Khái Niệm Về Du Lịch Cộng Đồng

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN

1.1. Khái niệm về du lịch cộng đồng‌

1.1.1. Trên thế giới‌

Du lịch cộng đồng xuất phát từ tiếng Anh là Community Based Tourism (viết tắt CBT). Quan niệm về du lịch cộng đồng hình thành từ rất lâu, được quảng cáo như một phương tiện phát triển theo nhu cầu xã hội, môi trường, kinh tế của cộng đồng địa phương thông qua việc cung cấp sản phẩm du lịch. Các dự án phát triển du lịch cộng đồng và các hình thức phát triển du lịch dựa vào cộng đồng đã xuất hiện trên thế giới từ rất sớm.

Khái niệm du lịch cộng đồng (Community Based Tourism) bắt nguồn từ đầu thế kỷ XX ở phương Tây, từ đó lan rộng và được các tác giả khác nhau đưa ra các quan điểm, các định nghĩa khác nhau về du lịch cộng đồng từ nhiều góc nhìn khác nhau.

Trên thực tế du lịch cộng đồng đã hình thành, lan rộng và tạo ra những sản phẩm du lịch phong phú, đa dạng cho khách du lịch từ những năm 80, 90 của thế kỷ trước tại các nước khu vực châu Âu, châu Phi, châu Úc, Mỹ La Tinh. Du lịch cộng đồng được phát triển thông qua các tổ chức phi chính phủ, các hội thiên nhiên thế giới. Ở khu vực châu Á, du lịch cộng đồng bắt đầu phát triển mạnh ở các nước trong khu vực ASEAN như: Indonesia, Philipines, Thailand; các nước khu vực khác như Ấn độ, Nepal và Đài Loan.4

Tùy theo góc độ nghiên cứu, các quan điểm mà du lịch cộng đồng có những khái niệm khác nhau. Nhà nghiên cứu Nicole Hausle và Wollfgang Stradas đưa ra khái niệm về du lịch cộng đồng như sau: “Du lịch sinh thái cộng đồng là một hình thái du lịch trong đó chủ yếu là người dân địa phương đứng ra quản lý và phát triển. Lợi ích kinh tế có được từ du lịch sẽ đọng lại nền kinh tế địa phương”5. Quan điểm trên nhấn mạnh vai trò chính của người dân địa phương trong vấn đề phát triển du lịch ngay trên địa phương họ quản lý.

4https://tailieu.vn › Khoa Học Tự Nhiên › Địa Lý- Du lịch cộng đồng, lý thuyết và vận dụng

5 Nicole Hausle and Wollfgang Stradas, Community Based Sustainable Tourism A Reader, 2000

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 144 trang tài liệu này.

Ở Thái Lan, khái niệm Du lịch cộng đồng được định nghĩa “Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch được quản lý và có bởi chính cộng đồng địa phương hướng đến mục tiêu bền vững về mặt môi trường, văn hóa, xã hội. Thông qua du lịch cộng đồng, du khách có cơ hội tìm hiểu và nâng cao nhận thức về lối sống của cộng đồng địa phương”6 .

Theo tổ chức ASEAN thì “Du lịch cộng đồng là hoạt động du lịch do cộng đồng sở hữu và điều hành, quản lý hoặc điều phối ở cấp cộng đồng góp phần mang lại hạnh phúc cho cộng đồng thông qua hỗ trợ sinh kế bền vững và bảo vệ các giá trị văn hóa xã hội truyền thống, các tài nguyên di sản văn hóa”7.

Du lịch cộng đồng là một công cụ phát triển cộng đồng, tăng cường khả năng quản lý tài nguyên du lịch của cộng đồng nông thôn. Du lịch cộng đồng giúp cộng đồng địa phương trong việc tạo thu nhập, đa dạng hóa kinh tế địa phương, bảo tồn văn hóa, bảo tồn môi trường và cung cấp các cơ hội giáo dục8

Du lịch cộng đồng được hiểu là chia sẻ tài nguyên thiên nhiên của cộng đồng địa phương với du khách trong và ngoài nước vì lợi ích bền vững của cộng đồng địa phương trong bảo tồn môi trường tự nhiên và tôn trọng lối sống.

