Phiên Bản Văn - Sử Về Hoàng Hoa Thám Trong Chương Trình Giáo Dục Phổ Thông

Hỡi hồn cụ Thám anh linh

Chứng giám con cháu có tình hôm nay Suối vàng cụ hỡi có hay

Cụ về lễ hội hôm nay ở chùa [53, tr.38]

Sau văn khấn này, người chủ trì đọc bài cúng cầu siêu và sám nguyện, bày tỏ lòng thành sám hối bỏ tà theo chính và cầu xin với mười phương chư Phật độ trì cho linh hồn những nghĩa sĩ đã hy sinh được về nơi cực lạc. Đây là một nghi lễ được kế thừa và tiếp nối từ lễ hội Phồn Xương và các lễ cúng chay do Hoàng Hoa Thám tổ chức năm xưa. Việc thả bè chuối có cắm 100 ngọn nến xuống suối Gồ để cầu siêu cho vong hồn nghĩa sĩ tử trận cũng được tái lập.

Sau lễ cúng cầu siêu và sám nguyện, người chủ trì tiếp tục cúng cầu an và cúng phóng sinh, kết hợp với lễ "phóng ngư thả điểu". Lễ cúng phóng sinh diễn ra tại hồ trước đền Thề. Có ba lồng chim nhỏ, mỗi lồng nhốt bảy con chim rừng các loại, ba chậu cá gồm cá rô đồng và cá xí cờ, đặt ngay ngắn thành một hàng. Trước lễ thả, các sinh vật (chim, cá) được dâng tại đền Thề để người chủ trì trình với đức thành hoàng và cụ Đề về những nguyện cầu của người dân sẽ gửi gắm theo linh vật. Sau khi thủ từ của đền đọc bài tế phóng sinh, lồng chim và chậu cá được một người đàn ông và một người phụ nữ chuyển từ đền ra điểm thả. Hai người này đã được ban tổ chức chọn lựa: là người có đạo đức, diện mạo đoan trang, gia đình song toàn; người đàn ông mặc trang phục dân tộc còn người phụ nữ mặc bộ quần áo nâu. Đại diện ban tổ chức và sư sãi lần lượt tháo từng cửa lồng chim và thả cá xuống hồ/suối. Lễ cúng phóng sinh thể hiện mong ước cuộc sống no ấm, an lành và khát vọng hòa bình, tự do của nhân dân [53, tr.33-38].

Còn quan sát của cá nhân người viết luận án trong chuyến khảo sát thực địa tại Lễ hội Yên Thế (từ 16/3 đến 18/3/2012 và 2014) thì nghi lễ chính diễn tiến như sau:

Năm 2012, lễ hội Yên Thế do Huyện ủy Yên Thế tổ chức. Lễ hội thu hút khá đông du khách cùng nhân dân địa phương, bên cạnh đó còn có sự hiện hiện của lãnh đạo cấp tỉnh. Lễ khai mạc và dâng hương diễn ra tại khoảng sân dưới chân tượng đài Hoàng Hoa Thám. Trước giờ khai mạc, đoàn đại biểu của các xã cùng tề tựu về

khu vực diễn ra lễ hội. Mỗi đoàn đều chuẩn bị mâm lễ gồm xôi, gà, thủ lợn, hoa quả, oản,…., đại biểu và nhân dân trong đoàn mặc trang phục dân tộc, tay cầm cờ, hoa. Đoàn đại biểu con cháu họ Hoàng ngoài mâm lễ vật còn có vòng hoa tươi và một bức chướng. Đoàn xã Phồn Xương rước nồi hương từ chùa Lèo, đi đầu là bốn thanh niên khênh kiệu, trên kiệu có nồi hương lớn, đi sau có 10 thanh niên mặc quần áo nâu, đầu chít khăn, tay cầm lọng che, đi theo đoàn rước còn có đội múa lân sư vừa đi vừa chiêng chống tưng bừng đem lại không khí náo nhiệt cho buổi lễ. Lễ khai hội được mở đầu bằng một diễn văn ôn lại truyền thống hào hùng của thủ lĩnh và nghĩa quân Yên Thế. Sau đó, ba hồi chiêng trống nổi lên vang động một vùng núi rừng, đoàn chèo Bắc Giang diễn lại cảnh lễ tế cờ năm xưa của nghĩa quân Đề Thám. Buổi tế lễ được phục dựng lại một cách sinh động và long trọng cùng với diễn xuất của nghệ sĩ ưu tú Thanh Hải - một nghệ sỹ có thâm niên đóng vai Đề Thám. Trước lá cờ đại nghĩa với dòng chữ "Hoàng nghĩa kì", người xem cũng cảm nhận rò ràng tinh thần yêu nước, ý chí bất khuất và lòng quyết tâm đánh đuổi kẻ thù của những con người Yên Thế năm xưa. Sau lễ tế cờ, phần lễ dâng hương tưởng niệm người anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám và những nghĩa quân Yên Thế diễn ra trang nghiêm, xúc động. Các đoàn đại biểu của tỉnh, huyện, xã, thị trấn, con cháu họ Hoàng, bà con nhân dân và du khách thập phương,… đều thành kính dâng nén tâm nhang lên vị thủ lĩnh nghĩa quân. Màn biểu diễn bài vò sáo có từ thời Hoàng Hoa Thám mang tên “Bóng trăng Phồn Xương” do nghệ nhân Trịnh Như Quân thể hiện, cùng bài múa lân sư, đồng diễn vò thuật của hơn 100 em học sinh trường dân tộc nội trú của thị trấn Cầu Gồ đã khép lại lễ khai hội.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 185 trang tài liệu này.

