Hệ Thố Ng Nhữ Ng Hì Nh Ả Nh Tiêu Biể U Truyề N Thố Ng Xuấ T Hiệ N

Tháng ba hoa “Mạ” nở làm mùa Hoa “Guộ t” nở thá ng năm mùa cấy

Hoa “Kim hoa” thá ng sá u sá ng trưng Tháng bảy là hoa “Bông” trắng nõn Hoa “con gá i” thá ng tá m non tươi “Ke tó m” nở và ng ngờ i thá ng chí n

Tháng mười hoa “Phón” nở sáng bừng Tháng một hoa “Dâu” nở trắng bông Em nó i bạ n “sớm trưa” hãy nghĩ Tháng chạp là hoa “Mận” trắng ngần Quế chi hoa “thanh tân” để tắ m

Cả trẻ già được trắng như hoa.

[20,126]

Đây là mộ t đặ c điể m chung nổ i bậ t củ a ca dao - dân ca cá c đân tộ c nó i chung và củ a dân tộ c Việ t, Thái, Tày Nùng… nói riêng.

1.2.2. Hệ thố ng nhữ ng hì nh ả nh tiêu biể u truyề n thố ng xuấ t hiệ n trong ca dao - dân ca Tà y Nù ng

Việ c nghiên cứ u, tìm hiểu về hệ thống hình ảnh, hình tượng, biể u tượ ng trong ca dao - dân ca ngườ i Việ t là mộ t công việ c đã đượ c tiế n hà nh từ rấ t lâu và thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu . Tuy nhiên công việ c nà y đố i vớ i văn họ c dân gian Tà y Nù ng cò n í t đượ c nhắ c đế n n hấ t là đố i vớ i ca dao - dân ca, mặ c dù vậ y trong nhữ ng thậ p kỉ trở lạ i đây thì việ c tì m hiể u và giải mã ý nghĩa của những hình ảnh, hình tượng tiêu biểu đã đượ c chú ý và thu hú t sự quan tâm củ a nhiề u nhà văn hó a và n ghiên cứ u văn họ c. Mộ t trong số nhữ ng nhà nghiên cứ u nổ i bậ t ta phả i kể đế n đó là nhà văn Vi Hồ ng.

Vi Hồng là một trong những nhà nghiên cứu có sự am hiểu sâu sắc về văn hóa Tày Nùng nói chung và văn học dân gian Tày Nùng nói riêng. Ông có rất nhiều bài báo, bài chuyên luận, bài nghiên cứu về nền văn hóa, văn học

của hai dân tộc này. Trong cuốn chuyện luận "Sli - lượn dân ca trữ tình Tày, Nùng" ông đã có sự tì m hiể u khá kĩ lưỡ ng và phân chia các lớp hình ảnh , hình tượng trong sli - lượn thành 4 lớp đề tài.

Lớp 1. Đề tài về vũ trụ:

Ở lớp này bao gồm những hình ảnh bắt nguồn từ vũ trụ xa xăm đó là những nắng, mưa, sương, móc, mây mù, trăng sao, trờ i, rồng, phượng, thuồng luồng... Những hình ảnh thuộc lớp này thường mang tầm vóc, hơi thở của vũ trụ. Người Tày Nùng đưa những hình ảnh này vào trong ca dao - dân ca không nhằm mục đích phóng lên một cái gì to lớn rồi thần bí nó, run sợ trước nó như trong quan niệm của tôn giáo.

Việc đưa những hình ảnh của thiên nhiên, vũ trụ vào trong ca dao - dân ca của người Tày Nùng trước hết là để biểu hiện các khía cạnh tình cảm: Buồn, nhớ, thương, tha thiết, chung thủy, trách móc... nhưng hơn nữa còn bộc lộ ước mơ chinh phục tự nhiên, chiếm lĩnh vũ trụ, làm chủ vũ trụ đồng thời người Tày Nùng muốn trải hồn theo bề cao, rộng của vũ trụ.

Lớp 2. Đề tài về nhiên nhiên miền núi:

Đây là lớp đề tài phong phú, nhiều màu - hương - sắc nhất trong các lớp đề tài, nó bao gồm rất nhiều hình ảnh, hình tượng sống động.

Những hình ảnh động vật gồm cả động vật trên cạn, trong rừng, dưới nước, từ những con vật nhỏ bé như con ong, cái kiến đến con hổ, con báo.

Những hình ảnh thực vật: Cỏ, cây, dây rừ ng, hoa, lá, củ, quả...

Ở lớp đề tài thứ hai này nhà nghiên cứu Vi Hồng đã nhấn mạnh không thể phân tích có tính chất hệ thống ý nghĩa các hình tượng với lý do là hệ thống này rất phong phú về số lượng hình tượng. Tất cả những gì thuộc về thiên nhiên đều nằm trong lớp đề tài này. Tác giả Vi Hồng đã phân tích một cách có trọng tâm vào những hình ảnh mà theo ông đó là những hình tượng trung tâm như: Hoa, ong, bướm, chim và hình ảnh con đèo.