Du lịch cộng đồng là một thị trường đang phát triển, khi các thế hệ du khách mới trên toàn thế giới tìm kiếm những trải nghiệm ý nghĩa hơn từ thời gian giải trí của họ. Người dân kiếm được thu nhập với tư cách là người quản lý đất đai, doanh nhân, nhà cung cấp dịch vụ và sản xuất và nhân viên. Ít nhất một phần thu nhập của khách du lịch được dành cho các dự án mang lại lợi ích cho toàn bộ cộng đồng địa phương.

Du lịch cộng đồng là sự kết hợp giữa du lịch sinh thái, du lịch văn hóa, du lịch mạo hiểm. Du lịch cộng đồng hướng đến vai trò của cộng đồng trong hoạt động du lịch. Du lịch cộng đồng là hình thức du lịch mà quyền điều hành hoạt động du lịch thuộc về người dân địa phương. Du lịch cộng đồng cũng là một giải pháp hữu hiệu giúp xóa đỏi giảm nghèo về mọi mặt của đời sống xã hội của cộng đồng địa phương.

6 Rest: Respondsible Ecological Social Tours, Thailand, 1997

7 ASEAN Community Based Tourism Standard, 2016

8 Handbook on Community Based Tourism “How to Develop and Sustain CBT”, APEC, 2009

Theo định nghĩa của tổ chức Community Empowerment Network thì du lịch cộng đồng là một hình thức du lịch nhấn mạnh sự phát triển của cộng đồng địa phương, cho phép người dân địa phương kiểm soát đáng kể và tham gia vào quá trình phát triển, quản lý hoạt động du lịch cộng đồng. Cư dân địa phương sẽ chia sẻ môi trường và lối sống của họ với du khách, đồng thời tăng thu nhập và phát triển kinh tế địa phương.

Tóm lại: Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch do cộng đồng tổ chức, dựa vào thiên nhiên và văn hóa địa phương với mục tiêu bảo vệ môi trường. Du lịch cộng đồng đề cao quyền làm chủ, phân bổ lợi ích rộng rãi và nâng cao chất lượng cuộc sống cho cộng đồng địa phương.

1.1.2. Ở Việt Nam‌

Ở Việt Nam, khái niệm du lịch cộng đồng được giới thiệu vào những năm 1950 thông qua các hoạt động phát triển cộng đồng tại các tỉnh phía Nam trong lĩnh vực giáo dục.

Ở Việt Nam có rất nhiều tác phẩm bài báo nghiên cứu về du lịch cộng đồng và hình thành các khái niệm, định nghĩa khác nhau về du lịch cộng đồng.

Nguồn gốc của thuật ngữ Du lịch cộng đồng phát sinh từ các thuật ngữ có trước như “du lịch nông thôn”, “du lịch làng” vốn là những mô hình phát triển kinh tế nông thôn. Do nhu cầu ngày càng tăng về sự tham gia hiệu quả của cộng đồng vào những mô hình phát triển du lịch nông thôn nói trên, thuật ngữ Du lịch cộng đồng bắt đầu phát triển. Về mặt thuật ngữ: Du lịch cộng đồng (hay du lịch dựa vào cộng đồng), tiếng Anh là Community Based Tourism được hiểu là:

- Cộng đồng (Community): Một cộng đồng có thể được định nghĩa là “một nhóm người có chung một đặc điểm, thường theo tiêu chí về địa lý”. Vì mục đích phát triển du lịch, “cộng đồng” được áp dụng chủ yếu để nói về cộng đồng ở nông thôn, thành thị riêng biệt hoặc cộng đồng có mối kết nối về di sản hoặc văn hóa.

- Dựa vào (Based): nhằm nhấn mạnh du lịch phát triển có nền tảng vững chắc, dựa vào chính nguồn lực của cộng đồng. Cộng đồng có vai trò: Các thành viên trong cộng đồng đóng vai trò quyết định trong việc hoạch định, xây dựng, triển khai

và quản lý các hoạt động du lịch. Cộng đồng với tư cách là một khối tập thể được coi là một yếu tố quan trọng của sức hấp dẫn và các hoạt động du lịch.

