Bảo Đảm Các Quyền Và Nghĩa Vụ Trong Quan Hệ Cha Mẹ Và Con Được Thực Hiện

Đây là một quy định thể hiện rõ tính ưu việt của pháp luật xã hội chủ nghĩa. Theo Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000, bản chất của vấn đề được giải quyết: giao con cho ai nuôi dưỡng được xem xét trên cơ sở ai sẽ đảm bảo được cho trẻ nhiều quyền lợi hơn. Việc xác định quyền lợi về mọi mặt của con phải căn cứ vào hoàn cảnh của người trực tiếp nuôi con. Quyền lợi về mọi mặt của con không chỉ là đáp ứng những nhu cầu tối thiểu mà còn bao gồm những điều kiện cần thiết cho sự phát triển về thể chất và trí tuệ của con. Nghị quyết số 02/2000/NQ-HĐTP ngày 23/12/2000 của Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao hướng dẫn áp dụng một số quy định của Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 (sau đây gọi tắt là Nghị quyết số 02/2000/NQ-HĐTP) chỉ rõ quyền lợi mọi mặt của con là "các điều kiện cho sự phát triển thể chất, bảo đảm việc học hành và các điều kiện cho sự phát triển tốt về tinh thần" [36].

Cũng có trường hợp cả cha và mẹ không ai có đủ tư cách hoặc điều kiện để được trực tiếp nuôi con thì có thể giao con cho một người khác nuôi dưỡng. Người đó có thể là ông bà, cô, gì, chú, bác... của đứa trẻ, cũng có thể là anh chị đã thành niên, có điều kiện bảo đảm cuộc sống ổn định của đứa trẻ miễn sao quyền lợi của những đứa con được bảo vệ toàn diện nhất. Và nghĩa vụ của cha mẹ đối với con cái trong trường hợp này cũng không vì thế mà mất đi.

Xuất phát từ lợi ích của con, pháp luật quy định: "Nếu con từ đủ chín tuổi trở lên thì phải xem xét nguyện vọng của con" [28, Điều 92]. Nghị quyết 02/2000/NQ-HĐTP quy định cụ thể: "... nếu con từ đủ chín tuổi trở lên, thì trước khi quyết định, Tòa án phải hỏi ý kiến của người con đó về nguyện vọng được sống trực tiếp với ai" [36]. Như vậy, pháp luật đã giành cho những đứa con từ đủ chín tuổi quyền lựa chọn sẽ ở với cha hay với mẹ. Ở độ tuổi này, đứa con đã có thể nhận thức được cha hay mẹ là người quan tâm, chăm sóc mình nhiều hơn, ở với ai thì tốt hơn cho chúng. Quy định này của Luật Hôn nhân và gia đình phù hợp vì con là nhân vật chính trong mối quan hệ này và các em là người có thể cảm nhận được tốt nhất tình cảm của cha mẹ qua sự

chăm sóc, quan tâm hàng ngày của họ. Hơn ai hết, các em biết mình ở với ai thì hợp về tính cách và lối sống.

Trong một vụ án ly hôn, việc xem xét ý kiến, nguyện vọng của con và coi đó là một trong những cơ sở để Tòa án quyết định giao con cho ai nuôi là cần thiết xét cả góc độ lý luận và thực tiễn. Bởi vì, khi cha mẹ ly hôn, con mất đi một điểm tựa quan trọng nhất, đó chính là mái ấm gia đình. Việc xem xét nguyện vọng của con là hoàn toàn chính đáng và nó cũng phù hợp với tinh thần của Điều 12 Công ước Liên hợp quốc về quyền trẻ em mà Việt Nam là quốc gia thành viên:

Các quốc gia thành viên phải bảo đảm cho trẻ em có đủ khả năng hình thành quan điểm riêng của mình, được quyền tự do phát biểu những quan điểm đó về tất cả mọi vấn đề có tác động đến trẻ em, những quan điểm của trẻ em được coi trọng một cách thích ứng với tuổi và độ trưởng thành của các em [14].