Trong chùa Phồn Xương, đại diện ban tổ chức lễ hội, các sư sãi, người cao tuổi và nhân dân làm lễ tế linh hồn các nghĩa sĩ và lễ giỗ Hoàng Hoa Thám. Lễ vật và trình tự nghi lễ cúng được thực hiện đúng như những nghi lễ truyền thống. Riêng lễ "phóng ngư thả điểu" được lồng ghép vào hoạt cảnh Lễ tế cờ của đoàn chèo Bắc Giang. Trong đoạn diễn, nghệ sĩ đóng vai Đề Thám đã mô phỏng hành động phóng ngư thả điểu của ông lúc sinh thời.

Phần hội được diễn ra ngay sau đó, trên dải đất bao quanh đền Thề, dọc thành Phồn Xương. Những trò chơi dân gian không thể thiếu và là sinh hoạt trung

tâm của hội như thi đấu vật cổ truyền, vò thuật, bắn cung, bắn nỏ, thi trang phục dân tộc đẹp, thi nấu cỗ bày cỗ khéo,… đã tái hiện truyền thống văn hóa lâu đời của vùng đất Yên Thế. Riêng màn thi bắn nỏ - xưa kia được Hoàng Hoa Thám dùng vừa như một hình thức giải trí trong lễ hội vừa như một cách tuyển lựa nhân tài - nay vẫn được tiếp tục. Điểm khác là cuộc thi này có sự góp mặt của giới quân sự vào ban tổ chức, và có hai hình thức giải thưởng: cho cá nhân và cho tập thể [53, tr.73-74]. Đặt biệt màn sáo võ vừa mạnh mẽ vừa lãng mạn từ thời nghĩa quân Yên Thế, từ năm 1996 được đưa vào sổ tay võ thuật toàn quốc [53, tr.60]; sau đó được đổi tên thành “Bóng trăng Phồn Xương”, được dàn dựng công phu, chuyên nghiệp hơn hẳn, và trở thành tiết mục biểu diễn đem lại nhiều giải thưởng cho cả võ thuật và nghệ thuật ở trong nước và ngoài nước [53, tr.61]

Bên cạnh đó, phần hội cũng xuất hiện nhiều trò chơi hiện đại như ném bóng, vòng quay may mắn, phi tiêu,… người chơi thắng được thưởng bằng thú bông, bia, nước ngọt,… Một số gian hàng bán đồ chơi, đồ dùng, quần áo, vật lưu niệm của Trung Quốc cũng xuất hiện trong không gian lễ hội. Từ tối 15/3 đến 18/3, phần hội có thêm chương trình ca nhạc và diễn chèo của đoàn nghệ thuật Bắc Giang, giao lưu văn nghệ của các xã, chiếu phim "Thủ lĩnh áo nâu". Chương trình lễ hội Yên Thế được đài truyền hình tỉnh, đài phát thanh huyện Yên Thế đưa tin trong mục thời sự, phóng sự chuyên đề.