- Du lịch (Tourism): Là hoạt động chính được các cộng đồng dựa vào để tạo ra những thay đổi về kinh tế xã hội và thậm chí về văn hóa hoặc môi trường. Trong bối cảnh của du lịch cộng đồng, du lịch được hiểu theo nghĩa rộng là bao gồm sự giải trí, nghỉ ngơi trong ngày, học hỏi, giáo dục, từ thiện và tình nguyện. Du lịch sau cùng là một hoạt động kinh doanh, bất kỳ một chương trình du lịch nào cũng không thể thiếu tính khả thi về kinh tế.

Vì vậy, du lịch cộng đồng được định nghĩa tại khoản 15, điều 3 Luật Du lịch Việt Nam (2017) như sau: Du lịch cộng đồng là du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi.

Tác giả Trần Thị Mai (2005) với Du lịch cộng đồng – du lịch sinh thái định nghĩa, đặc trưng, các quan điểm phát triển, đã định nghĩa về du lịch cộng đồng như sau: Du lịch cộng đồng là hoạt động tương hổ giữa các đối tác liên quan, nhằm mang lại lợi ích về kinh tế cho cộng đồng địa phương, bảo vệ được môi trường và mang đến cho du khách kinh nghiệm mới, góp phần phát triển mục tiêu kinh tế - xã hội của địa phương có dự án.

Du lịch cộng đồng mang lại cho du khách những trải nghiệm về cuộc sống địa phương, trong đó các cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch và thu được các lợi ích về kinh tế - xã hội từ các hoạt động du lịch và chịu trách nhiệm về việc bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường và văn hóa truyền thống địa phương9

Du lịch cộng đồng là một hình thức du lịch sinh thái-văn hóa trong đó nhấn mạnh sự phát triển của cộng đồng địa phương và cho phép người dân địa phương có quyền tham gia và kiểm soát lớn hơn đối với sự vận hành và phát triển du lịch tại

9 Sổ tay du lịch cộng đồng Việt Nam – phương pháp tiếp cận dựa vào thị trường

địa phương, đồng thời họ cũng là lực lượng chia sẻ nhiều lợi ích hơn từ hoạt động du lịch10

1.2. Đặc điểm của du lịch cộng đồng‌

Du lịch cộng đồng có đặc điểm phân biệt giữa các loại hình và hình thức du lịch khác nhau:

Du lịch cộng đồng là những phương thức phát triển mà cộng đồng dân cư địa phương là chủ thể của mọi hoạt động bảo tồn, quản lý, khai thác tài nguyên môi trường du lịch và hoạt động du lịch trong quá trình phát triển; tham gia lập và thực hiện quy hoạch du lịch, cộng đồng địa phương tham gia với cả vai trò quản lý, tổ chức, điều hành, giám sát, ra quyết định phát triển du lịch, bảo tồn khai thác tài nguyên môi trường du lịch; tham gia các hoạt động kinh doanh du lịch (kinh doanh lưu trú, vận chuyển, ăn uống, sản xuất hàng hóa, kinh doanh lữ hành, các dịch vụ vui chơi giải trí), sản xuất cung ứng nông phẩm và các hàng hóa khác. Cộng đồng địa phương giữ vai trò chủ đạo duy trì các hoạt động kinh doanh du lịch và hoạt động kinh tế xã hội có liên quan đến du lịch và du khách;

Phát triển du lịch cộng đồng là công nhận quyền sở hữu hợp pháp trong việc bảo tồn, khai thác hợp pháp và bền vững các loại tài nguyên và môi trường vì phát triển của cộng đồng. Phát triển du lịch cộng đồng là thực hiện mục tiêu phát triển du lịch gắn với việc thực hiện các mục tiêu phát triển cộng đồng vì sự nghiệp của cộng đồng;

Địa điểm tổ chức phát triển du lịch cộng đồng diễn ra tại nơi cư trú hoặc gần nơi cư trú của cộng đồng địa phương. Đây là những khu vực có nguồn tài nguyên du lịch tự nhiên hoặc nhân văn phong phú, hấp dẫn hoặc cả hai, có độ nhạy cảm về đa dạng sinh học, chính trị, văn hóa và xã hội hiện đã, đang và sẽ có thể bị tác động bởi con người;

