Thực Trạng Cơ Chế Giám Sát Thị Trường Vốn Việt Nam

có chức năng và vai trò khác nhau trong thị trường vốn. Đối với Sở giao dịch chứng khoán gồm có ba chức năng quản lý chính:

Chức năng đầu tiên là quản lý đối với việc phân phối lại nguồn vốn của các nhà đầu tư. Điều này đồng nghĩa với việc Sở giao dịch chứng khoán tạo điều kiện cho các giao dịch diễn ra trên chứng khoán được thuận lơi. Việc Sở giao dịch thực hiện chức năng phân phối lại nguồn vốn giúp cho các nhà đầu tư có thể đầu tư vào những lĩnh vực mang lại lợi nhuận vao và trong thời hạn ngắn nhất, nhà đầu tư có rút khỏi những lĩnh vực mang lại ít hoặc không mang lại lợi nhuận. Qua đó, với chức năng này Sở giao dịch chứng khoán sẽ bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư và thiết lập một thị trường giao dịch chứng khoán có tổ chức, vận hành liên tục.

Chức năng thứ hai và cũng là chức năng quan trọng của Sở giao dịch chứng khoán chính là công tác quản lý trong việc xác định chính xác giá của thị trường. Dựa trên mức độ, tần suất của mối quan hệ cung cầu sẽ tác động trực tiếp và khiến cho giá của thị trường được xác định chính xác. Sở dĩ nói đây là chức năng quan trọng do có ý nghĩa vô cùng lớn trong việc xác định chỉ số chứng khoán, là kim chỉ nam cho nền kinh tế quốc gia. Từ việc dựa vào các chỉ số mà cơ quan Nhà nước có thể thấy rõ sự phát triển của tài chính và thông qua đó đưa ra các chính sách quản lý và điều phối phù hợp. Ý nghĩa tiếp theo đối với chức năng xác định giá của thị trường chính là giúp cho nhà phát hành khi muốn phát hành thêm chứng khoán thì sẽ bán với giá theo giá thị trường tại thời điểm bổ sung đó.

Chức năng thứ ba trong việc quản lý của Sở giao dịch chứng khoán chính là tạo tính thanh khoản cao cho thị trường vốn. Tính thanh khoản được thể hiện ở khả năng chuyển đổi thành tiền trong thời hạn ngắn và được diễn ra nhanh chóng của các loại chứng khoán. Tức là các chứng khoán được niêm yết trên thị trường sẽ được các nhà đầu tư mua bán dễ dàng và khả năng thu hồi vốn được diễn ra nhanh chóng. Chính chức năng này giúp cho các nhà đầu tư yên tâm và đặt niềm tin vào các giao dịch chứng khoán đã được niêm yết trên sàn hơn là các kênh đầu tư khác.

Từ ba chức năng chính của Sở giao dịch chứng khoán nêu trên có thể chỉ ra rõ vai trò của Sở giao dịch chứng khoán trong việc quản lý thị trường vốn bao gồm nhưng không giới hạn như: Huy động vốn cho các dự án công của Chính phủ và cho

các doanh nghiệp được niêm yết trên sàn giao dịch; đưa ra những đề nghị góp phần tạo ra môi trường thị trường vốn có một sân chơi an toàn, công bằng, minh bạch, thanh khoản cao cho các nhà đầu tư và đo lường được khả năng chịu tác động và sức bật của toàn bộ nền kinh tế quốc gia; ban hành các quy chế về niêm yết, giao dịch, công bố thông tin trong phạm vi thẩm quyền. Đồng thời, tùy từng tình huống và mức độ ảnh hưởng mà Sở giao dịch chứng khoán sẽ thể hiện rõ việc thực hiện quản lý đối với những bất ổn đang xảy ra, chẳng hạn như sẽ tạm ngừng, đình chỉ hoặc hủy bỏ giao dịch nhằm mục đích bảo vệ quyền lợi tối đa cho các nhà đầu tư.