Những hình ảnh thuộc đề tài thiên nhiên trong ca dao - dân ca Tày Nùng là một thiên nhiên xanh tươi, bạt ngàn, rất trẻ, rất khỏe, ngồn ngộn tràn lan sức sống. Thiên nhiên không gọt đẽo cầu kỳ mà là một thiên nhiên hoang dã như nguyên. Trong ca dao - dân ca Tày Nùng, ta thấy con người say sưa với thiên nhiên của đại ngàn đến mức say đắm. Cho nên, họ vươn dài, trải rộng mọi cảm xúc của mình đến muôn vật của tự nhiên.

Lớp 3. Lớp đề tài hiện thực:

Lớp này với ý nghĩa phản ánh hiện thực cuộc sống sáng tạo của con người. Thuật ngữ hiện thực được tác giả Vi Hồng sử dụng theo nghĩa hẹp. Đó là hiện thực của cải vật chất do con người trong quá trình lao động sáng tạo ra.

Có thể nói rằng "Con người của thời đại sli - lượn" sáng tạo ra, gây dựng nên biết bao vật phẩm thì có bấy nhiêu bài sli - lượn ca ngợi về những vật phẩm ấy. Lớp đề tài này có những hình ảnh phổ biến như: Cái nhà, cái cửa, cái chày, cái cối, cái chảo, niêu, nồi, ấm, chén, bát, đũa, cái chiếu , cái giường... không sao kể hết được. Trong quá trình tìm hiểu và phân tích tác giả chú ý đến ba hình tượng nổi bật : Cái cọ n nước đưa nước lên ruộng cao , con đường đi và cá i cầu bắc qua khe, qua suối.

Ý nghĩa cơ bản của lớp đề tài này là : Ca ngợi tài khéo léo , trí thông minh của con người , khả năng sáng tạo của con người trong quá trì nh tạ o ra nhữ ng đồ dù ng, vậ t dụ ng nhằ m phụ c vụ cuộ c số ng cho chí nh mì nh.

Lớp 4. Đề tài về sự thấp hèn

Đứng về mặt "Chất liệu hình tượng" lớp đề tài này không trở thành một lớp riêng biệt mà nó chính là sự thoái hóa của ba lớp trên. Một số hình tượng của lớp này trước kia thuộc lớp trên vốn có sự bình đẳng, ngang hàng với các hình ảnh, hình tượng khác. Nhưng do sự phân hóa xã hội, phân hóa giai cấp mà nó rơi xuống lớp dưới, xuống địa vị thấp hèn. Những hình tượng này liên

kết với những con vật nhỏ bé, xấu xí tạo thành lớp đề tài thứ tư mà tác giả Vi

Hồng gọi là “lớp đề tài thấp hèn” nhằm ám chỉ những con người thấp hèn, kém cỏi trong xã hội cũ.

Những hình ảnh, hình tượng thấp hèn chúng ta thường bắt gặp trong ca dao - dân ca Tày Nùng là: Con rùa, con quạ, con cun cút (nốc tủm), chim chích (nốc sẩy), đom đóm, con nhện, con cóc, con khỉ, con săn sắt, hoa guột, rau dại, dây quấn, dây leo...

Việc phân loại các hình ảnh, hình tượng thiên nhiên, vũ trụ cũng như các sản phẩm do con người sáng tạo ra trong sli - lượn theo tác giả Vi Hồng đều có sự bắt nguồn từ những quan niệm nhân sinh quan, thế giới quan, vũ trụ quan của người Tày Nùng cổ.

Với cách phân loại thành bốn lớp đề tài đã kể trên chúng ta thấy được rằng hiện tượng những hình ảnh tiêu biểu truyền thống xuất hiện trong sli - lượn của hai dân tộc Tày Nùng là hiện tượng phổ biến cũng như trong ca dao

- dân ca người Việt. Thông qua việc tìm hiểu các cách thức phân loại hệ thống hình ảnh trong ca dao - dân ca người Việt và trong sli - lượn dân ca trữ tình Tày Nùng của các tác giả đã kể trên chú ng tôi nhậ n thấ y trong ca dao - dân ca Tày Nùng cũng có sự xuất hiện của các hệ thống hình ảnh . Đó là hệ thố ng nhữ ng hì nh ả nh sau:

Hệ thố ng 1: Nhữ ng hì nh ả nh thiên nhiên, vũ trụ

Hệ thố ng 2: Nhữ ng hì nh ả nh là vậ t dụ ng củ a con ngườ i trong sinh hoạ t hàng ngày.

Hệ thố ng 3: Nhữ ng hì nh ả nh liên quan đế n con ngườ i.

*Tiể u kế t chương 1

Bước đầu tìm hiểu về các loại hình sinh hoạt tinh thần và nguồn gốc của hệ thống hình ảnh, hình tượng xuất hiện trong ca dao - dân ca Tày Nùng chúng tôi nhận thấy một số điểm như sau:

Ca dao - dân ca Tày Nùng có sự gắn bó chặt chẽ với đời sống sinh hoạt, với các nghi lễ, phong tục, với lễ hội truyền thống của dân tộc tạo nên sắc thái riêng có của hai dân tộc Tày Nùng.