Dù không có quyền quyết định, nhưng việc được bày tỏ ý chí của mình đã thể hiện sự tôn trọng của pháp luật đối với ý kiến, với nhận thức của các em, sự cố gắng đem đến cho các em một cuộc sống tốt đẹp hơn. Tuy nhiên, dù sao thì chúng cũng chỉ là những đứa trẻ nên ngoại trừ những trường hợp rõ ràng mọi người ai cũng thấy được đứa trẻ ở với ai là tốt nhất cho chúng thì phần lớn sự lựa chọn đó là rất khó khăn. Khi được hỏi trẻ muốn ở với ai, đa số các em tỏ ra dè dặt, thậm chí sợ hãi, không nói gì mà òa lên khóc hoặc trả lời: "ở với ai cũng được", "ở với cả hai người", "không ở với ai hết"... Các sự lựa chọn của chúng hầu như đều thiên về cảm tính. Vì vậy, sự lựa chọn của con cũng chỉ là một yếu tố để Tòa án "xem xét". So với Luật Hôn nhân và gia đình năm 1959 và 1986 thì đây là một quy định hoàn toàn mới, rất tiến bộ và hợp lý. Cùng với những bổ sung khác về quyền được bày tỏ ý chí của những người từ đủ chín tuổi trong lĩnh vực hôn nhân và gia đình và dân sự, quy định trên đã tạo nên sự thống nhất và hợp lý của pháp luật.

Khoản 2 Điều 92 Luật Hôn nhân và gia đình năm 2000 còn quy định một trường hợp đặc biệt: "Về nguyên tắc, con dưới ba tuổi được giao cho người mẹ trực tiếp nuôi, nếu các bên không có thỏa thuận khác" [28]. Quy định này là sự cụ thể hóa quy định có vẻ trừu tượng của Luật Hôn nhân và gia đình năm 1986: "...con còn bú giao cho người mẹ trực tiếp nuôi giữ..." [25, Điều 45]. Dưới ba tuổi, hầu như mọi hoạt động của trẻ đều cần sự trông chừng của người lớn, mọi vật xung quanh chúng đều mới lạ và khiến chúng thích thú cũng như sợ hãi. Nếu không có người dành thời gian trông nom thì nguy hiểm đối với trẻ có thể nói là thường trực, hơn nữa ở độ tuổi này, đứa trẻ nào cũng cần nguồn dinh dưỡng quý giá từ sữa mẹ. Vì vậy, người gần gũi và chăm bẵm cho trẻ thường là mẹ. Người mẹ cũng là người khéo léo kiên nhẫn và chu đáo hơn trong việc nuôi con, đặc biệt là khi con còn nhỏ. Vì vậy, nếu không có lý do gì khác thì việc để cho người mẹ quyền trực tiếp nuôi con dưới 3 tuổi là vì lợi ích mọi mặt của đứa trẻ. Tuy nhiên, cũng không phải là không có những ngoại lệ. Vì vậy nhà làm luật đã nhấn mạnh cụm từ: "Về nguyên tắc" để khi Tòa án xem xét mà có trường hợp ngoại lệ thì Tòa án cũng phải xem xét cẩn thận vấn đề bằng thực tế. Nếu thực sự người mẹ không thể thực hiện được trách nhiệm trực tiếp nuôi con tốt bằng người cha mà hai bên cũng không có thỏa thuận trước thì Tòa án cũng có thể không giao con cho người mẹ nuôi. Nhà làm luật đã cố gắng lường trước mọi trường hợp và quy định một cách linh hoạt để khi xét xử, Tòa án có thể áp dụng pháp luật một cách đúng đắn và sát với thực tế nhất.

Việc giao con cho mẹ nuôi chỉ được áp dụng trong trường hợp các bên không có thỏa thuận khác. Thông tư liên tịch số 01/2001/TTLT-TANDTC- VKSNDTC-BTP hướng dẫn: "Trong trường hợp các bên có thỏa thuận thì có thể giao con "dưới ba tuổi" cho người bố hoặc người khác nuôi giữ" [42]. Các bên có quyền thỏa thuận ai sẽ là người trực tiếp nuôi con vì họ là những người nắm rõ nhất ai nuôi con thì tốt hơn. Quy định ưu tiên sự thỏa thuận của cha mẹ trong trường hợp này cũng giống như trong những trường hợp con trên ba

tuổi và được pháp luật tôn trọng tuyệt đối. Điểm khác nhau của hai trường hợp là nếu như trường hợp con trên ba tuổi mà cha mẹ không có sự thỏa thuận về người trực tiếp nuôi con thì Tòa án sẽ xem xét về điều kiện của cả người cha lẫn người mẹ, và ai có điều kiện tốt hơn có thể đảm bảo quyền lợi về mọi mặt cho con thì Tòa án sẽ giao con cho người đó.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 109 trang tài liệu này.