Ngoài ra, sàn UPCOM có các chức năng, nhiệm vụ sau: Thứ nhất, đã góp phần bảo vệ nhà đầu tư, đảm bảo cho cổ đông có thị trường để giao dịch cổ phiếu mà mình sở hữu hợp pháp. Kể từ năm 2015, theo quy định tại Thông tư 180/2015/TT-BTC, UPCOM còn là nơi các cổ phiếu bị hủy niêm yết tiếp tục được giao dịch nhằm bảo vệ quyền lợi của các nhà đầu tư sau khi cổ phiếu không còn được giao dịch trên thị trường niêm yết. Thứ hai, UPCOM mở rộng quy mô thị trường cổ phiếu thông qua việc thu hẹp thị trường tự do, góp phần quan trọng trong việc lành mạnh hóa thị trường vốn và nâng cao vị thế của thị trường trong nền kinh tế. Thứ ba, UPCOM góp phần nâng cao chất lượng thị trường thông qua cơ chế minh bạch hóa hoạt động quản trị và điều hành theo các chuẩn mực cao dành cho doanh nghiệp niêm yết, đại chúng. Thứ tư, UPCOM từng bước giúp cho doanh nghiệp làm quen với quản trị công ty theo các chuẩn mực cao nhất được xác lập bởi thị trường, giúp các doanh nghiệp cải thiện hoạt động kinh doanh và nâng cao hiệu quả hoạt động. Thứ năm, UPCOM thúc đẩy quá trình cổ phần hóa các doanh nghiệp Nhà nước và tạo cơ chế thị trường để xác định giá cho doanh nghiệp Nhà nước thực hiện cổ phần hóa, thoái vốn nhà nước. Qua đó, với các chức năng nêu trên giúp đo lường mức độ tăng trưởng của cổ phiếu phát hành, nó còn tạo đòn bẩy để việc thực hiện niêm yết trên sàn HOSE và HNX dễ dàng hơn sau này và cũng là nơi giúp các doanh nghiệp dễ dàng tiếp cận nhiều nhà đầu tư. Đồng thời, làm nền tảng và cơ sở cho các giao dịch các cổ phiếu của doanh nghiệp vừa và nhỏ, doanh nghiệp khởi nghiệp theo đúng thông lệ quốc tế.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 123 trang tài liệu này.

2.1.2.4. Công ty chứng khoán

Đầu tiên là vai trò của công ty chứng khoán trong việc thực hiện quản lý đối với các tổ chức phát hành. Nắm rõ nhu cầu của tổ chức phát hành khi tham gia vào thị trường vốn với mục tiêu huy động vốn; nên khi thông qua hoạt động là đại lý phát hành, bảo lãnh phát hành mà các công ty chứng khoán sẽ quản lý bằng cách xây dựng cơ chế huy động vốn phục vụ các nhà phát hành. Để giảm thiểu việc thao túng giá thị trường nên mọi hoạt động diễn ra trên thị trường vốn đều phải thực hiện trên nguyên tắc trung gian, điều này khiến cho bên phát hành và các chủ thể đầu tư không thực hiện việc mua bán trực tiếp mà phải thông qua công ty chứng khoán. Từ việc đứng ở vị trí trung gian, công ty chứng khoán sẽ thực hiện quản lý trên phương châm cân bằng lợi ích giữa các bên và từ đó xây dựng cơ chế huy động vốn cho nền kinh tế.

Thứ hai là công ty chứng khoán có vai trò quản lý đối với các nhà đầu tư khi tham gia thị trường vốn. Do các hoạt động môi giới, tư vấn đầu tư, quản lý danh mục đầu tư đều là các khâu trung gian nên sẽ làm gia tăng các chi phí cho bên mua và bên. Từ việc đó, công ty chứng khoán sẽ có vai trò trong việc thực hiện quản lý theo cách vẫn đem lại hiệu quả cho các nhà đâu tư nhưng lại giảm chi phí và thời gian giao dịch. Điều này được thể hiện ngay từ khâu tư vấn, thông qua công ty chứng khoán với trình độ chuyên môn cao, uy tín nghề nghiệp sẽ giúp các nhà đầu tư rút ngắn thời gian tìm hiểu thông tin trước khi quyết định và giảm các chi phí trung gian do giá cả biến động thường xuyên. Từ đó, giúp các nhà đầu tư giảm thiểu các mức độ rủi ro và thực hiện các khoản đầu tư một cách hiệu quả.

