Kỹ năng nhập vai của nhà báo viết điều tra - Nguyễn Thùy Trang

Bài viết có những đoạn như “ Ngày 7/3, sau khi lôi đá ra từ khay

(hàng trăm cây đá nằm bê bết trên sàn nhà lênh láng nước), Giang, một công nhân làm ở đây cô tư kéo quần tè vào vũng nước nơi để đá chuẩn bị đi giao. Nước tiểu theo đường dẫn, trong chốc lát hòa vào dòng nước rỉ rả trên sàn gạch”.

Phóng viên không chỉ quan sát ban ngày mà còn theo dõi được cả quy

trình làm việc ban đêm, chứng kiến một thanh niên đi tiểu đúng chỗ sản

xuất đá đến 3 lần. “Sau khi thanh niên này tè bậy, vài cục đá rơi khỏi bao

xuống gần chỗ bao”.

nước tiểu. Anh này không ngần ngại nhặt lên cho vào

Nếu không đóng giả làm công nhân của xưởng, tác giả không thể nào

ghi lại được những chi tiết rùng rợn như vậy. Trong vai một công nhân,

phóng viên có thể quan sát một cách công khai, tìm được những góc quan sát thuận tiện nhất, chụp ảnh, ghi hình mà không bị cản trở. Trong khi đó, sử dụng quan sát thông thường, trong vai trò một nhà báo, tác giả chỉ có thể

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 128 trang tài liệu này.

quan sát một số

hiện tượng bề

nổi như các khay đá hoen gỉ, bụi bặm,

người lao động cởi trần, hút thuốc, động không đeo găng tay, đá có màu ố

vàng, lấm tấm cát bụi… Những chi tiết đó chỉ

cần để

ý sẽ

thấy ngay

nhưng những hình

ảnh đắt giá trong bài như

đã dẫn chứng trên đây thì

không thể khám phá được nếu như không “nằm trong lòng địch” và cũng khó lòng thuyết phục độc giả nếu chỉ được kể qua lời của các công nhân khác.

Công nhân là một nghề nghiệp vất vả, đòi hỏi sự kiên trì. Trong lúc đóng vai, tác giả lại phải chú ý quan sát nên phóng viên phải hết sức ý thức

“vai” của mình. Hơn nữa, quá trình theo dõi như vậy không tránh khỏi

những rủi ro nếu bị phát hiện. Bởi vậy, bài viết thể hiện sự nhập cuộc sâu, nghiêm túc và khả năng quan sát tinh tế của tác giả.

2.2.3.4. Vai con bạc

Trong mấy ngày liên tiếp vào vai một con bạc sang Tà Mâu đá gà, phóng viên Hữu Danh đã không gặp bất kỳ một trở ngại nào mà vẫn nắm được chi tiết cách thức hoạt động của đường dây đưa người sang các casino ở Campuchia đánh bạc. Trong hành trình sang Campuchia “đánh bạc”, tác giả đã qua một “chốt” của biên phòng mà không cần giấy tờ gì. Khi phóng viên đưa hộ chiếu ra, người trực chốt còn nói “Chỗ này không dùng hộ chiếu… chỉ giải quyết cho dân Vĩnh Ngươn, có chứng minh nhân dân biên giới mới

được qua. Nhưng thực tế

nhiều người từ

TP.HCM, Tiền Giang, Long An

đều được giải quyết cho qua. Qua một “chốt” nữa thì chỉ cần nộp 2.000

đồng để

“sửa đường cho mấy anh đi”