Năm 2014, nhân dịp kỷ niệm 130 năm khởi nghĩa Yên Thế, 30 năm tổ chức lễ hội Yên Thế, tỉnh ủy Bắc Giang đã đứng ra tổ chức lễ hội. Ngày 13/3/2014, chúng tôi đã phỏng vấn trực tiếp ông Thạch Văn Chung - phó chủ tịch ủy ban nhân dân huyện Yên Thế, Trưởng ban tổ chức lễ hội Yên Thế về công tác chuẩn bị cho lễ hội. Với câu hỏi: "Lễ kỷ niệm 130 năm Khởi nghĩa Yên Thế (1884-2014) năm nay có gì mới so với những năm trước?", ông Thạch Văn Chung cho biết, tỉnh đã có những chỉ đạo cụ thể bằng văn bản, đồng thời đầu tư kinh phí lớn cho huyện để tổ chức một lễ hội quy mô, hoành tráng hơn mọi năm.

Theo quan sát của chúng tôi tại lễ hội, ban tổ chức đã lược bỏ các nghi lễ rước, lễ tế và dâng hương Hoàng Hoa Thám được thực hiện sau phần cắt băng

khánh thành tượng đài Hoàng Hoa Thám diễn ra từ chiều 15/3/20141. Tại đền Thề, các sư sãi, người cao tuổi, đại diện ban tổ chức và nhân dân đã làm lễ cúng cầu siêu các vong hồn nghĩa sĩ và giỗ Hoàng Hoa Thám. Lễ vật cúng tế gồm 7 mâm với đầy đủ các thức như: lợn quay, gà trống luộc, bánh chưng, bánh dầy, bánh gio, chè lam, xôi, rượu, muối trắng,… được đặt tại ban chính. Ngoài ra, tại ban thờ Hoàng Hoa Thám còn có thêm thủ lợn và mâm xôi oản, bánh kẹo, hoa quả,... Vị chủ trì đền Thề được chọn chủ trì nghi lễ cúng, đầu tiên đọc bài cúng Đương cảnh thành hoàng, cúng thánh, cúng Phật. Tiếp đó, ở phần giỗ Hoàng Hoa Thám, vị chủ trì báo cáo với cụ Đề Thám việc chuyển đổi tượng đài của cụ, sau đó đọc bài cúng Đề Thám, nội dung thể hiện nỗi niềm nhớ thương, bày tỏ sự biết ơn và ghi nhớ công lao của vị thủ lĩnh, cầu mong vong hồn Cụ Đề anh minh chứng giám cho tấm lòng của nhân dân. Tại đền Bà Ba, sư sãi và người cao tuổi cũng dâng lễ gồm xôi, gà, thịt lợn, các loại bánh, hoa quả, tiền vàng,… lên ban thờ của Bà Ba để làm lễ cầu an cho nhân dân.

Sáng ngày 16/3/2014, chương trình khai mạc được truyền hình trực tiếp trên sóng Đài truyền hình quốc gia (VTV2, VTV4, VTV5) và truyền hình địa phương. Sân khấu được dựng xuống bãi đất rộng cách phía bên phải tượng đài mới khoảng 200m (do khoảng sân dưới chân tượng đài hẹp) và được đầu tư phông cảnh, hệ thống đèn led, tăng âm loa đài hiện đại. Sau phần diễn văn khai mạc của vị lãnh đạo tỉnh, phát biểu của lãnh đạo trung ương, màn diễn mô tả Lế tế cờ được thay bằng một chương trình nghệ thuật “Hùng ca Yên Thế và khát vọng tự do” với sự tham gia của hàng trăm diễn viên thuộc đoàn nghệ thuật trung ương, đoàn nghệ thuật tỉnh Bắc Giang và các em học sinh trên địa bàn thị trấn Cầu Gồ. Màn bắn pháo hoa, lễ thả điểu, thả bóng bay do các nghệ sĩ và ban tổ chức thực hiện khép lại chương trình.

Sau phần lễ, phần hội diễn ra sôi nổi, sinh động suốt ba ngày đêm (15, 16, 17). Các đình, chùa, di tích, đồn lũy, nhà truyền thống được mở cửa đón khách thăm quan. Thanh thiếu niên, học sinh cắm trại, thi đấu cờ người, đu, vật, bóng chuyền, bóng đá, thi tìm hiểu về cuộc khởi nghĩa Yên Thế, thi người đẹp mặc trang phục

1 Từ 2014, tượng đài Hoàng Hoa Thám cũ có chất liệu bê tông được đổi sang tượng đài có chất liệu đồng, tượng đài này được làm từ nguồn xã hội hóa của chính quyền, nhân dân địa phương và con cháu họ Hoàng.

dân tộc,… Các hoạt động như vật, vò, thi bắn súng, bắn cung nỏ, vẫn giữ vai trò là sinh hoạt trọng tâm của hội. Tuy nhiên, nếu như trước đây, vật, vò trong lễ hội nghiêng về tính chất đối kháng, thì nay, phần nhiều mang tính chất biểu diễn.

