Nghiên cứu văn bản Quốc sử di biên

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN

----------------------------

BÙI THỊ HỒNG GIANG

NGHIÊN CỨU VĂN BẢN

QUỐC SỬ DI BIÊN

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 294 trang tài liệu này.

CHUYÊN NGÀNH : HÁN NÔM

MÃ SỐ: 60 22 40

LUẬN VĂN THẠC SĨ HÁN NÔM

Hà Nội - 2009

MỤC LỤC

I. PHẦN MỞ ĐẦU 3

1. Lý do chọn đề tài 3

2. Lịch sử vấn đề 4

2.1. Về văn bản, tác giả 5

2.2. Về giá trị và nội dung tác phẩm 7

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 9

4. Phương pháp nghiên cứu 10

5. Những đóng góp của luận văn 10

6. Bố cục của luận văn 10

II. PHẦN NỘI DUNG 12

CHƯƠNG I: PHAN THÚC TRỰC CUỘC ĐỜI VÀ SỰ NGHIỆP

SÁNG TÁC 12

1. Vài nét về bối cảnh lịch sử giai đoạn đầu thời Nguyễn 12

2. Vài nét về tiểu sử Phan Thúc Trực 19

3. Sự nghiệp sáng tác 31

3.1. Số lượng tác phẩm 31

3.2.Tình trạng văn bản, nội dung khái quát 33

3.2.1. Cẩm Đình văn tập 33

3.2.2. Cẩm Đình thi tuyển tập 37

3.2.3. Cẩm Đình thi văn toàn tập 40

3.2.4. Trần Lê ngoại truyện 41

3.2.5 Quốc sử di biên42

4. Tiểu kết 45

CHƯƠNG II: MỘT SỐ VẤN ĐỀ VĂN BẢN HỌC CỦA QUỐC SỬ DI

BIÊN 47

1. Về bản chép tay QSDB (VHN) và bản in QSDB in tại Hồng Kông………47

1.1. Về bản chép tay QSDB (VHN) 47

1.2. Bản in QSDB tại Hồng Kông 49

2. Thời điểm ra đời QSDB 52

3. Nội dung các mục “Tham bổ”, “Phụ lục”, “Ngoại truyện” trong QSDB…54

4. Nội dung Trần Lê ngoại truyện 58

5. Tiểu kết 64

CHƯƠNG III: GIÁ TRỊ CỦA QUỐC SỬ DI BIÊN 66

1. Ý đồ và quan điểm biên soạn QSDB 66

2. Giá trị về lịch sử 69

2.1. Bổ sung sử liệu không có trong ĐNTL 69

2.2. Các sự kiện ghi khác ĐNTL 73

2.3. Bổ sung sử liệu sưu tầm điền dã 76

2.4. Bổ sung tư liệu từ các mục Tham bổ, Phụ chú, Ngoại truyện …79

2.5. Phần nguyên chú 80

3. Giá trị về mặt văn học 81

3.1. Về thể loại ký trong QSDB 81

3.1.1. Ký nhân vật 82

3.1.2. Ký thế sự 88

3.1.3. Ký thần kỳ 91

3.2. Giá trị về ngôn ngữ 94

4. Một số hạn chế 99

5. Tiểu kết 101

KẾT LUẬN 103

Danh mục tài liệu tham khảo 104

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài

Nhà Nguyễn là triều đại cuối cùng trong lịch sử Việt Nam, bắt đầu bằng sự kiện vua Gia Long lên ngôi (1802) và chấm dứt khi vua Bảo Đại thoái vị (1945.) Trong 143 năm tồn tại, thành tựu lớn nhất mà nhà Nguyễn đạt được là đã kết thúc tình trạng phân tranh, mở ra một giai đoạn phát triển mới trong đó Việt Nam thực sự là một chỉnh thể lịch sử - văn hóa thống nhất từ Mục Nam Quan đến mũi Cà Mau. Triều Nguyễn cũng là triều đại có số lượng sách vở, thư tịch được biên soạn và sáng tác hết sức phong phú hiện còn cho đến nay. Ngay sau khi ổn định nhà nước phong kiến, để khẳng định sự nghiệp vẻ vang của tổ tiên dòng họ Nguyễn, đồng thời muốn nhấn mạnh họ Nguyễn là dòng họ kế tục xứng đáng lịch sử dân tộc, nhà Nguyễn đã chú ý đến việc biên soạn các sách sử. Đặc biệt khi cơ quan phụ trách sử học là Quốc sử quán ra đời vào năm 1820 dưới thời vua Minh Mạng, thì việc sưu tầm thu thập sách vở, in lại các Quốc sử và biên soạn các bộ sử mới đã được tổ chức quy mô và hiệu quả. Cùng với các bộ sử có tính quan phương do nhà Nguyễn tổ chức biên soạn, như Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ...và quy mô hơn cả là bộ Đại Nam thực lục, còn có không ít bộ sử do các cá nhân biên soạn như Lịch triều tạp kỷ của Lê Cao Lãng; Nam hà tiệp lục của Lê Đản; Việt sử cương mục tiết yếu của Đặng Xuân Bảng; Dương sự thủy mạt của Cao Xuân Dục...trong số đó, Quốc sử di biên (QSDB) là bộ sử đáng chú ý.