Cộng đồng dân cư phải là người sinh sống, làm ăn trong hoặc liền kề các điểm tài nguyên du lịch, đồng thời cộng đồng phải có quyền lợi và trách nhiệm tham gia khai thác cũng như bảo tồn tài nguyên, các nguồn lực phát triển du lịch bền vững nhằm hạn chế, giảm thiểu các tác động tiêu cực, nâng cao số lượng, chất

10 Bùi Việt Thành, Du lịch cộng đồng tại các nước ASEAN và kinh nghiệm cho Việt Nam

lượng tài nguyên du lịch từ chính các hoạt động kinh doanh du lịch, kinh tế - xã hội của cộng đồng, hoạt động của du khách và các bên tham gia vào hoạt động du lịch nói chung;

Phát triển du lịch cộng đồng vừa góp phần đa dạng hóa, nâng cao chất lượng môi trường tài nguyên du lịch, các sản phẩm du lịch đồng thời góp phần duy trì, phát triển các ngành nghề kinh tế truyền thống của địa phương, ủng hộ sự đa dạng về các ngành kinh tế. Phát triển du lịch cộng đồng phải đảm bảo sự công bằng trong việc phân chia nguồn lợi từ hoạt động du lịch. Phần lớn nguồn lợi thu được cho hoạt động du lịch được giữ lại cho cộng đồng. Hoạt động này phải tính đến các hiệu quả về kinh tế - xã hội, môi trường và chịu sự điều tiết của các quy luật kinh tế - xã hội, đặc biệt là quy luật cung cầu;

Du lịch cộng đồng cũng bao gồm các yếu tố trợ giúp cộng đồng phát triển du lịch của các bên tham gia du lịch, gồm các cá nhân, các công ty du lịch, các tổ chức chính phủ, phi chính phủ, các cấp quản lý nhà nước;

Du lịch còn bao gồm cả cơ chế, chính sách của cơ quan quản lý nhà nước các cấp, của chính phủ, của các tổ chức và cách thức sản xuất kinh doanh các sản phẩm du lịch để xã hội hóa du lịch, cộng đồng dân cư được đi du lịch, được hưởng ngày càng nhiều sản phẩm du lịch;

Tổ chức phát triển du lịch cộng đồng thực chất là phát triển các loại hình du lịch bền vững, có trách nhiệm với tài nguyên môi trường và sự phát triển của cộng đồng. Chủ thể của các hoạt động bảo tồn, tôn tạo tài nguyên môi trường và khai thác chính cho phát triển du lịch là các cộng đồng địa phương. Nguồn lợi thu được từ hoạt động du lịch cũng như mục đích của các hoạt động trên nhằm phát triển cộng đồng. Các loại hình du lịch cộng đồng do đó còn được gọi là các loại hình du lịch vì dân và do dân;

Phát triển du lịch cộng đồng, một mặt, giúp phát huy lợi thế các nguồn lực phát triển du lịch tại nơi hoặc gần noi cộng đồng sinh sống nhằm đa dạng hóa, nâng cao chất lượng sản phẩm du lịch, đáp ứng các nhu cầu du lịch phong phú, chất lượng cao và hợp lý của du khách. Mặt khác, phát triển du lịch cộng đồng còn bao

hàm cả góc độ nhu cầu du lịch nhằm xây dựng, thực thi các chính sách, cũng như tạo ra các sản phẩm du lịch, nhằm xã hội hóa cầu du lịch để cộng đồng dân cư, đặc biệt là những người nghèo có thể đi du lịch và hưởng thụ các sản phẩm du lịch ngày càng nhiều, tạo ra sự công bằng xã hội và tạo ra thị trường cho phát triển các loại hình du lịch này;11

Việc tổ chức, đầu tư, triển khai, phát triển các loại hình du lịch cộng đồng đòi hỏi nhiều thời gian, công sức, tiền của, cơ chế, chính sách, cơ sở vật chất kỹ thuật, vì vậy cần được thực hiện có nguyên tắc.

