Khảo sát ý nghĩa hình ảnh trong ca dao - dân ca Tày - Nùng

Như đôi đũ a ngọ c nằ m trong mâm và ng.

Nhóm 3: Nhóm công cụ sản xuất. Tác giả đã thống kê được 58 công cụ tậ p trung ở hai nghề chí nh là : nghề là m ruộ ng và nghề sông nướ c vớ i 235 lầ n xuấ t hiệ n . Nhưng trong ca dao cá i nghĩ a công cụ trở nên mờ nhạ t hoặ c mấ t hẳ n, nhườ ng chỗ cho sự biể u hiệ n nhữ ng nhân tố thuộ c đờ i số ng tâm lý , tình cảm con người . Cơ sở củ a sự biể u trưng hó a nằ m ở mố i liên tưở ng giữ a hoạ t độ ng lao độ ng sả n xuấ t vớ i nhữ ng hà nh vi tâm lý , tình cảm.

Trong số 58 vậ t thể thuộ c nhó m nà y ,đạ t đế n khả năng biể u trưng hó a phong phú , đa dạ ng và tinh tế nhấ t là vậ t thể con thuyề n vớ i nhữ ng biế n thể ý nghĩa của nó trong mỗi lần xuất hiện là khác nhau.

Cũng có những con thuyền x uấ t hiệ n vớ i ý nghĩ a tả thự c như : thuyề n câu, thuyề n chà i , thuyề n nan , thuyề n thú ng , thuyề n lớ n , thuyề n nhỏ …trong nhữ ng câu ca dao miêu tả phong cả nh và sinh hoạ t ở miề n quê . Chỉ có những con thuyề n mang đậ m dấ u ấ n tâm tưở ng con ngườ i mớ i trở thà nh biể u trưng nghệ thuậ t, mang nhiề u né t ý nghĩ a khá c nhau:

Nét nghĩa thứ nhất, con thuyề n - tâm tư xá o độ ng:

Giữ a sông Hương gợ n só ng khuynh thà nh

Đêm khuya một chiếc thuyền mành ngả nghiêng

Nét nghĩa thứ hai, con thuyề n - nhữ ng số phậ n phụ nữ đơn côi, lậ n đậ n:

- Lênh đênh chiế c bá ch giữ a dò ng

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 149 trang tài liệu này.

- Lênh đênh mộ t chiế c thuyề n tì nh

Nét nghĩa thứ ba, con thuyề n- sự chinh phụ c thử thá ch, gian nan cuộ c đờ :i Thuyề n nan chè o thẳ ng giữ a dòng

Em mũ i, anh lá i, lên thá c xuố ng ghề nh đượ c không?

Nét nghĩa thứ tư, con thuyề n -ngườ i ra đi:

Thuyề n về có nhớ bế n chăng

Bế n thì mộ t dạ khăng khăng đợ i thuyề n

v.v…

Đã có mộ t sự hó a thân sâu sắ c củ a hì nh tượ ng con thuyề n trong ca dao, khiế n con thuyề n trở thà nh mộ t thứ “mẫ u đề ” và o loạ i tiêu biể u nhấ t trong ca dao - dân ca.

Nhóm 4: Nhóm những công trình kiến thiết với 22 vậ t thể và 153 lầ n xuấ t hiệ n. Nổ i lên trong nhó m nà y là vậ t thể nhà vớ i 50 lầ n xuấ t hiệ n. Mái nhà là không gian sinh hoạt quen thuộc của đời sống gia đình ,nó tham gia trực tiế p và o việ c miêu tả hạ nh phú c ấ m êm, bình ổn mà con người luôn cần đến:

Em về cắ t rạ dá nh tranh Chặ t tre chẻ lạ t cho anh lợ p nhà

Sớ m khuya hò a thuậ n đôi ta…

Trong thự c tế đờ i số ng , luôn có nhữ ng kiể u nhà khá c nhau ,phản ánh điề u kiệ n số ng không giố ng nhau . Khi đi và o ca dao , chúng trở thành những biể u tượ ng củ a nhữ ng tì nh thế đố i lậ p trong cuộ c số ng. Nói đến nhà lim , nhà ngói, gác tía, lầ u hoa… là nó i đế n sự già u sang , phú quý.Nói đến nhà rạ , nhà tranh vá ch đấ t… là nó i đế n sự nghè o nà n , thiế u thố n. Trong tương quan vớ i hai mặ t củ a cuộ c số ng tì nh cả m , chúng trở thành biểu tượng cho những nghịch cảnh hay cho hạnh phúc:

Chẳ ng tham nhà ngó i bứ c bà n

Trái duyên coi bằng một gian chuồng gà Ba gian nhà rạ lò a xò a

Phải duyên coi tựa chín tòa gỗ lim.