Quốc sử di biên 國史遺編 là bộ sử viết theo lối biên niên, được biên soạn dưới triều Nguyễn, ghi chép các sự kiên xảy ra trong 3 đời vua: Gia Long, Minh Mệnh, Thiệu Trị. Đúng như tên gọi, QSDB là bộ sử do cá nhân sưu tầm, ghi chép những sự kiện lịch sử còn sót lại (di biên) mà "Quốc sử" tức bộ Đại Nam thực lục (ĐNTL) vì nhiều lý do bỏ trống hoặc tránh không ghi chép. Ngoài những tư liệu mà nếu không ở vị trí quan trọng không thể có được, còn không ít tư liệu do tác giả sưu tầm từ bên ngoài qua các chuyến đ i tìm kiếm sách vở ở các địa phương, vì thế, đây là nguồn "dã sử" đáng được chú ý. QSDB ghi chép các sự kiện lịch sử, nhưng do lối kể chuyện sinh động, xen lẫn nhiều thơ văn nên hấp dẫn người đọc.

Tuy có giá trị về nhiều mặt, nhưng bộ sử này mới được Hồng Liên Lê Xuân Giáo dịch và xuất bản tập Thượng vào năm 1973, từ bản in do Phòng nghiên cứu Đông Nam Á, viện Nghiên cứu Tân Á thực hiện tại Hồng Kông vào năm 1965. Tiếp đó, Cử nhân Nguyễn Tô Lan cũng đã dịch và giới thiệu QSDB (tập Hạ) trong khóa luận thực tập nghiên cứu ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm. Từ năm 2006 đến 2007, phòng Nghiên cứu văn bản Lịch sử - Địa lý đã tổ chức biên dịch và đến nay, bản dịch toàn bộ tác phẩm đã hoàn thành. Trong khi bản dịch của Viện Hán Nôm còn đang chỉnh sửa để xuất bản, tháng 9 năm 2009, cuốn Quốc sử di biên của dịch giả Đỗ Mộng Khương (Viện Sử học) dịch dựa trên cuốn Quốc sử di biên xuất bản tại Hồng Kông đã ra mắt bạn đọc. Đây là điều kiện thuận lợi giúp cho học viên đi sâu nghiên cứu văn bản tác phẩm, nhằm làm rõ một số vấn đề về văn bản, tác giả và giá trị nội dung tác phẩm mà các học giả và nhà nghiên cứu đi trước chưa có điều kiện đi sâu và đề cập tới.

2. Lịch sử vấn đề

2.1. Về văn bản, tác giả

Từ bài khảo cứu công phu về "Tác giả và nội dung của Quốc sử di

biên” 國史遺編的編者與內容 (Quốc sử di biên đích biên giả dữ nội dung) đăng ở phần đầu của bản in 1965, GS. Trần Kinh Hòa được coi là người đầu tiên đưa ra quan điểm tác giả của QSDB là Phan Thúc Trực (1808- 1852). Đồng tình với nhận định này của ông, tiếp sau đó là các học giả Trần

Văn Giáp, Hoa Bằng, Ngô Đức Thọ, các tác giả của bộ Thư mục Hán Nôm - Mục lục tác giả, bản in roneo... Có thể thấy, nhiều học giả trong và ngoài nước từ trước đến nay vẫn coi Phan Thúc Trực là tác giả của QSDB , cho dù vẫn còn vài ý kiến khác.

Trong tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 12 năm 2005, tác giả Nguyễn Tô Lan đã đặt ra nghi vấn " Phan Thúc Trực có phải là tác giả của Quốc sử di biên ". Lý do dẫn đến việc tác giả bài viết nghi ngờ Phan Thúc Trực không phải là tác giả của QSDB bắt nguồn từ cách hiểu dòng chữ "Dưỡng Hạo Hiên đỉnh tập Quốc sử di biên" đăng ở tờ bìa ngoài của bộ sách. Căn cứ vào những ghi chép về Phan Thúc Trực trong sách Đại Nam liệt truyện (ĐNLT)大单列傳, tác giả cho rằng tại thời điểm năm Đinh Mùi, niên hiệu Thiệu Trị

thứ 7, người ta vẫn thấy ghi tên ông là Phan Dưỡng Hạo. Việc đổi tên từ Phan Dưỡng Hạo thành Phan Thúc Trực muộn nhất cũng là vào khoảng tháng 10 năm Thiệu Trị thứ 7 (tức tháng 11 năm 1847) khi lệnh kiêng húy chữ "Hạo" (tên khác của bà Từ Dụ Hoàng Thái hậu) được ban hành. Từ năm 1847 đến năm 1852 (năm Phan Thúc Trực mất) là khoảng thời gian chữ Hạo kiêng húy nên ít có lý do để lấy tên hiệu của mình là Dưỡng Hạo Hiên. Điều này dẫn đến suy đoán có lẽ Phan Thúc Trực không có tên hiệu là Dưỡng Hạo Hiên. Hơn nữa trong ĐNLT, mục Phan Thúc Trực không có tác phẩm QSDB. Lý do