xe máy qua casino. Đặt chân đến

casino, phóng viên còn được biết có dịch vụ gửi xe miễn phí, có xe đưa đón tận nơi. Trong vai là một con bạc, tác giả có điều kiện quan sát cấu trúc của casino, cách thức hoạt động cũng như chi tiết giá từng lần độ, sự ăn thua trên từng ván độ. Qua đó, nhà báo cho thấy sự hấp dẫn của hình thức cờ bạc này, đồng thời lý giả vì sao sang Campuchia đánh bạc chỉ mất phí mua đường có 2000 đồng mà lại được xe chở tận nơi, miễn phí. Đó là bởi siêu lợi nhuận từ đá gà mang lại khiến những dịch vụ kia chẳng thấm tháp vào đâu. Hơn nữa, quá trình nhập vai cho người đọc thấy sự buông lỏng quản lý, thậm chí là thông đồng, bảo kê của lực lượng chức năng nơi cửa khẩu đã tiếp tay cho đường dây này ngang nhiên hoạt động.

2.3. Đánh giá chung

2.3.1. Ưu điểm

Các bài điều tra nói chung và các bài điều tra có sử

dụng kỹ

thuật

nhập vai trong phạm vi khảo sát đã

đề cập được những vấn đề

nóng

hổi, bức xúc trong xã hội, tố cáo những tiêu cực, sai phạm trong mọi

lĩnh vực xã hội, từ

đó có giá trị

và ý nghĩa quan trọng trong việc định

hướng và cải tạo xã hội. Từ những vấn đề đơn giản như hiện tượng hàng hóa siêu rẻ bày bán tràn lan, xe chở quá tải, chặt chém,…đến đi sâu vào những vấn đề phức tạp của xã hội như buôn lậu, hàng giả, hàng nhái, phá rừng, buôn bán động vật quý hiếm…

Đặc biệt, lĩnh vực An ninh kinh tế và An ninh trật tự được cả 2 báo rất quan tâm. Số lượng bài tương đương nhau. Trong đó, nhiều đề tài từ lâu

đã trở

thành “mảnh đất vàng” cho thể

loại điều tra cũng như

đòi hỏi kỹ

thuật nhập vai như buôn lậu, hàng giả, hàng nhái, các hình thức lừa đảo, kinh doanh trái phép…

Báo Tiền phong thường hướng đến các vấn đề xã hội, đặc biệt là vấn đề vệ sinh an toàn thực phẩm, ưu thế hơn hẳn so với Lao động. Bằng chứng là trên báo Tiền phong có 9 bài thuộc lĩnh vực kinh tế, chiếm 81,82% số bài điều tra nhập vai thuộc lĩnh vực này và 32,14% số bài điều tra có nhập vai trên báo này.

Trong khi đó, báo Lao động lại vượt trội hơn hẳn báo Tiền phong về đề tài bảo vệ môi trường – sinh thái. Không có bài nào trên báo Tiền phong

về đề

tài này có sử

dụng kỹ

thuật nhập vai. Các tác giả

chủ

yếu dùng

phương pháp quan sát hoặc chủ yếu phản ánh. Trên Lao động chỉ có 3 bài, chiếm 5,56% số bài điều tra có nhập vai và 11,54% bài điều tra nhập vai trên báo này, nhưng là những vụ án lớn, quan trọng, giúp vạch mặt loại tội phạm nguy hiểm, hung hăng, những đường dây được tổ chức chặt chẽ, có tác động sâu sắc đến công tác bảo vệ môi trường – sinh thái. (Bảng 2.3 Phụ lục)

Như

vậy, các báo, các tác giả

tìm được những vấn đề

quan tâm

chung để điều tra, xác định được những lĩnh vực điều tra đòi hỏi kỹ nhà

báo phải nhập vai. Nhưng mỗi báo, mỗi nhóm tác giả lại có tùy vào quan điểm, năng lực riêng lại chú trọng hơn vào một số lĩnh vực, đề tài để làm

nên đặc trưng, thế mạnh, màu sắc riêng của mình, để dễ dàng ghi dấu ấn trong một hoặc một số nhóm độc giả nhất định.

Với mỗi lĩnh vực, đề nhập vai đúng lúc, phù hợp.

tài cần sử

dụng nhập vai, các nhà báo đã

Sự đúng lúc thể

hiện

ở chỗ

các tác giả

chỉ

nhập vai khi cần thiết.