Trong nhó m nhữ ng công trì nh kiế n thiế t, tác giả còn chú ý đến vậ t thể chiế c cầ u. Công trì nh nà y cũ ng đượ c ca dao sử dụ ng rấ t thườ ng xuyên vớ i ý nghĩa cơ bản nhất là sự giao nối trong tình yêu:

Ước gì sông rộng một gang

Bắ c ầ u dả i yế m cho chà ng sang chơi.

Nhưng cũ ng có lú c chiế c cầ u trở thà nh sự thá ch đố củ a hoà n cả nh đố i vớ i tì nh yêu:

Phải chi ngoài biển có cầu Để anh ra đó giả i sầ u cho em

Có lúc, để diễn tả cái vô hạn, cầ u đượ c tả cù ng vớ i nhị p. Chính cái nhịp cầ u đã đó ng vai trò quyế t đị nh để biế n cá i cầ u trong thự c tế thà nh cá i cầ u củ a thế giớ i tâm tưở ng, tình cảm:

Qua cầ u ngả nó n trông cầ u

Cầ u bao nhiêu nhị p dạ em sầ u bấ y nhiêu

Thoát ra ngoài ý nghĩa vật thể cụ thể , các vậ t thể nhân tạ o trong ca dao bộ c lộ khuynh hướ ng xã hộ i hó a , nhân sinh hó a nhữ ng hiệ n tượ ng thuộ c đờ i số ng tự nhiên. Trong ca dao, các vật thể nhân tạo thay thế cho nhau , kế t hợ p vớ i nhau trong mộ t mụ c đí ch chung phổ biế n : Khái quát về những cái thuộc hoàn cảnh, tính cách, đờ i số ng, tư tưở ng tì nh cả m củ a con ngườ i và nhiề u khi còn là chính bản thân con người trong các mối quan hệ tình cảm - xã hội.

GS. Nguyễ n Xuân Kính, chuyên gia nghiên cứu văn học dân gian, ngoài chuyên luận Thi pháp ca dao (1992), ông đã có hàng loạt đầ u sá ch nghiên cứ u về ca dao - dân ca. Trong bài viết "Một số biểu tượng , hình ảnh trong ca dao" ( 29,309-354), ông đã đề cập đến những biể u tượ ng , hình ảnh xuất phát từ các hiện tượng thiên nhiên và tự nhiên với việc phân loại thành ba nhóm như sau:

Nhóm 1: Các hiện tượng tự nhiên: Trăng, sao, mây, gió...

Nhóm 2: Thế giới thực vật: Cây, cỏ, hoa, lá...

Nhóm 3: Thế giới động vật: Rồng phượng, chim muông...

Trong bài viết của mình tác giả Nguyễn Xuân Kính đã đi vào phân tích một số hình ảnh tiêu biểu truyền thống thuộc thế giới thực vật như cây trúc, cây mai, hoa nhài và biểu tượng động vật là con bống, con cò. Không chỉ

phân tích, lý giải ý nghĩa các hình ảnh biểu tượng trên tác giả còn đặt trong sự so sánh với văn học viết, qua đó làm nổi bật ý nghĩa của những hình ảnh đó.

* Hình ảnh cây trúc, cây mai trong ca dao ngườ i Việ t.

Dướ i sự phân tí ch , lí giải của tác giả Nguyễn Xuân Kính cây trúc , cây mai đượ c nhắ c đế n trong ca dao không mang ý nghĩ a tả thự c mà là nhằ m thể hiệ n con ngườ i và nhữ ng cung bậ c tì nh cả m trong tì nh yêu đôi lứ a.

Khi cây trú c đượ c nhắ c đế n mộ t mì nh nó tượ ng trưng cho ngườ i con gái xinh xắn, đá ng yêu:

- Trúc xinh trú c mọ c đầ u đì nh

Em xinh em đứng một mình cũng xinh

- Trúc xinh trúc mọc bờ ao

Em xinh em đứ ng nơi nà o cũ ng xinh

Trong nhiề u trườ ng hợ p , hình ảnh “trúc” , “mai” đượ c dù ng xoắn xuýt vớ i nhau thể hiệ n tì nh cả m đôi lứ a thắ m thiế t, gắ n bó :

- Đêm qua nguyệ t lặ n về tây Sự tì nh kẻ đấ y ngườ i đây cò n dà i… Trúc với mai, mai về ,trúc nhớ Trúc trở về, mai nhớ trú c không?