Hội chợ thương mại và triển lãm tranh ảnh, sinh vật cảnh trưng bày nhiều sản phẩm đặc sắc. Buổi tối, các đoàn nghệ thuật quần chúng biểu diễn tuồng, chèo, chiếu phim "Thủ lĩnh áo nâu" kể về Đề Thám và cuộc khởi nghĩa do ông lãnh đạo,... Trong khuôn khổ lễ hội, nhà trưng bày khởi nghĩa cũng tổ chức triển lãm ảnh, trưng bày sách và nhiều tư liệu khác liên quan đến thủ lĩnh Hoàng Hoa Thám và khởi nghĩa Yên Thế, trong đó có cuốn chuyên khảo Hoàng Hoa Thám (1836-1913) của tác giả Khổng Đức Thiêm.

Nhìn lại quá trình từ lễ hội dân gian đến lễ hội hiện đại, có thể thấy: 1/ Mặc dù tên gọi và đặc tính thay đổi, nhưng phần "hồn cốt" của Lễ hội Phồn Xương năm xưa vẫn được cộng đồng lưu giữ và tái hiện lại gần như đầy đủ trong Lễ hội Yên Thế được tổ chức cho đến hiện nay. Đó là những nghi lễ chính: lễ Phật, lễ Thần linh, giỗ Hoàng Hoa Thám, và các lễ cầu siêu, cầu an, lễ phóng ngư thả điểu,…; 2/ Bên cạnh đó, phần lễ của Lễ hội Yên Thế còn có thêm những nghi thức hiện đại như: Lễ diễu hành (của các lực lượng trong toàn huyện như khối công an, bộ đội, công nhân, viên chức, nông dân, học sinh), nghi thức chào cờ, diễn văn khai mạc và ôn lại truyền thống lịch sử địa phương, khẳng định công lao của Hoàng Hoa Thám, lễ tế cờ (phục dựng lại buổi lễ tế cờ thời Đề Thám), lễ dâng hương tưởng niệm Hoàng Hoa Thám trước tượng đài của ông - hai nghi lễ này có kết hợp với trình diễn nghệ thuật1...; 3/ Phần hội, bên cạnh những trò chơi do thủ lĩnh Đề Thám năm xưa khởi xướng như: thi đấu võ, đấu vật, bắn tên, bắn nỏ, nấu cỗ, diễn chèo, tuồng,… còn được tổ chức phong phú, sinh động hơn với những hoạt động mới như: mở cửa tham quan Nhà trưng bày khởi nghĩa, thi người đẹp mặc trang phục dân tộc, hội trại, chiếu phim Thủ lĩnh áo nâu, biểu diễn văn nghệ, giới thiệu và quảng bá du lịch sinh thái,…

Như vậy, trải qua một quá trình dài cả thế kỉ, Lễ hội Yên Thế được phục dựng, khai thác và phát triển, theo chủ trương “bảo tồn và phát huy các giá trị văn

1 Như quan sát điền dã của chúng tôi, là đoàn chèo Bắc Giang hoặc, màn võ sáo “Ánh trăng Phồn Xương” do các nghệ nhân và các em học sinh biểu diễn.

hóa truyền thống, phù hợp hài hòa với đời sống đương đại” của nhà nước. Lễ hội Yên Thế đã trở thành một hình thức sinh hoạt tổng hợp bao gồm các mặt tinh thần và vật chất, tôn giáo tín ngưỡng và văn hoá nghệ thuật, tâm linh và giải trí. Với những giá trị lịch sử văn hóa tâm linh nổi bật như vậy, lễ hội Yên Thế đã coi là “Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia”1.