Thứ ba là vai trò quản lý của công ty chứng khoán đối với thị trường vốn được thể hiện ở hai điểm chính là: Góp phần tạo lập giá cả, điều tiết thị trường; góp phần tăng tính thanh khoản của các tài sản tài chính: (i) Đối với vai trò góp phần tạo lập giá, công ty chứng khoán thể hiện vai trò quản lý trong việc thực hiện thông qua đấu giá để đưa ra mức giá đầu tiên của nhà phát hành trên thị trường sơ cấp. Từ khâu thẩm định cho đến định giá đều có sự tham gia của công ty chứng khoán đối với giá của cổ phiếu trước khi phát hành ra công chúng. Còn đối với việc điều tiết thị trường, công ty chứng khoán đã giành một tỷ lệ nhất định các giao dịch để thực hiện vai trò bình ổn thị

trường và bảo vệ quyền lợi của khách hàng từ các khoản đầu tư và cũng là bảo vệ chính mình. (ii) Đối với việc góp phần tăng tính thanh khoản của các tài sản tài chính thì vai trò của công ty chứng khoán trong việc quản lý được thể hiện rõ nét ở việc tạo ra cơ chế giao dịch trên thị trường. Ví dụ như, ở thị trường cấp độ 1, thông qua các hoạt động phát hành bảo lãnh hay chứng khoán hóa thì không những các công ty chứng khoán đều huy động được số lượng vốn lớn đầu tư vào kinh doanh sản xuất cho nhà phát hành, mà còn làm tăng tính thanh khoản các tài sản tài chính được đầu tư do chứng khoán sẽ được phát hành, mua, bán tiếp ở thị trường cấp độ 2. Tại thị trường cấp độ 2 sẽ giúp cho các nhà đầu tư chuyển đổi chứng khoán đang nắm giữ thành tiền và ngược lại. Từ việc mua đi, bán lại liên tục ở thị trường cấp độ 2 sẽ làm tăng tính khoản của các tài sản tài chính.

Thứ tư, đối với các cơ quan quản lý Nhà nước, công ty chứng khoán đóng vai trò quản lý thông qua việc cung cấp thông tin về thị trường vốn để các cơ quan thực hiện các mục tiêu chính sách quốc gia. Sở dĩ công ty chứng khoán cần phải thực hiện quản lý thông tin do vừa đứng ở vị trí là bên trực tiếp phát hành bảo lãnh, vừa đứng ở vị trí trung gian thực hiện mua bán chứng khoán và thực hiện các giao dịch trên thị trường. Việc công ty chứng khoán thực hiện cung cấp thông tin cần phải công khai, đây là yêu cầu của thị trường vốn nhưng vẫn phải chịu sự giám sát của cơ quan quản lý Nhà nước. Theo pháp luật việc công khai thông tin vừa là theo đúng quy định và cũng là nguyên tắc nghề nghiệp của công ty chứng khoán vì phải minh bạch, công khai trong các hoạt động. Từ đó, cũng nhờ việc quản lý các thông tin cung cấp của công ty chứng khoán mà các cơ quan quản lý Nhà nước về thị trường có thể kiểm soát và phòng chống các việc thao túng giá, làm rối loạn thị trường.