thứ hai là hai chữ "đỉnh tập" với nghĩa "biên tập sâu rộng". Các tác gia phong kiến khi biên soạn sách vở thường có ý khiêm tốn, hạ công việc của mình xuống, chỉ gọi là "biên tập", "toản tập" v.v... ít có ai tự nhận là "biên tập sâu rộng". Nếu Dưỡng Hạo Hiên là tác giả của QSDB thì lý giải thể nào khi người xưa luôn có ý khiêm nhường ? Bằng những lập luận và khảo sát qua một số tư liệu có liên quan, tác giả đã đưa ra kết luận " Phan Thúc Trực không phải là tác giả của QSDB".

Đến năm 2007 cũng trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử số 4 năm 2007, phản hồi lại ý kiến của tác giả Nguyễn Tô Lan, T.S Nguyễn Thị Oanh đã viết bài: " Vài suy nghĩ về bài viết Phan Thúc Trực có phải là tác giả của Quốc sử di biên". Qua phân tích dòng chữ "Dưỡng Hạo Hiên đỉnh tập Quốc sử di biên" - điểm xuất phát dẫn đến nghi ngờ Phan Thúc Trực không phải là tác giả của QSDB, cùng với việc đi sâu phân tích quan điểm của GS. Trần Kinh Hòa về tác giả và nội dung bộ sách, cùng với việc dẫn ra một số thí dụ về việc con cháu đời sau biên soạn lại di cảo của người thân thường thấy trong lịch sử, tác giả bài viết cho rằng dòng chữ "Dưỡng Hạo Hiên đỉnh tập Quốc sử di biên" là của con cháu họ Phan ghi vào khi biên tập, chỉnh lý di cảo của Phan Thúc Trực.

Việc thiếu khuyết QSDB trong danh mục tác phẩm của Phan Thúc Trực ở sách Đại Nam liệt truyện cũng được tác giả bài viết giải thích là do không được con cháu họ Phan công bố rộng rãi. Qua đối chiếu các mục "Tham bổ", "Ngoại truyện"...giữa QSDB và Trần Lê ngoại truyện, tác giả bài viết cũng cho rằng QSDB không khai thác tư liệu từ Trần Lê ngoại truyện như các nhà nghiên cứu đi trước nhận định.

Tóm lại, từ trước tới nay các nhà nghiên cứu vẫn cho rằng tác giả QSDB

là Phan Thúc Trực. Do chưa xác định được hai chữ "đỉnh tập" và chữ húy

"Hạo" trong dòng chữ "Dưỡng Hạo Hiên đỉnh tập Quốc sử di biên " dẫn dến ý kiến nghi ngờ về tác giả Phan Thúc Trực, song, mọi nghi vấn về tác giả tác phẩm cũng đã được các nhà nghiên cứu đi trước giải quyết tương đối ổn thỏa khi chứng minh QSDB là do con cháu họ Phan biên tập lại.

2.2 Về giá trị và nội dung tác phẩm

Giáo sư Trần Kinh Hòa trong bài "Tác giả và nội dung của Quốc sử di biên" (bản tiếng Trung Quốc, do Hồng Liên Lê Xuân Giáo dịch ra tiếng Việt, đăng trong sách Quốc sử di biên, Tủ sách cổ văn, Ủy ban dịch thuật Phủ quốc vụ khanh đặc trách văn hóa xuất bản, 1973, từ trang21-48) đã trình bày một số vấn đề như: bối cảnh lịch sử triều Nguyễn; về tác giả Phan Thúc Trực; nội dung tác phẩm QSDB. Sau khi điểm lại nội dung tác phẩm và đối chiếu với bộ ĐNTL, GS. Trần Kinh Hòa đã đưa ra nhận xét về quan điểm của tác giả bộ sử và đánh giá những giá trị mà tác phẩm đem lại.

Về thời điểm ra đời của tác phẩm QSDB, GS. Trần Kinh Hòa cũng cho rằng, QSDB hoàn thành vào khoảng năm 1851-1852, thời gian Phan Thúc Trực ra Bắc Thành tìm kiếm sách vở và mất đột ngột tại Thanh Hóa. Song cũng có ý kiến cho rằng cần làm rõ thời điểm ra đời của tác phẩm vì không thể trong 1 năm Phan Thúc Trực có thể hoàn thành sách này.

Tóm lại, do khuôn khổ của bài giới thiệu tác giả và tác phẩm QSDB đăng ở đầu sách, nên nhiều vấn đề liên quan đến văn bản, tác giả, đến sự nghiệp sáng tác của Phan Thúc Trực bao gồm Cẩm đình văn tập; Cẩm đình thi văn toàn tập, Trần Lê ngoại truyện chưa được tác giả giới thiệu. Việc so sánh QSDB với ĐNTL cũng mới chỉ dừng ở vài thí dụ, chưa có thống kê cụ thể về sự khác nhau giữa hai bộ sử này.