Ngay sau quyết định này, nhiều hoạt động đã được thực thi để khẳng định tầm quan trọng của Di sản văn hóa phi vật thể tại địa phương. Trong đó, hoạt động chủ đạo là thực hiện đề án “Bảo tồn và phát huy giá trị di tích cấp quốc gia đặc biệt Những địa điểm khởi nghĩa Yên Thế gắn với phát triển du lịch huyện Yên Thế”2. Đề án nhấn mạnh nhiệm vụ của thiết chế địa phương là: tiếp tục duy trì, tổ chức Lễ hội Yên Thế với quy mô hoành tráng, thường xuyên đổi mới nội dung, chương trình lễ hội để xứng tầm với cuộc khởi nghĩa Yên Thế; nâng cao chất lượng công tác tổ chức lễ hội tại các điểm di tích cấp quốc gia đặc biệt do xã tổ chức. Nhiều tuyến du lịch tâm linh, hoặc du lịch tâm linh kết hợp du lịch sinh thái3 đã thu hút nhiều du khách. Chính quyền địa phương chủ trương tăng cường công tác tuyên truyền quảng bá Lễ hội Yên Thế bằng nhiều phương thức ở cả trong và ngoài tỉnh: tuyên truyền trên website của tỉnh; sản xuất và phát hành các tài liệu tuyên truyền như tờ rơi, tờ gấp; làm phim tài liệu quảng bá du lịch tâm linh, in bản đồ du lịch về các địa điểm

1Theo Quyết định số 5079/QĐ-BVHTTDL do Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ký ngày 27 tháng 12 năm 2012.

2 Theo http://vpcp.chinhphu.vn/Home/Chi--dao-dieu-hanh-cua-Chinh-phu-Thu-tuong-Chinh-phu- ngay-692016/20169/19694.vgp

3Trong đó, tour du lịch tâm linh (1 ngày) gồm:

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, Chùa Lèo, đồn Hố Chuối - đình Dĩnh Thép, đền Cầu Khoai.

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, đền Cầu Khoai, đền Quan Lớn - Đồn Hom, đền Diễn.

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, Chùa Thông, động Thiên Thai - Đình, chùa Hương Vĩ, đền Nguyệt Hồ.

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, Chùa Thông, đình chùa Bố Hạ, đình Bến Nhãn

- đền Trung, đền Thượng, đền Nguyệt Hồ, di tích Thanh niên Xung Phong Đèo Cà.

Tour tuyến du lịch tâm linh, kết hợp sinh thái, cộng đồng (2 ngày) gồm:

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, Chùa Lèo, đồn Hố Chuối, đồn Hom, đền Quan Lớn, đền Cầu Khoai - Đình Dĩnh Thép, đập Đá Ong, đập Cầu Rễ.

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, đền Cầu Khoai, Đồn Hom, Hồ Sông Sỏi, Hồ Ngạc Hai, khu sản xuất chè sạch bản Ven - Thác Ngà, đập Chùa Sừng.

Khu trung tâm di tích lịch sử Hoàng Hoa Thám, mô hình chăn nuôi gà đồi, nhà máy giết mổ gia cầm, cơ sở sản xuất mật ong rừng, động Thiên Thai, đập Suối Cấy, đình, chùa Hương Vĩ - Đình chùa Bố Hạ, đình Bến Nhãn, đền Trung, đền Thượng, đền Nguyệt Hồ, di tích Thanh niên xung phong Đèo Cà.

di tích khởi nghĩa và Lễ hội Yên Thế; lồng ghép giới thiệu danh lam thắng cảnh tự nhiên với giới thiệu cho du khách về Hoàng Hoa Thám và cuộc khởi nghĩa nông dân Yên Thế; liên tục mở các lớp truyền dạy, thành lập các câu lạc bộ hát soong hao, hát then, ca trù, vò cổ truyền, võ sáo... nhằm bảo tồn văn hóa truyền thống cũng như phục vụ cho lễ hội. Về tài chính, dùng các nguồn thu và ngân sách xã hội hóa để trùng tu, tôn tạo đồn Phồn Xương, đồn Hố Chuối, phục dựng Đình Tám mái, xây dựng đền thờ Hoàng Hoa Thám,… nhằm hoàn thiện không gian phục vụ cho các hoạt động tâm linh diễn ra trong lễ hội.

Như vậy, cho đến thời điểm hiện tại lễ hội Yên Thế vẫn hội đủ những nét nghĩa được giới nghiên cứu folklore xác định cho một lễ hội truyền thống là:

- Là một sự kiện trọng đại của một cộng đồng cư dân để tưởng niệm một (hay nhiều) vị thần có công lao với cộng đồng hoặc phù trợ cho cộng đồng.

- Tại thời điểm xảy ra sự kiện ấy, cộng đồng cư dân tiến hành nghi lễ, phong tục nhằm bày tỏ lòng ngưỡng mộ tới các vị thần và cầu mong được giúp đỡ.