Qua đó, tuy công ty chứng khoán được coi là tổ chức tự quản 100% do tự thực hiện thu chi ngân sách nội bộ nhưng cũng là một định chế tài chính quan trọng đối với thị trường vốn. Đồng thời, thông qua các nghiệp vụ chuyên môn của công ty chứng khoán, có thể thấy vai trò của công ty chứng khoán trong việc quản lý thị trường vốn là một mắt xích vô cùng quan trọng không chỉ riêng đối với các nhà đầu tư, các tổ chức phát hành; mà còn giúp sức cho cơ quản quản lý Nhà nước trong việc thực hiện các chính sách vĩ mô của nền kinh tế quốc gia.

2.1.2.5. Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán

Đứng ở góc độ quản lý thị trường vốn tuy Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán không là đơn vị trực tiếp thực hiện quản lý nhưng lại có công sức lớn đối với các cơ quan quản lý Nhà nước trong việc góp ý đưa ra những ý kiến xây dựng, ban hành chính sách, các văn bản quy phạm pháp luật. Ngay từ khi ra đời, Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán đã có chức năng chính là làm cầu nối giữa các nhà kinh doanh chứng khoán với các cơ quan quản lý Nhà nước. Đại diện cho các chủ thể là tổ chức tham gia hoạt động kinh doanh chứng khoán và các nhà đầu tư trên thị trường, Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán sẽ là đơn vị có tiếng nói chung và đại diện đưa ra những kiến nghị nhằm phát triển lĩnh vực chứng khoán.

Xuất phát từ mục đích thiết lập và duy trì mối quan hệ giữa các hội viên với cơ quan Nhà nước, Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán sẽ là đơn vị tổng hợp các ý kiến, những vấn đề phát sinh liên quan đến pháp luật, chủ trương, chính sách trong lĩnh vực hoạt động kinh doanh chứng khoán từ các hội viên. Từ đó kiến nghị lên cơ quan Nhà nước để thực hiện điều chỉnh các hoạt động gắn liền với các hội viên sao cho đảm bảo tính khả thi cao và áp dụng được trong thực tiễn. Tuy nhiên, điều này không đồng nghĩa với việc, bất kỳ ý kiến vướng mặc nào của các hội viên đều phải được Hiệp hội các nhà kinh doanh giải quyết.

Qua đó, Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán chính là sợi dây kết nối giữa các hội viên với cơ quan Nhà nước, có công đóng góp lớn trong việc tổng hợp, lấy ý kiến và đại diện “phát biểu” những bất cập đang vướng mắc trong việc thực thi pháp luật của các hội viên. Mở rộng quy mô hơn, Hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán còn tiến hành tổ chức nghiên cứu các đề án nhằm phát triển dịch vụ kinh doanh chứng khoán theo chỉ đạo của Ủy ban chứng khoán Nhà nước.

2.2 Thực trạng cơ chế giám sát thị trường vốn Việt Nam

2.2.1. Theo dõi thị trường vốn

Tại Việt Nam hiện nay, việc theo dõi sẽ do Sở giao dịch chứng khoán trực tiếp thực hiện và việc theo dõi đối với các giao dịch diễn tra trên thị trường vốn sẽ được phân loại theo thời gian, bao gồm: theo dõi trong ngày và theo dõi trong khoảng thời gian.

Theo dõi trong ngày có thể coi là cách thức mang tính đột xuất, bởi lẽ được áp dụng đối với những trường hợp không theo bất cứ chuẩn mực về khối lượng, giá cả; hoặc trong quá trình niêm yết và giao dịch trên thị trường có những tin đồn gây bất lợi khiến tác động ngược lại lên thị trường vốn. Để thực hiện việc theo dõi trong ngày thì cơ quan quản lý Nhà nước có quyền yêu cầu công ty niêm yết cung cấp các thông tin liên quan. Đối với các trường hợp bao gồm: (i) giá và khối lượng ngoài mức chuẩn quy định; (ii) giá đạt mức trần hoặc sàn trong phiên giao dịch; (iii) xuất hiện tin đồn về một giao dịch có giá khả nghi; (iv) có thay đổi về cơ cấu, tổ chức, ban lãnh đạo của công ty niêm yết trên sàn giao dịch; (v) có cổ phiếu mới phát hành và đã đăng ký niêm yết, giao dịch.