Trên cơ sở giới thiệu về các loại hình sinh hoạt ca dao - dân ca Tày Nùng chương viết đã chỉ ra sự phong phú, đa dạng củ a các thể tài qua đó nói lên đời sống tinh thần của người Tày Nùng rất nhiều sắc điệu, cung bậc, cảm xúc.

Nhìn chung, những hình ảnh, hình tượng trong ca dao - dân ca Tày Nùng đều được xuất phát từ hai mạch nguồn cơ bản đó là: Từ tín ngưỡng, nghi lễ, phong tục và từ sự quan sát tinh tế, trực tiếp các hiện tượng thiên nhiên trong đời sống hàng ngày của nhân dân lao động.

Trong quá trình tìm hiểu về sự xuất hiện hệ thống hình ảnh, hình tượng trong ca dao - dân ca người Việt nói chung cũng như trong ca dao - dân ca Tày Nùng nói riêng chúng tôi khẳng định rằng sự xuất hiện này là một hiện tượng phổ biến và rất dễ nhận thấy.

Chương 2

KHẢO SÁT VÀ PHÂN LOẠI HÌNH ẢNH TRONG CA DAO - DÂN CA TÀY NÙNG

Thế giới hình ảnh trong ca dao - dân ca Tày Nùng phong phú và đa dạng như chính bản thân cuộc sống - nơi cội nguồn đã sinh ra các hình ảnh. Trước khi đi vào giải thích ý nghĩa và giá trị thẩm mỹ của hệ thống hình ảnh, chúng tôi tiến hành khảo sát và phân loại những hình ảnh tiêu biểu truyền thống trong ca dao - dân ca Tày Nùng dựa trên cơ sở phạm vi giới hạn của những tư liệu đã được lựa chọn để khảo sát. Chúng tôi phân loại hình ảnh trong ca dao - dân ca Tày Nùng thành 3 hệ thống cơ bản sau đây:

Hệ thố ng những hình ảnh về thiên nhiên, vũ trụ.

Hệ thố ng những hình ảnh là vật dụng của con người trong đời sống sinh hoạt và lao động sản xuất.

Hệ thố ng những hình ảnh liên quan đến con người.

Dự a và o đặ c trưng củ a sự vậ t , hiệ n tượ ng trong mỗ i mộ t hệ thố ng chúng tôi lại phân loại thành các nhóm hình ảnh cụ thể, bao gồ m 9 nhóm.

2.1. Khảo sát những hình ảnh thiên nhiên, vũ trụ trong ca dao - dân ca Tày Nùng

Người Tày Nùng sống chủ yếu trên địa bàn miền núi Việt Bắc (một phần nhỏ ở Tây Bắc và Tây Nguyên) đã từ lâu đời vì thế họ có sự gắn bó mật thiết với thiên nhiên miền núi. Thiên nhiên đã nuôi sống họ từ ngàn xưa, đã ưu đãi họ cả về vật chất cũng như tinh thần. Người Tày Nùng sống chan hòa giữa đại ngàn, bốn mùa xanh đậm của cỏ cây, hoa lá, của vạn vật chim muông, của mưa rừng, suối lũ...

Tiến hành khảo sát 728 bài ca dao - dân ca Tày Nùng chúng tôi xác định được hình ảnh thuộc về thiên nhiên, vũ trụ với tần số xuất hiện ở từng mức độ đậm, nhạt khác nhau. Có thể khẳng định, đó là một thế giới phong phú sinh động. Sau đây là một số bảng thống kê mà chúng tôi đã tiến hành

khảo sát.

2.1.1. Hình ảnh thiên nhiên, vũ trụ

Hình ảnh thiên nhiên, vũ trụ được thể hiện vô cùng phong phú trong các lời ca dao - dân ca Tày Nùng. Điều này thể hiện rõ qua số liệu thống kê với 43 hình ảnh. Chúng tôi sắp xếp thứ tự của các hình ảnh ở tất cả các bảng khảo sát theo số lần xuất hiện từ cao xuống thấp. Dưới đây là một số hình ảnh tiêu biểu của nhóm 1.

Bảng khảo sát số 1 - Hình ảnh thiên nhiên, vũ trụ

Hình ảnh

Tư liệu
A1	A2	A3	Tổng số
Ruộng đồng	74	22	24	122
Nước	60	49	19	118
Trời	50	17	42	109
Núi đồ i	44	13	31	88
Rừng	31	17	22	70
Nương rẫy	30	11	8	49
Gió	21	5	18	44
Trăng	23	5	16	44
Sông	18	15	2	35
Mây	18	6	11	35
Suối	14	10	6	30
Nắng	8	12	6	26
Mưa	7	6	12	25
Sương	14	7	4	25
Đèo	18	-	6	24
Biển	9	-	10	19
Sao	3	6	8	17
Vực	7	-	5	12
Ghềnh thác	6	-	2	8