- Những nghi lễ ấy được tiến hành kèm theo những lễ vật… dâng lên thần linh bằng các nghi thức tế lễ có nhạc, múa hay ca xướng phụ họa.

- Bên cạnh những nghi lễ là các cuộc vui chơi, ăn uống… là dịp để giải trí.

[102, tr.12-13]

4.2. Phiên bản văn - sử về Hoàng Hoa Thám trong chương trình giáo dục phổ thông toàn quốc và địa phương Bắc Giang‌

Để tìm hiểu nội dung này, chúng tôi đã khảo sát chương trình giáo dục và được biết: Bộ Giáo dục và Đào tạo đã xây dựng chương trình giáo dục phổ thông trong đó có quy những nội dung cốt lòi và yêu cầu bắt buộc (phần cứng) nhưng đồng thời dành thời lượng (khoảng 20%) để các địa phương và nhà trường vận dụng, bổ sung những nội dung mang tính đặc thù về lịch sử, văn hóa và kinh tế - xã hội của địa phương và điều chỉnh kế hoạch giáo dục cho phù hợp với điều kiện của mình. Theo quy định của Bộ giáo dục và Đào tạo, bắt đầu từ năm 2002, nội dung giáo dục địa phương là một phần trong chương trình dạy và học của các trường phổ thông (THCS và THPT) được thể hiện qua ba môn học: Ngữ văn, Địa lý và Lịch sử.

Chúng tôi đã tiến hành khảo sát hai vấn đề: (1) chương trình giáo dục các cấp của Bộ giáo dục và Đào tạo với bộ môn lịch sử, văn học; (2) việc thực hiện các

chương trình này tại Yên Thế, Bắc Giang, với các mục tiêu: tìm hiểu các cấp quản lí giáo dục, giáo viên và học sinh có những hiểu biết gì về Hoàng Hoa Thám, họ đã/đang làm gì để lưu truyền hình ảnh người anh hùng trong thế hệ trẻ.

Việc khảo sát cụ thể hia vấn đề trên được chúng tôi tiến hành tại huyện Yên Thế - địa danh lịch sử gắn với tên tuổi Hoàng Hoa Thám, và tập trung ở hai trường: Trung học cơ sở Hoàng Hoa Thám và Trung học phổ thông Yên Thế, với lí do đây là hai đại diện cho hai cấp học có sử dụng chương trình giáo dục địa phương, đồng thời hai trường được mang tên cuộc khởi nghĩa và tên người anh hùng lãnh đạo phong trào ấy.

Bằng phương pháp điều tra xã hội học (xin xem Phụ lục 2), chúng tôi có được các kết quả cụ thể về Hoàng Hoa Thám trong chương trình học hai bộ môn văn học và lịch sử, tức là phiên bản văn học và lịch sử trong thực tế giáo dục cả nước cũng như địa phương Bắc Giang.

4.2.1. Phiên bản văn học‌

Khảo sát chương trình Ngữ văn bậc trung học cơ sở áp dụng trên toàn quốc qua hai bộ sách trước cải cách và sau cải cách (năm 2002), bao gồm cả văn học dân gian và văn học viết, chúng tôi nhận thấy, có một số tác giả từng viết tác phẩm về Hoàng Hoa Thám được chọn đưa vào chương trình, là:

+ Phan Bội Châu được chọn giảng “Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác” và “Đập đá ở Côn Lôn” (thơ), học kì 1 lớp 8.

+ Thạch Lam (bút danh Việt Sinh) được chọn giảng “Một thứ quà của lúa non: Cốm” (tùy bút), học kì 1 lớp 7.

+ Ngô Tất Tố được chọn giảng “Tắt đèn”, trích đoạn “Tức nước vỡ bờ” (tiểu thuyết), học kì 1 lớp 8.

+ Nguyên Hồng được chọn giảng “Những ngày thơ ấu”, trích đoạn “Trong lòng mẹ” (hồi kí), học kì 1 lớp 8.

Các tác giả còn lại như Trần Trung Viên, Hoàng Khởi Phong, Nguyễn Huy Thiệp không có tác phẩm nào được chọn giảng. Trước và sau cải cách thay sách, nội dung trên không có sự điều chỉnh.

Trong chương trình Ngữ văn địa phương Bắc Giang bậc trung học cơ sở do sở Giáo dục tỉnh Bắc Giang chủ trì, tác giả Giáp Ngọc Lan chủ biên biên soạn,