Ngoài những đặc điểm trên, du lịch cộng đồng còn có một số đặc trưng khác như:

Du lịch cộng đồng có sự tham gia của các bên liên quan trong hoạt động du lịch bao gồm chính quyền địa phương; cơ quan quản lý du lịch tại địa phương, cơ quan bảo tồn; công ty du lịch, các hãng lữ hành; cộng đồng địa phương; khách du lịch trong hoạt động du lịch;

Cộng đồng địa phương tham gia hoặc chịu trách nhiệm ra quyết định, thực thi và điều hành các dự án du lịch cộng đồng tại địa phương, cộng đồng địa phương cũng chính là người trực tiếp tổ chức và quản lý các hoạt động du lịch cộng đồng tại địa phương nhằm đảm bảo lợi ích cho cộng đồng địa phương và các bên liên quan;

Ngoài ra cộng đồng địa phương còn có trách nhiệm bảo vệ tài nguyên văn hóa và thiên nhiên của địa phương, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của địa phương để gìn giữ và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của địa phương cho các thế hệ mai sau. Đảm bảo lợi ích cho các bên liên quan, đồng thời khai thác các sản phẩm mang nét đặc trưng của địa phương vào hoạt động du lịch;

Các sản phẩm, dịch vụ du lịch được phát triển phù hợp với điều kiện tự nhiên, văn hóa của địa phương, giảm thiểu các tác hại của hoạt động du lịch đến các giá trị văn hóa của địa phương cũng như đến tài nguyên thiên nhiên phục vụ cho du lịch;

Bên cạnh đó, còn có một số đặc điểm để xác định là du lịch cộng đồng như

tìm cách đưa vẻ đẹp tự nhiên vào cuộc sống hàng ngày của cộng đồng; được duy trì

11 Nguyễn Thị Thanh Kiều “Nghiên cứu phát triển du lịch cộng đồng huyện Đơn Dương, tỉnh Lâm Đồng”, luận văn Thạc sĩ năm 2014

bởi sự chủ động và tham gia của địa phương. Mặt khác, du lịch cộng đồng còn thúc đấy sự tham gia của người dân địa phương vào hoạt động kinh tế, khuyến khích người dân phát huy quyền làm chủ của mình trong hoạt động du lịch, nguồn lợi nhuận thu được từ hoạt động du lịch được đóng góp vào quỹ cộng đồng để phát triển kinh tế xã hội của địa phương;

Các nền văn hóa khác nhau được tôn trọng, khuyến khích phát triển, thông qua hoạt động du lịch, các giá trị văn hóa địa phương được truyền từ đời này qua đời khác. Thông qua hoạt động du lịch, giáo dục và xây dựng sự hiểu biết về các nền văn hóa và cách sống đa dạng, nâng cao nhận thức bảo tồn về tự nhiên và văn hóa cho khách du lịch và cộng đồng địa phương;

Du lịch cộng đồng còn có sự lãnh đạo của chính quyền bản địa, vì đây là hoạt động du lịch chủ yếu được quản lý bởi cộng đồng địa phương. Thông qua hoạt động du lịch cộng đồng thu được nhiều lợi ích và làm cho du lịch cộng đồng trở thành một hoạt động du lịch không thể thay thế, giúp phát triển kinh tế bền vững cho cộng đồng địa phương. Nhờ hoạt động du lịch, văn hóa của người dân địa phương được hòa nhập với các nền văn hóa khác, mang đến cho khách du lịch những trải nghiệm đa dạng và phong phú của nền văn hóa khác và tương tác với cộng đồng.

Hiện nay du lịch cộng đồng đang được xem là loại hình du lịch mang lại nhiều lợi ích kinh tế và phát triển bền vững nhất cho cộng đồng địa phương; thúc đẩy phát triển kinh tế, xóa đói giảm nghèo và tạo sinh kế cho người dân bản địa trong hoạt động xây dựng các sản phẩm du lịch đặc trưng của địa phương. Du lịch cộng đồng đảm bảo sự cân bằng giữa các tiêu chuẩn kinh tế, văn hóa, xã hội và môi trường; bảo vệ môi trường tự nhiên, bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống. Du lịch cộng đồng là cách tốt nhất vừa làm du lịch, vừa bảo tồn văn hóa địa phương, giữ gìn bản sắc văn hóa. Du lịch cộng đồng còn thúc đẩy phát triển nghề thủ công truyền thống đồng thời giáo dục và nâng cao nhận thức bảo vệ môi trường sinh thái, bảo tồn văn hóa địa phương;