* Trường hợp có sự thỏa thuận của cha mẹ

Quan hệ hôn nhân và gia đình là quan hệ gắn liền với yếu tố tình cảm. Vì vậy, rất nhiều trường hợp pháp luật cho phép các bên có quyền thỏa thuận và tôn trọng sự thỏa thuận đó. Việc giao con cho ai nuôi khi cha mẹ ly hôn cũng thuộc những trường hợp trên. Trường hợp thuận tình ly hôn, khi yêu cầu Tòa án giải quyết, mọi vấn đề về tài sản và con cái đã được họ thỏa thuận một cách hợp lý. Vì vậy, khi giải quyết những việc thuận tình ly hôn, Tòa án tôn trọng sự thỏa thuận của hai bên về vấn đề con cái và tài sản. Cũng có những trường hợp không phải thuận tình ly hôn, nó trở thành vụ án ly hôn bởi vì những thỏa thuận về tài sản không đạt được. Tuy nhiên nếu như vấn đề nuôi con đã được các bên thỏa thuận thì Tòa án vẫn phải tôn trọng sự thỏa thuận đó và chỉ giải quyết những vấn đề về tài sản. Về cơ bản, việc Tòa án công nhận sự thỏa thuận của các bên về việc ai là người trực tiếp nuôi con đã thể hiện nguyên tắc "vì lợi ích mọi mặt của con". Con là máu mủ ruột rà của cha mẹ nên cha mẹ nào cũng thương yêu con, cũng muốn gần gũi và chăm sóc cho con, họ thỏa thuận với nhau về việc ai là người trực tiếp nuôi dưỡng con thông thường là vì họ hiểu được con ở với ai sẽ có điều kiện phát triển tốt nhất. Việc người không nuôi dưỡng trực tiếp con cái mà họ đồng ý như là một sự hi sinh tình cảm vì đứa con thân yêu của họ. Mặt khác, việc họ thỏa thuận được với nhau về vấn đề nuôi con chứng tỏ họ nhận thức được ở vai trò người trực tiếp nuôi dưỡng hay gián tiếp thì họ sẽ làm tốt được trách nhiệm của mình. Vì thế không có lý do gì Tòa án không tôn trọng sự thỏa thuận của họ.

Tuy nhiên, trên thực tế, không phải sự thỏa thuận nào cũng là hợp lý và vì quyền lợi của con. Có những trường hợp người không đủ điều kiện đảm

bảo cuộc sống cho con lại nhận nuôi con, còn người có đầy đủ khả năng lại trốn tránh trách nhiệm nuôi con. Tất nhiên, nếu như hai bên đã đi đến được thỏa thuận về mức cấp dưỡng phù hợp thì đã giải quyết được phần nào vấn đề. Nhưng cũng có những sự thỏa thuận về mức cấp dưỡng là không hợp lý, sống với người trực tiếp nuôi con, đứa con sẽ không có cơ hội để học hành và phát triển trí tuệ... Nhưng do một bên là người vô trách nhiệm với con, một bên do căm ghét người kia nên cũng không cần đòi hỏi gì, chỉ cần được nuôi con là đủ. Như vậy, thỏa thuận đã đạt được nhưng thực tế thì nếu đứa con sống với người nhận nuôi con sẽ không đảm bảo quyền lợi về mọi mặt cho chúng. Trong trường hợp này, tình cảm riêng tư của cha mẹ đã làm mất đi những quyền lợi chính đáng của người con.

* Trường hợp không có sự thỏa thuận của cha mẹ

Khi ly hôn, hầu như cha mẹ nào cũng thương con và muốn trực tiếp nuôi con để bù đắp những thiệt thòi, mất mát, những nỗi bất hạnh do chính họ gây ra cho con. Đó là xu hướng tích cực thể hiện tinh thần trách nhiệm của các bậc cha mẹ, nhưng theo quy định của pháp luật, đứa con chỉ có thể sống với một người. Cũng vì thế mà nhiều vụ ly hôn cha mẹ không thỏa thuận được về người trực tiếp nuôi con. Theo quy định của pháp luật, khi các bên không thỏa thuận được thì Tòa án sẽ là người đưa ra quyết định, căn cứ vào quyền lợi mọi mặt của con. Khi yêu cầu Tòa án giải quyết, bên nào cũng cố gắng đưa ra những lý do, nêu ra các điều kiện tốt nhất để giành được quyền nuôi con. Vì vậy, khi xem xét giao con cho ai trực tiếp nuôi dưỡng Tòa án phải căn cứ vào rất nhiều yếu tố như đạo đức, lối sống, điều kiện kinh tế, công tác, thời gian, môi trường sống... của cả cha và mẹ, ai là người đã trực tiếp chăm sóc con trước khi ly hôn. Người trực tiếp nuôi con có ảnh hưởng rất lớn đến con vì vậy, những vấn đề trên cần được Tòa án xem xét một cách cẩn trọng và chính xác.