Bây giờ kẻ Bắ c ngườ i Đông Kể sao cho xiế t tấ m lò ng tương tư!

-Hôm qua sum họ p trú c mai

Tình chung một khắc nghĩa dài trăm năm.

- Ai đi đâu đấ y hỡ i ai Hay là trú c đã nhớ mai đi tì m

Tìm em như thể tìm chim Chim ăn bể Bắ c, đi tì m bể Đông.

Đặc biệt, trong ca dao - dân ca ngườ i Việ t “trú c” , “mai” đượ c dù ng để diễ n tả nhiề u cung bậ c củ a tì nh cả m, nhiề u cả nh ngộ củ a tì nh duyên.

Đây là lờ i nhắ n nhủ , hi vọ ng:

Đợi chờ trúc ở với mai

Đợi chờ anh ở với ai chưa chồng Đây là tâm trạ ng há o hứ c, mừ ng vui khi gặ p gỡ :

Trầ u nà y cúc, trúc, mai, đà o

Trầ u nà y thụ c nữ anh hà o sá nh đôi Đây là niề m mơ ướ c kế t nghĩ a trăm năm:

Bao giờ sum họ p trú c mai

Lòng nguyền kết tóc lâu dài trăm năm Đây là sự gử i gắ m, tin tưở ng:

Có lòng tạc một chữ vàng

Thiế p đưa duyên lạ i đôi đà ng cậ y anh Tìm nơi trúc tốt mai xanh

Tìm nơi bóng cả lắm ngành dựa nương.

Đây là lờ i giậ n hờ n, trách móc:

Nhữ ng là lên miế u xuố ng nghè

Để tôi đá nh trú c, đá nh tre về trồ ng Tưở ng rằ ng nên đạ o vợ chồ ng

Nào ngờ nói thế mà không có gì.

Đây là nhữ ng nỗ i buồ n, nỗ i sầ u:

- Ao thu nướ c gợ n trong veo

Gió thu khêu giục, ghẹo người tình chung Buồ n tênh cá i tiế ng thu chung

Đêm thu ta biế t vui cùng với ai? Thờ ơ trú c muố n ghẹ o mai

Vì tình nên phải mệt mài đêm thu.

- Chiề u nay có kẻ thấ t tì nh

Tự a mai, mai ngả , tự a đì nh, đì nh xiêu.

Tóm lại , trong ca dao - dân ca “trú c” , “mai” thườ ng đượ c dù ng vớ i ý nghĩa tượng trưng cho đôi bạn trẻ, cho tì nh duyên và nhữ ng cung bậ c cả m xú c trong tì nh yêu đôi lứ a.

*Hoa nhà i trong ca dao.

Hoa là mộ t biể u tượ ng đá ng chú ý trong ca dao . Trong hà ng trăm thứ hoa vớ i hà ng nghì n hương thơm , sác thắm tác giả đã chú ý đến hoa nhài (hoa lài). Loài hoa với vẻ đẹp hiền hòa , bình dị và sắc trắng tinh khôi , mặ c dù không rự c rỡ về sắ c mà u cũ ng không nồ ng nà n về hương thơm nhưng loà i hoa này lại có ý nghĩa biểu c ảm khá dặc biệt , thể hiệ n quan niệ m thẩ m mỹ củ a nhân dân ta.

Để miêu tả cả nh xứ ng đôi vừ a lứ a nhân dân ta đã ví von:

Đôi ta lấ m tấ m hoa nhà i

Chồ ng đây vợ đấ y ké m ai trên đờ i.

Hoa nhà i thườ ng đượ c ví vớ i nụ cườ i đá ng yêu của người con gái:

- Em là con ú t nhấ t nhà

Lờ i ăn tiế ng nó i thậ t là khoan thai Miệ ng em cườ i như cá nh hoa nhà i Như nụ hoa quế như tai hoa hồ ng Ước gì anh được làm chồng

Để em là m vợ , tơ hồ ng trờ i xe.

- Ba cô anh lạ cả ba

Bố n cô anh lạ cả bố n biế t là ai quen ai ? Anh chỉ quen mộ t cô da trắ ng tó c dà i Miệ ng cườ i như cá nh hoa nhà i nở nang.