Báo Lao động là một tờ báo rất mạnh về mảng điều tra, nhưng phần lớn các bài điều tra đều sử dụng phương pháp nghiên cứu tài liệu, phỏng vấn. Chuyên mục “Điều tra theo đơn thư bạn đọc” chiếm số lượng lớn bài điều tra trên báo này. Đề tài của các bài viết xuất phát từ thông tin bạn đọc phản ánh. Theo đó, nhà báo thường nghiên cứu vụ việc qua tài liệu mà người tố cáo cung cấp để phát hiện dấu hiệu sai phạm, có sử dụng phỏng vấn đối tượng liên quan đến vụ việc để làm rõ các chi tiêt liên quan đến vụ việc. Thường trong các vụ việc đó, nhà báo sử dụng đúng danh nghĩa, chức danh của mình để thu thập thông tin. Hoặc để lật lại các vụ án oan sai đã qua lâu theo thời gian, các tác giả cũng qua phân tích hồ sơ vụ án, qua lời kể nhân vật. Đó là sự việc không còn tồn tại ở thực tại, không thể sử dụng “nhập vai” để hòa mình vào nhân vật nữa. Hơn nữa, việc tiếp xúc với các nhân vật lúc này cũng không có gì phải giấu giếm, che đậy.

Trái lại,

ở những vụ

việc đang xảy ra

ở thời điểm hiện tại, chưa

được khám phá hoặc chưa khám phá hết, đối với những đối tượng điều tra phức tạp, có nguy cơ gây nguy hiểm cho nhà báo như buôn lậu, các đường dây lừa đảo thì nhập vai là cần thiết. Các bài điều tra nhập vai trong phạm vi khảo sát đảm bảo yếu tố đó, không có trường hợp nhập vai một cách tùy hứng, bông đùa, thiếu mục đích. Trong cùng bài điều tra, tùy đối tượng tiếp xúc mà mà có lúc tác giả mới sử dụng nhập vai (tiếp cận với các đầu nậu,

lâm tặc..), có khi nhà báo vẫn sử dụng danh nghĩa nhà báo (tiếp xúc với

người dân, kiểm lâm, cán bộ phòng tổ chức quản lý…)

Còn tính phù hợp thể hiện ở việc trong quá trình điều tra các nhà báo đã lựa chọn được những vai phù hợp với từng đề tài, từng điều kiện, hoàn

cảnh. Ví dụ, điều tra về tình trạng “cò” bệnh viện thì đóng thành bệnh

nhân, khi điều tra tình trạng cờ bạc…

bạc xuyên biên giới thì đóng thành con

Việc nhập vai đúng lúc, xác định đúng vai của mình này đã khiến cho tác giả có khả năng thâm nhập vào câu chuyện một cách sâu nhất.

Sử dụng đa dạng các dạng vai, kiểu vai. Trong đó, có nhiều vai

sâu, phức tạp, độc đáo.

Như đã phân tích ở trên, có các dạng vai chính là vai khách hàng, vai hành khách, một số dạng vai khác. Nhưng trong nhóm vai khách hàng cũng có nhiều dạng vai nhỏ: vai người tiêu dùng đi mua hàng, vai người đi buôn lấy số lượng hàng lớn, vai người mới mở trường mầm non đi tìm nguồn cung thực phẩm…

Hoặc cùng vai khách hàng, với phương thức lên các chuyến xe nhưng

lại mang những mục đích khác nhau: có khi để quan sát tình trạng hành

khách, có khi tìm hiểu con đường đi của hàng lậu, có khi để tìm hiểu hoạt động của cò…

Bên cạnh một số vai thường xuyên được sử dụng, có một số vai độc đáo như vai con bạc, vai công nhân,…. Điển hình là trong bài “Theo dấu cây xanh vừa bị đốn hạ ở Thủ Đô” (báo Tiền phong – số 82 – ngày 23/3/2015), để tiếp cận xưởng để gỗ, tác giả đã mua một con diều, giả vờ làm rơi để có thể thâm nhập vào bên trong xưởng.