Trên thực tế, yếu tố đạo đức, lối sống của người trực tiếp nuôi con được đặt lên hàng đầu vì nếu người trực tiếp nuôi con có lối sống không tốt,

không quan tâm đến cuộc sống và nhu cầu hàng ngày của con thì dù họ có điều kiện kinh tế tốt đến đâu, quyền lợi của người con vẫn không được đảm bảo. Không ai có thể yên tâm giao những đứa trẻ cho người cha hoặc người mẹ suốt ngày rượu chè, cờ bạc, đánh đập, chửi rủa con cái, coi con cái là gánh nặng... Hơn nữa, khi phải sống với người cha hoặc mẹ có đạo đức không tốt thì không những ảnh hưởng đến sự phát triển nhân cách của con mà vấn đề vật chất cũng khó mà đảm bảo. Khi quyết định, Toà án nên xem xét trước khi vật hôn thì ai là người thường xuyên ở bên cạnh con và chăm sóc con, gắn bó với con nhiều hơn để tránh thiệt thòi cho con.

Khả năng kinh tế của người trực tiếp nuôi con cũng là một vấn đề hết sức quan trọng. Bởi vì người trực tiếp nuôi con là người có trách nhiệm đảm bảo cuộc sống mọi mặt cho con, họ nuôi con theo khả năng của mình, nguồn thu nhập mà họ có được thường là nguồn chủ yếu và ổn định để nuôi con. Tuy nhiên khả năng kinh tế không phải là yếu tố quyết định, bởi vì chúng ta không thể chỉ xem xét một cách nhất thời mà không có sự đề phòng cho tương lai. Ví dụ một người cha làm nghề buôn bán và một người mẹ là giáo viên. Mặc dù thu nhập của người cha cao hơn người mẹ nhưng xét về tính ổn định thì nguồn thu nhập của người mẹ là ổn định hơn. Vì vậy cần xem xét một cách cẩn thận khi tìm hiểu từng vấn đề để đảm bảo cho đứa trẻ một cuộc sống tốt nhất có thể.

Ngoài ra, môi trường sống mới cũng là một yếu tố rất đáng xem xét. Bởi vì, môi trường sống là yếu tố có tác động trực tiếp đến nhân cách cũng như tính cách của đứa trẻ. Sau khi ly hôn, vợ chồng đều có quyền có cuộc sống mới của mình. Quan hệ mẹ kế, cha dượng, con chung, con riêng luôn là một vấn đề nhạy cảm. Khi phải sống trong môi trường như thế, những đứa trẻ thường phải chịu những thiệt thòi và cảm thấy mặc cảm với bạn bè đồng lứa. Khi giải quyết, Tòa án cần tìm hiểu kỹ những lý do dẫn đến ly hôn, tìm hiểu lối sống của cả người cha và mẹ trước khi ly hôn để quyết định giao con cho ai trực tiếp nuôi để đảm bảo một cuộc sống bình thường và ổn định cho trẻ.

Như vậy căn cứ vào quyền lợi mọi mặt của con là nguyên tắc cơ bản để Tòa án xác định người nào sẽ được quyền trực tiếp nuôi con. Khi thực hiện đúng nguyên tắc này thì việc bảo vệ quyền lợi của con khi cha mẹ ly hôn sẽ được đảm bảo.