Hoa nhà i cò n gợ i đế n vẻ đẹ p bên trong và lâu bề n:

Càng thắm lại càng mau phai

Thoang thoả ng hoa nhà i mà lạ i thơm lâu.

Hương hoa nhà i cò n tượ ng trưng cho vẻ cao quý , văn minh: Chẳ ng thơm cũ ng thể hoa nhà i

Dẫ u không thanh lị ch cũ ng ngườ i Trà ng An.

Trong thơ ca dân gian, hoa nhà i thườ ng ít được nhắc đến ở vị trí ưu thế, mà thường là thứ hoa khiêm tố n nhưng có duyên mặ n mà :

- Chơi hoa cho biế t mù i hoa Thứ nhấ t hoa lí thứ ba hoa nhà i.

- Tai nghe lệ nh cấ m hoa tai Em đeo hoa lí , hoa là i cũ ng xinh.

- Hoa lí là chị hoa là i Hoa lí có tà i, hoa là i có duyên.

Đà o kia chưa thắ m đã phai Thoang thoả ng hoa nhà i mà lạ i thơm lâu.

……………………………………..

Theo khả o sá t củ a tá c giả Nguyễ n Xuân Kí nh trong số 12.487 lờ i ca dao - dân ca đượ c tậ p hợ p trong công trì nh sưu tậ p Kho tà ng ca dao ngườ i

Việ t, có 41 lờ i nhắ c đế n hoa nhà i thì có mộ t lờ i nó i hoa nhà i ké m giá trị . Nhữ ng lờ i cò n lạ i vớ i nhữ ng cá ch diễ n đạ t khá c nhau đã ca ngợ i hoa nhà i bở i vẻ đẹp và hương thơm của nó.

Ngoài hai bài viết công phu và thú vị trên thì còn rất nhiều bài viết phân tích riêng lẻ về một vài hình ảnh, biểu tượng khác trong ca dao - dân ca như bài "Biểu tượng hoa đào", “Biể u tượ ng hoa sen” , “Biể u tượ ng hoa hồ ng” của Nguyễn Phương Châm, bài "Biểu tượng trăng trong thơ ca dân gian" của Hà Công Tài...

Như vậy, qua một số bài nghiên cứu nói trên, chúng tôi thấy rằng những hình ảnh của thiên nhiên, tự nhiên hay những đồ dùng, vật dụng do con người sáng tạo ra trong cuộc sống là những hiện tượng rất dễ nhận thấy trong ca dao - dân ca . Chỉ riêng một hiện tượng là hình ảnh hoa cũng đã nói lên điể m chung giữ a cá c dân tộ c.

Yêu hoa, quý hoa trong ca dao người Việt có bài ca “Trăm hoa” , mộ t bài ca độc đáo, chứ ng tỏ cá c tá c giả dân gian rấ t già u có tri thứ c về hoa:

Em hỏ i thờ i anh xin thưa

Hoa kia trăm thứ biế t em ưa hoa nà o Hoa Gạ o nhấ m rượ u trên cao

Lảo đà lảo đảo rơi nhào cỏ may Hoa Lự u má đỏ phây phây

Hoa Ngâu chú m chí m, hoa Bè o Tây bề nh bồ ng

……………………………………………….

Có yêu anh thì em lấy làm chồng

Xin đừ ng đỏ ng đả nh tự a Hoa Vông cuố i mù a Bông Lau trên nú i phấ t cờ

Anh xin bệ n chổ i qué t bà n thờ nhà em Trăm hoa anh đã dẫ n em xem

Nhưng hoa nà o đẹ p bằ ng em - hoa Ngườ i Hoa ngườ i đẹ p nhấ t em ơi

Không hương sắ c lạ i bằ ng mườ i sắ c hương.

[19, 308-314]

Mộ t năm mườ i hai thá ng vớ i bố n mù a ngườ i Tà y Nù ng số ng trong hương thơm sắ c thắ m củ a hoa , suố t bố n mù a ngườ i ta nó i chuyệ n vớ i hoa , thì thầ m vớ i hoa nên họ cũ ng có nhữ ng bài ca ca ngợi các loài hoa. Sau đây chỉ là mộ t trong nhữ ng bà i về đề tà i hoa bố n mù a, hoa mườ i hai thá ng:

Tháng giêng hoa xòe nụ âm âm

Hoa “Loỏ ng” nở thá ng hai thơm ngọ t