Theo dõi trong một khoảng thời gian hay còn được gọi là theo dõi dài ngày, đây là cách thức giám sát đối với những chứng khoán thuộc đối tượng cần phải áp dụng biện pháp này khi việc theo dõi trong ngày chưa có kết quả rõ ràng; hoặc những tin đồn diễn ra nghiêm trọng trong một khoảng thời gian; hoặc những tin tức quan trọng bị tiết lộ. Từ việc dùng cách thức giám sát trong ngày sẽ phát hiện các giao dịch diễn ra không theo đúng quy chuẩn hoặc được coi là bất thường thì sẽ tiến hành theo dõi kết quả của giao dịch đó trong nhiều ngày liên tục, để đảm bảo thu thập được đầy đủ các thông tin biến động về giá, khối lượng và tiến hành điều tra.

Ví dụ điển hình của việc theo dõi không dừng lại ở việc phát hiện ra các giao dịch nội gián, mà còn giúp Sở giao dịch chứng khoán và các cơ quan giám sát phát hiện ra các hành vi thao túng thị trường thông qua vụ việc vào ngày 28/01/2022 xử phạt ông Dương Thanh Xuân tại Thái Nguyên và ông Nguyễn Thanh Nam tại Bắc Giang vì hành vi mở và sử dụng 120 tài khoản để giao dịch trên thị trường vốn. Cụ thể là trong giai đoạn từ tháng 07/2021 đến 21/02/2022, cổ phiếu có mã TTB (công ty Cổ phần Tập đoàn Tiến Bộ) đã bị theo dõi, bởi vì vào tháng 7 mới chỉ có giá 5.1000 đồng/cổ phiếu nhưng đến tháng 01/2022 mã cổ phiếu này đã lập định lên đến 13.300 đồng/cổ phiếu, điều này đồng nghĩa với việc trong một thời gian ngắn mà giá trị của cổ phiếu đã tăng 160%. Bên cạnh việc nghi ngờ này, trước kỳ nghỉ tết Nguyên Đán thị trường vốn đã ghi nhận tổng cộng 10 phiên giao dịch, đây là cách thức mua đi, bán lại nhằm đẩy giá cổ phiếu lên cao so với thực tế. Từ đó, chính hành vi thao túng thị

trường đã khiến cho các giao dịch bị tạo cung, cầu giả và tự tạo ra các nhà đầu tư ảo thực hiện giao dịch vòng tròn, liên tục mua và bán đối với một mã cổ phiếu; điều này nhằm mục đích khiến cho cố phiếu đó bị kích tính khoản giả tạo, từ đó tạo ra giá của cổ phiếu mong muốn.

Qua đó, cho dù cơ quan giám sát thị trường vốn áp dụng cách thức theo dõi trong ngày hay một khoảng thời gian thì đều có chung một mục tiêu là duy trì, đảm bảo tính bình ổn của thị trường vốn. Từ đó, đưa ra được các biện pháp xử lý kịp thời đối với các giao dịch bất ổn và xây dựng các biện pháp phòng ngừa đối với các tình huống mang tính chất tương đồng.

2.2.2. Thanh tra thị trường vốn

Tại Việt Nam hiện nay, việc thực hiện thanh tra thị trường vốn được thực hiện theo kế hoạch, định kỳ; hoặc thực hiện đột xuất và phạm vi thanh tra gần như là không giới hạn, cũng như không có chế độ đặc biệt riêng đối với mỗi tổ chức, cá nhân tham gia giao dịch trên thị trường vốn. Việc thanh tra được coi là một trong những phương pháp giám sát mang tính chất, mức độ cao hơn so với cách thức theo dõi và phải được Sở giao dịch chứng khoán, Ủy ban chứng khoán Nhà nước thực hiện hoặc Bộ Tài chính quyết định. Việc thực hiện thanh tra sẽ không phân biệt bất kỳ chủ thể nào và áp dụng gần như đối với tất cả các đơn vị, tổ chức, cá nhân tham gia các hoạt động trên thị trường vốn. Phạm vi thanh tra đối với cách thức này bao gồm từ hoạt động phát hành; các giao dịch; các hoạt động kinh doanh, đăng ký, thanh toán bù trừ, lưu ký cho đến việc tuân thủ các quy định pháp luật; ngoài ra, hiện nay công tác thanh tra được tập trung liên quan đến việc xét duyệt niêm yết, các hoạt động giao dịch và công bố thông tin.