Có khi tác giả sử dụng đa dạng các vai trong cùng một bài điều tra. Điển hình là bài “Đột nhập bãi rút ruột xe bồn ở Hải Dương” (báo Tiền Phong số 7 ngày 7/1/2015).

Các tác giả chuẩn bị kỹ lưỡng cho “vai diễn” của mình. Thấm nhuần câu nói “không chuẩn bị là chuẩn bị cho thất bại”, trong chuyến hành trình đi rừng của mình, nhà báo Đỗ Doãn Hoàng đã được xác định ngay từ đầu sẽ gặp ai ở từng chặng, phải nói những gì. Anh cũng luôn chuẩn bị máy ghi âm (chiếc cúc áo) hay máy chụp hình (đồng hồ đeo tay)… Hơn nữa, các nhà báo cũng luôn tìm hiểu trước về đối tượng, luôn biết nghi ngờ , ví dụ khi điều tra về đường dây đi Úc giá 350 triệu, nhóm phóng viên đã định hình được chiêu thức lừa đảo của công ty này để có cách ứng phó phù hợp.

Nhập vai linh hoạt

Chuẩn bị không có nghĩa là áp dụng một cách cứng nhắc, bảo thủ.

Trong các bài điều tra được khảo sát, các nhà báo tỏ ra khá linh hoạt khi

nhập vai. Một ví dụ, khi nhà báo Nguyễn Hà nhập vai người tiêu dùng để hỏi bột ninh nhừ siêu tốc, lúc đầu, một số người bán hàng nói rằng không có mặt hàng này vì còn e ngại bị lộ. Nhà báo đã phải mua một số mặt hàng gia dụng để làm quen với chủ cửa hàng, tạo lòng tin với họ thì họ mới chịu

bán hàng và hé lộ

nhiều thông tin mà nhà báo muốn biết. Như

vậy, để

“diễn” được tròn “vai”, nhà báo đã có cách xử lý thông minh, ứng biến linh hoạt trong vai diễn của mình, biết “cắt vai”, “thoát vai” khi cảm thấy sự nguy hiểm. Khi điều tra về các hình thức lừa đảo việc làm qua các trung tâm mối giới, nhà báo đã không chịu giao nộp giấy tờ của mình ra mà nói rằng tìm việc cho em gái. Bằng sự thông minh, biến hóa, nhà báo đã tránh “tự sa lưới”.

2.3.2. Hạn chế

Chủ yếu sử dụng các loại vai đơn giản

Các loại vai đơn giản là vai chỉ tồn tại trong thời gian ngắn, có tính thời điểm, chủ yếu phục vụ quan sát. Bên cạnh nhiều bài điều tra sâu tìm ra chân tướng sự việc, đường dây lớn cũng có nhiều bài điều tra chỉ dừng

lại ở việc tìm hiểu một phần vấn đề. Ví dụ, hầu hết các bài về tình trạng chặt chém ở các bến xe chỉ điều tra được phần nổi của vấn đề: cách thức kéo dài thời gian, cách lậu vé, các chiêu trò giả danh hành khách, cách qua mặt CSGT, còn vẫn chưa tìm được ai đứng đằng sau các nhà xe này, có sự bảo kê hay không…?

Có thể thấy, đối với các loại vai đơn giản, mức độ điều tra cũng nhẹ nhàng, chỉ mới chạm đến một phần nhỏ vấn đề, nặng về phản ánh.

