ huynh có ý thức tự nguyện thực hiện đầy đủ các quyền và nghĩa vụ của mình theo quy định của pháp luật, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của con khi cha mẹ ly hôn.

Đẩy mạnh hơn nữa công tác tuyên truyền, phổ biến và giáo dục pháp luật cho mọi đối tượng đặc biệt là phụ nữ và trẻ em, nhất là ở những nơi mà trình độ dân trí còn thấp nhất như vùng nông thôn, miền núi, vùng sâu, vùng xa để họ có thêm khả năng bảo vệ mình trước pháp luật. Nên có những chương trình phát thanh, truyền hình, sách báo có nội dung pháp luật dễ hiểu, cụ thể, đưa ra các trường hợp thực tế để từ đó thu hút sự quan tâm, chú ý của mọi người thì pháp luật dễ đưa được vào nhận thức hơn. Qua đó,sự hiểu biết sẽ tăng lên và cũng đồng nghĩa với việc ý thức được nâng cao.

Các hình thức phổ biến, giáo dục pháp luật phải phong phú, đa dạng và thiết thực với người dân và phù hợp với từng đối tượng, hoàn cảnh sống của họ. Các hình thức tuyên truyền phổ biến như: truyền miệng; tài liệu pháp luật dạng câu hỏi đáp ngắn ngọn dễ nhớ dễ hiểu có thể cầm tay, mang theo dễ dàng, hay việc đưa pháp luật vào nhà trường từ sớm, tuyên truyền thông qua phương tiện thông tin đại chúng như báo, đài, tivi,…; tạo ra câu lạc bộ pháp luật; tủ sách pháp luật xã, phường, thị trấn, cơ quan, doanh nghiệp, trường học; thông qua cuộc thi tìm hiểu pháp luật những vấn đề cần thiết trong cuộc sống hàng ngày; tuyên truyền pháp luật thông qua hoạt động hoà giải ở cơ sở để người dân biết, thông qua hoạt động tư vấn pháp luật, trợ giúp pháp lý miễn phí của các trợ giúp viên pháp lý, hay là việc thông qua các phiên toà

xét xử công khai, lưu động có tính răn đe rất cao... cần được triển khai một cách mạnh mẽ đi vào cuộc sống.

Để pháp luật không chỉ nằm trên giấy mà được thực hiện một cách khả thi trong cuộc sống rất cần sự chung tay đóng góp của các nhà lập pháp, từ đội ngũ thẩm phán sự đóng góp của công nghệ kỹ thuật tiên tiến hiện đại để tuyên truyền phổ biến pháp luật trong cộng đồng, xã hội đến cả những thôn, bản để những người dân tộc thiểu số cũng hiểu biết pháp luật.

Sự trao đổi, tiếp cận thông tin giữa các cơ quan giải quyết vụ án cần kịp thời do các vụ án ly hôn để một thời gian lâu sẽ ảnh hưởng không nhỏ đến quyền và lợi ích hợp pháp của con.

Thực tế cho thấy, tình trạnh bạo hành gia đình còn phổ biến vì vậy ngoài các phương pháp như kinh tế, giáo dục, tuyên truyền, thuyết phục..., cần một thể chế pháp lý đủ mạnh để có thể góp phần phòng và chống nạn bạo hành nhằm bảo vệ tốt nhất các đối tượng yếu thế. Có làm được như vậy, sẽ tạo được hàng rào bảo vệ quyền và lợi ích của trẻ em một cách tương đối vững chắc, tránh đẩy các em vào trường hợp bố mẹ ly hôn vì bạo lực gia đình.