Đối với Sở giao dịch chứng khoán, công tác thanh tra chủ yếu tập trung liên quan đến tình trạng quản lý đối với các hoạt động, giao dịch trên thị trường vốn. Điển hình là vụ việc Bộ Tài chính phải ban hành quyết định số 81/QĐ-TTr về việc thực hiện thanh tra hành chính tạI HOSE. Cụ thể với tình trạng thường xuyên bị nghẽn lệnh từ cuối năm 2020 tại Sở giao dịch chứng khoán Hồ Chí Minh, khi khối lượng lệnh của nhà đầu tư vượt quá khả năng quản lý của hệ thống. Đỉnh điểm là trong phiên giao

dịch sáng ngày 01/06/2021 khi giá giao dịch vượt mốc 21.700 tỷ đồng, dẫn đến tình trạng báo động của hệ thống và khiến dừng giao dịch phiên chiều cùng này. Chính diễn biến sự việc càng kéo dài và khâu xử lý chậm, hay bảng điện tử không hiển thị khớp lệnh kịp thời đã ảnh hưởng đến quyết định của các nhà đầu tư rơi vào tình trạng rủi ro cao và thực hiện bán tháo cổ phiếu.

Đối với các tổ chức niêm yết, công ty đại chúng thì hiện nay đang tập trung thanh tra liên quan đến các vấn đề như việc chào bán chứng khoán ra công chúng, mua bán lại cổ phiếu; để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của việc huy động cũng như phát hiện được các hành vi vi phạm. Cụ thể và điển hình đối với vụ việc “bán chui” 74,8 triệu cổ phiếu FLC của ông Trịnh Văn Quyết – Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn FLC, Ủy ban chứng khoán Nhà nước đã thực hiện thanh tra về việc đã công bố thông tin đối với giao dịch này trước khi chào bán ra công chúng có theo đúng quy định pháp luật hay không. Diễn biến tiếp theo đó là sau khi thực hiện thanh tra trên webside của FLC thì được biết giao dịch này chưa được công bố ra công chúng trước khi chào bán và cũng không gửi thông báo đến Sở giao dịch chứng khoán Hồ Chí Minh (HOSE). Qua đó, đã phát hiện ra hành vi trái quy định pháp luật và kết luận đây là hành vi “bán chui” cổ phiếu; đồng thời đã đưa ra những chế tài khắc phục tình hình ngay lập tức, để ngăn chặn các tác động xác đến thị trường vốn Việt Nam.

Đối với công ty chứng khoán việc thanh tra sẽ được tập trung chủ yếu về tình hình cung cấp dịch vụ phát hành trái phiếu, cổ phiếu ra công chúng. Cụ thể là trong tháng 10/2021 Bộ Tài chính chỉ đạo Ủy ban chứng khoán Nhà nước thực hiện triển khai đoàn thanh tra tại một số công ty chứng khoán do việc phát hành trái phiếu với số lượng lớn không có tài sản bảo đảm ra thị trường. Đây là trường hợp được coi là không tuân thủ quy định pháp luật về nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp khi mua trái phiếu doanh nghiệp phát hành riêng lẻ.

Qua đó, việc giám sát thị trường vốn thông qua cách thức thanh tra sẽ giúp cho cơ quan quản lý có góc nhìn tổng thể đối với những hành vi vi phạm và diễn biến của các tình huống sẽ xuất hiện trên thị trường. Từ đó, đưa ra được phương hướng xử phạt mang tính cảnh báo, răn đe đối với những hành vi vi phạm đó.