2.1.2. Bảo đảm các quyền và nghĩa vụ trong quan hệ cha mẹ và con được thực hiện giữa con với người không trực tiếp nuôi con sau khi cha mẹ ly hôn

Ly hôn là một hệ quả của mối quan hệ vợ chồng bị rạn nứt nghiêm trọng, do đó thông thường, tình cảm của vợ chồng sẽ không còn nữa và thay cho tình yêu là sự thù hận, căm ghét nhau. Tuy nhiên khi vợ chồng ly hôn, dù họ muốn hay không thì họ vẫn phải có mối quan hệ qua lại với nhau ở một mức độ nào đó bởi giữa họ vẫn còn "sợi dây" ràng buộc đó là những đứa con. Vì vậy pháp luật hôn nhân và gia đình đã ghi nhận nguyên tắc đảm bảo các quyền và nghĩa vụ trong quan hệ cha mẹ với con được thực hiện giữa con với người không trực tiếp nuôi con sau khi ly hôn.

Nguyên tắc này một mặt đảm bảo quyền của người không trực tiếp nuôi dưỡng với đứa con của mình. Người trực tiếp nuôi dưỡng hay bất kỳ người nào khác (chủ yếu là người thân của người trực tiếp nuôi dưỡng hoặc không nuôi dưỡng) không được phép ngăn cản người kia thực hiện quyền của mình đối với con cái. Trên thực tế xảy ra rất nhiều trường hợp, vì mối quan hệ với người chồng hay người vợ mà sau khi ly hôn, người trực tiếp nuôi dưỡng và nhiều khi cả những người thân của họ không muốn và đã tìm mọi cách để người kia không thực hiện được quyền của mình đối với con. Họ không cho người kia được gặp con cái, đến nhà thì không được mở cửa cho vào, đến trường thì người nhà đã đến trước và đón về hay thậm chí là chuyển trường để người kia không tìm gặp được. Đây là những hành vi vi phạm nguyên tắc đảm bảo quyền của người không trực tiếp nuôi dưỡng đối với con cái của họ. Không chỉ có thế, nó còn ảnh hưởng trực tiếp đến đứa con thân yêu của họ. Người

cha và người mẹ dù ghét nhau đến mấy nhưng đối với các con họ vẫn là bậc sinh thành, và tình cảm ấy như ngấm vào trong máu mỗi con người bởi vậy chúng luôn luôn mong muốn nhận được sự quan tâm của cả cha và mẹ. Mong muốn ấy là hoàn toàn chính đáng và người trực tiếp nuôi dưỡng không có quyền hạn chế mong muốn ấy của con. Là một người yêu con thực sự, họ phải nhận thức được tình yêu thương, sự chăm sóc của cả cha và mẹ dù đã ly hôn là một sự bù đắp cho những thiệt thòi lớn lao mà cha mẹ gây ra cho con. Dù người cha và người mẹ có ghét nhau, thậm chí là thù hận nhau đến thế nào hay người kia có gây ra lỗi lầm gì nghiêm trọng thì họ vẫn là cha, là mẹ của con mình.Việc họ dạy cho con cái không yêu người kia nữa là một điều phản khoa học và nó ảnh hưởng không tốt đến sự hình thành nhân cách của những đứa con sau này.

Mặt khác, người trực tiếp nuôi dưỡng hay bất kỳ ai khác không có quyền ngăn cản người không trực tiếp nuôi dưỡng thực hiện nghĩa vụ của mình đối với con bởi lẽ đó là nghĩa vụ luật định trừ trường hợp người có quyền yêu cầu người đó không thực hiện.

2.2. QUYỀN VÀ NGHĨA VỤ CỦA CHA MẸ ĐỐI VỚI CON SAU KHI LY HÔN

Sau khi ly hôn, cuộc sống chung của vợ chồng chấm dứt, mối quan hệ pháp lý và tình cảm của vợ chồng cũng mất đi. Tuy nhiên, những nghĩa vụ và quyền của cha mẹ đối với con vẫn không hề thay đổi, chỉ có điều do hoàn cảnh thay đổi nên việc thực hiện những nghĩa vụ và quyền ấy có những điểm khác so với trước đây. Bên cạnh đó vì nuôi dưỡng con là quyền và nghĩa vụ của cả cha và mẹ nhưng sau khi ly hôn con chỉ được sống với một người nên người không trực tiếp nuôi con có một số quyền và nghĩa vụ rất đặc thù. Các quy định của pháp luật về quyền và nghĩa vụ của cha mẹ đối với con sau khi ly hôn đã cố gắng bù đắp cho người con những thiệt thòi về tinh thần và vật chất khi phải sống trong cảnh cha mẹ ly hôn, là cơ sở pháp lý để quyền lợi của con chưa thành niên và con đã thành niên nhưng tàn tật, mất năng lực hành vi dân sự được đảm bảo.