Ít kiểu vai sáng tạo

Các bài điều tra nhập vai thuộc phạm vi khảo sát cho thấy các nhà báo thường đóng những vai “na ná” nhau, tương tự nhau, “bắt chước” nhau trong những lĩnh vực, vấn đề nhất định, những vai mà hoàn cảnh nào cũng dùng được, ít tính thử nghiệm. Ít xuất hiện những vai “độc” có khả năng thể hiện tư duy riêng của tác giả. Chỉ có một số đề tài có tính đặc thù mới tìm ra một số vai độc nhất, độc độc đáo, độc đắc. Ví dụ vai con bạc, vai người rơi diều.

Không ít lần nhà báo cũng gặp nguy hiểm do sơ hở trong nhập

vai.

Nguy hiểm chủ yếu đến từ sự đe dọa của các đối tượng bị điều tra.

Ví dụ, trong bài “Buôn lậu vẫn ngày đêm qua biên giới” (báo Lao động, ngày 18, 20, 21, 22 và 23/10/2014), khi đã nhập vai hành khách để điều tra buôn lậu nhưng nhà báo lại chụp ảnh một cách công khai khiến cho nhân

viên trên tàu để ý, dọa nạt, bám theo gây khó khăn hơn trog quá trình tác

nghiệp. Tương tự, khi đóng vai bệnh nhân trong “"Cò" lộng hành bệnh viện” (báo Tiền Phong – số 309 – ngày 5/11/2014), phóng viên cũng bị nhóm bảo vệ quây vào uy hiếp vì sử dụng máy ghi hình.

Những nguy hiểm đôi khi đến từ chính các nhà báo. Mặc dù chuẩn bị

phương tiện, tâm thế rất sẵn sàng nhưng do không lường trước được

quãng đường rừng quá xa và hiểm trở nên nhà báo Đỗ Doãn Hoàng đã mang thiếu đồ ăn, đi suốt đến chiều mới thấy nhà dân khi đã rã rời mệt mỏi.

Hình thức thể hiện của một số bài điều tra chưa thực sự hiệu

quả.

Trên cả 2 tờ báo khảo sát, hầu hết việc nhập vai thể hiện bằng mô

tuýp câu: “Trong vai người…, chúng tôi…” sau đó nhà báo kể lại quá trình điều tra của mình. Mô tuýp này giúp người đọc định hình được vị trí, vai trò của tác giả trong câu chuyện để tiếp cận sự việc. Tuy nhiên, đôi khi nghe

nhiều, nhìn nhiều một cách diễn đạt sẽ thấy nhàm chán. Hơn nữa, có

những vai không cần phải nói ra, người đọc vẫn có thể hiểu được là nhà báo đang biến hóa thành ai. Ví dụ, điều tra việc kinh doanh hàng hóa không rõ nguồn gốc xuất xứ thì tất nhiên phải trong vai khách hàng. Phải làm cho vai diễn sống dậy trong từng câu chữ, qua cuộc trò chuyện với đối tượng mà không cần dùng đến lời mào đầu thì mới hiệu quả.

Tuy nhiên cũng trong một số bài, việc các tác giả không lộ rõ “vai” của mình khiến người đọc cảm thấy không thỏa mãn. Ví dụ trong bài “Phá đường dây buôn bán rùa biển lớn nhất Việt Nam” (báo Lao động – số 273 –

ngày 21/11/2014), tác giả Hoàng Quân rất nhiều lần khẳng định đã “đóng

vai” đủ các nghề để thâm nhập, sử dụng nhiều biện pháp nghiệp vụ nhà báo, cùng “trinh sát hóa trang” với các chiến sĩ công an…nhưng ít khi nhắc đến những nghề đó, những biện pháp nghiệp vụ đó là gì. Trong trường hợp này, việc “giấu vai” lại khiến người đọc rất nghi ngờ. Bởi vì trong cả bài viết, chỉ thấy hình ảnh của các trinh sát là chủ yếu, hình ảnh nhà báo khá mờ nhạt, thiếu chủ động. Người đọc dễ dàng đặt ra câu hỏi “Liệu nhà báo có “hóa thân” thật không? hay chỉ là đi theo, ghi lại những hoạt động của tổ điều tra?”.