Các Bộ Phận Cấu Thành Của Chính Sách Tài Chính Bảo Hiểm Xã Hội

Những quan niệm trên về chính sách và chính sách tài chính dựa trên các góc độ khác nhau và mục đích khác nhau. Tuy nhiên, để phục vụ cho mục tiêu nghiên cứu, luận án này nghiên cứu chính sách tài chính dựa trên tiêu chí phân chia chính sách tài chính theo sự vận động của các nguồn tài chính và bao gồm các chính sách bộ phận sau: chính sách huy động nguồn tài chính và chính sách sử dụng nguồn tài chính.

Như vậy, chính sách tài chính BHXH trong luận án này được tác giả quan niệm là: Hệ thống các quan điểm, các mục tiêu, các giải pháp trong việc huy động và sử dụng các nguồn lực tài chính cho BHXH đảm bảo thực thi chính sách và chiến lược phát triển BHXH Việt Nam trong từng thời kỳ. Chính sách tài chính BHXH được xác định gồm các yếu tố sau:

Thứ nhất, mục tiêu của chính sách: nhằm đẩy mạnh phát triển mạng lưới BHXH theo chiến lược phát triển đã đề ra, đáp ứng các nhu cầu về đảm bảo ASXH và hỗ trợ cho nền kinh tế phát triển bền vững.

Thứ hai, chủ thể của chính sách: Nhà nước là chủ thể của chính sách tài chính BHXH. Nhà nước và các cơ quan chức năng nhà nước có thẩm quyền nghiên cứu, ban hành các chính sách để tác động, quản lý tài chính đối với BHXH.

Thứ ba, đối tượng của chính sách: chính sách tài chính BHXH thể hiện dưới hình thức là hệ thống các văn bản quy phạm pháp luật, văn bản hành chính nhằm quy định, hướng dẫn áp dụng cho các đối tượng thực chính sách, bao gồm: BHXH Việt Nam, các cơ quan BHXH cấp huyện và cấp tỉnh trên toàn quốc, các cơ quan đơn vị sử dụng lao động, người lao động là công dân Việt Nam thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc và người lao động là công dân nước ngoài vào làm việc tại Việt Nam có giấy phép lao động hoặc chứng chỉ hành nghề hoặc giấy phép hành nghề do cơ quan có thẩm quyền của Việt Nam cấp được tham gia BHXH bắt buộc theo quy định của Chính phủ Việt Nam.

Thứ tư, các giải pháp của chính sách: các giải pháp (hay các biện pháp, phương pháp và công cụ) mà Nhà nước sử dụng để tác động nhằm đạt được mục tiêu chính sách trong những điều kiện cụ thể về không gian và thời gian xác định, chủ yếu bao gồm: các quy định trình tự, thủ tục và phương thức huy động, đầu tư

và sử dụng quỹ BHXH; các chế độ ưu đãi, khuyến khích, hỗ trợ cho các NSDLĐ và các chế độ, tiêu chuẩn, định mức chi BHXH cho các đối tượng thụ hưởng,...

2.2.2. Các bộ phận cấu thành của chính sách tài chính bảo hiểm xã hội

Nhìn chung, các bộ phận cấu thành chính sách tài chính BHXH bao gồm 4 nội dung cơ bản sau:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 207 trang tài liệu này.

- Chính sách huy động nguồn tài chính;

- Chính sách sử dụng nguồn tài chính;

- Chính sách đầu tư tài chính nhằm tăng trưởng quỹ BHXH;

- Chính sách cân đối quỹ BHXH.

2.2.2.1. Chính sách huy động nguồn tài chính

Việc huy động nguồn tài chính cho quỹ BHXH chủ yếu thực hiện thông qua hoạt động thu. Quản lý thu giữ vai trò quan trọng và quyết định đến sự thành công của quá trình thu BHXH, từ đó quyết định đến sức mạnh quỹ BHXH để đảm bảo cho việc chi trả cho các chế độ trợ cấp. Trước tiên, chúng ta phải nắm được nội dung thu gồm hai khoản thu từ NLĐ và NSDLĐ, đây là khoản thu lớn nhất và đóng vai trò quan trọng, quyết định. Các khoản thu khác như: thu từ các quỹ của các tổ chức, cá nhân từ thiện hay sự hỗ trợ của NSNN là nhỏ, NSNN chỉ bù đắp cho những trường hợp cần thiết. Hơn nữa đây là khoản thu mà tổ chức BHXH cũng không thể tự điều chỉnh được vì nó mang tính thụ động. Do vậy mà công tác quản lý thu chỉ tập chung vào nguồn thu từ hai đối tượng chính người lao động và người sử dụng lao động. Nội dung của quản lý thu lại tập chung vào ba đối tượng chính sau đây:

- Quản lý đối tượng tham gia BHXH: Đây là việc đầu tiên mà mỗi tổ chức BHXH khi thực hiện quan tâm đến, thường các đối tượng này được quy định rõ trong các văn bản quy phạm pháp luật của Nhà nước. Hơn thế nữa BHXH cũng hoạt động trên nguyên tắc san sẻ rủi ro và tuân theo quy luật số đông bù số ít nên việc tham gia đầy đủ của các đối tượng tham gia BHXH là việc rất quan trọng. Quản lý đối tượng tham gia cần thực hiện các công việc sau:

+ Quản lý số lượng đăng kí tham gia BHXH.

+ Quản lý đối tượng bắt buộc tham gia BHXH theo quy định.

+ Quản lý công tác cấp sổ BHXH: Vì đây là căn cứ xác định quá trình đóng góp, ngành nghề lao động, thời gian lao động, tên người lao động và một số thông tin khác.

- Quản lý quỹ lương của các doanh nghiệp: Theo những quy định hiện hành như ngày nay thì phí thu BHXH thường được tính theo phần trăm tổng quỹ lương của doanh nghiệp và tiền lương tháng của người lao động nên quỹ lương còn là cơ sở để quản lý thu một cách thuận lợi. Dựa trên quỹ lương của doanh nghiệp BHXH có thể đảm bảo thu đúng, thu đủ và hạn chế được tình trạng gian lận trốn đóng BHXH. Bên cạnh đó chính các doanh nghiệp trở thành những “đại lý” thực hiện thu và chi trả trực tiếp cho một vài chế độ là thực sự thuận lợi cho công tác thu phí nói riêng và công tác thực hiện các chế độ BHXH nói chung.

- Quản lý tiền thu BHXH: Các đơn vị, doanh nghiệp sẽ thực hiện nộp phí thông qua tài khoản của BHXH. Do vậy, BHXH khó nắm bắt được tình hình thu. Để đảm bảo thu đúng, thu đủ, kịp thời cần có những quy định rõ ràng về thời gian nộp, hệ thống tài khoản thu nộp phải thuận lợi và an toàn cho việc nộp. Việc nắm bắt tình hình thu BHXH giúp quản lý quỹ dễ dàng, kịp thời điều chỉnh và đảm bảo cho công tác chi trả được thực hiện một cách tốt nhất. Trong nội dung quản lý thu BHXH, tất cả các đóng góp BHXH sẽ được quản lý chung một cách thống nhất, dân chủ, công khai trong toàn hệ thống.

2.2.2.2. Chính sách sử dụng nguồn tài chính

Chính sách sử dụng nguồn tài chính của quỹ BHXH chính là quá trình thực hiện các chính sách, chế độ tài chính để chi tiền từ quỹ BHXH nhằm đảm bảo quyền lợi của người lao động, quyền lợi đó tương xứng với nghĩa vụ đóng góp của họ. Cơ chế chi trả BHXH còn gắn với công tác quản lý chi nhằm chi đúng đối tượng, chi đủ số lượng, đảm bảo thời gian, không để thất thoát và có hiệu quả cao. Các khoản chi BHXH bao gồm các khoản chi cho các chế độ, chi quản lý và chi khác. Trong đó có thể nói hai khoản chi đầu là rất lớn đặc biệt là chi

cho các chế độ, hơn nữa khoản chi này chính là thể hiện sự bảo đảm cuộc sống của chính sách BHXH. Vì vậy nhắc đến chính sách sử dụng nguồn tài chính là nhắc đến hai nội dung chính sau:

Một là, chính sách chi trả các chế độ BHXH

Mục tiêu của hoạt động quản lý chi không với mục đích giảm khoản chi này một cách lớn nhất có thể mà quản lý để tránh tình trạng chi sai chế độ hoặc chi không đúng đối tượng vừa tránh lãng phí lại đảm bảo công bằng cho các đối tượng tham gia BHXH. Do vậy, để đảm bảo chi trả trợ cấp đúng chế độ, đúng đối tượng, kịp thời cần có phương thức chi hợp lý, tổ chức thực hiện chi trả cho các chế độ thuận lợi, dễ dàng. Cũng như quản lý hoạt động thu trước tiên chúng ta phải quản lý những đối tượng được hưởng các chế độ BHXH. Đối tượng có thể hưởng các chế độ chính là bản thân người lao động hoặc người thân trong gia đình họ. Đối tượng được hưởng các chế độ trợ cấp là những người lao động tham gia đóng phí BHXH và gặp phải những rủi ro làm mất hoặc giảm khả năng lao động dẫn đến mất hoặc giảm thu nhập của họ. Các điều kiện hưởng được quy định cụ thể trong các văn bản, thường thì mức trợ cấp, loại trợ cấp và thời gian trợ cấp thì phụ thuộc vào mức đóng góp, thời gian đóng góp, mức độ hay tỉ lệ thương tật,...và chính biến cố mà người lao động gặp phải. BHXH Việt Nam muốn quản lý tốt cần có những văn bản quy định rõ ràng và hợp lý về các điều kiện hưởng của các loại chế độ, dựa trên cơ sở đó để xử lý các trường hợp cho công bằng. Đối tượng hưởng cần được xem xét và kiểm tra nhằm tránh tình trạng chi sai hoặc chi không hợp lý. Quản lý chi cho các chế độ cũng cần được phân loại và phân cấp quản lý để dễ quản lý và thực hiện chi trả cho thuận tiện.

Hai là, chính sách chi cho hoạt động bộ máy của BHXH

Sau chi cho các chế độ thì đây là khoản chi lớn thứ hai cần được quản lý, giám sát. Chi quản lý cho hoạt động bộ máy của BHXH có thể hiểu đơn giản là khoản chi cho bộ máy tức là trả lương cho cán bộ, chi cho đầu tư xây dựng cơ bản, chi mua sắm thiết bị và những tài sản cố định nhằm duy trì hoạt động của tổ chức BHXH. Mức chi này có thể được quy định trong điều lệ BHXH hoặc

cũng có thể được lập trong NSNN. Khoản chi này cần được quản lý tránh những lãng phí không cần thiết. Một số nước khoản chi này được NSNN chi trả, một số nước lại do quỹ BHXH đảm bảo. Song nhìn chung thì chi phí quản lý là phải phù hợp tránh những lãng phí không cần thiết, song chi phí quản lý cũng phải đủ lớn để đảm bảo cơ sở cho hoạt động quản lý của BHXH được thực hiện dễ dạng. Hơn nữa lương cho cán bộ nhân viên của ngành BHXH phải cân bằng với các ngành khác.

2.2.2.3. Chính sách đầu tư tăng trưởng quỹ BHXH

Xuất phát từ nhiều lý do khác nhau, quỹ BHXH phải được đầu tư để tăng trưởng vì:

- Thứ nhất: Bên cạnh những nội dung chi cho các chế độ BHXH ngắn hạn, quỹ BHXH phần lớn chi cho các chế độ BHXH dài hạn. Nhìn theo khía cạnh cơ học có thể thấy các khoản thu từ việc đóng góp vào quỹ là khó có thể đáp ứng được các nhu cầu chi trả cho người lao động được hưởng các chế độ BHXH. Nếu quỹ BHXH không được đưa ra đầu tư thì theo thời gian nó sẽ mất đi phần lớn giá trị và lạm phát. Để quỹ BHXH có đủ khả năng chi trả thường xuyên, ngoài các nguồn đóng góp cần thiết phải có các khoản thu nhập từ hoạt động đầu tư quỹ.

- Thứ hai: Trong nền kinh tế thị trường, mọi nguồn lực đều không ngừng vận động. Thông thường, nguồn đóng góp của các đối tượng tham gia bảo hiểm sẽ được tập trung vào quỹ BHXH, sau khi nhập quỹ phần lớn sé không được mang ra sử dụng ngay vì kỳ thanh toán cho các chế độ về hưu trí, mất sức lao động và tử tuất thường kéo dài. Đây là nguồn vốn nhàn rỗi với quy mô lớn cần phải cung cấp để tài trợ cho nền kinh tế.

Như vậy, quỹ BHXH tại một thời điểm thường có số tiền kết dư rất lớn, đây là cơ sở của những yêu cầu cần bảo toàn và phát triển quỹ. Nếu quỹ không chú trọng đến vấn đề đầu tư tăng trưởng có thể sẽ đứng trước tình trạng bội chi hay nói cách khác là chi vượt quá thu. Nếu đầu tư tăng trưởng quỹ có hiệu quả thì đây là một nguồn thu bổ sung rất lớn cho quỹ để đảm bảo cân đối thu chi từ đó giảm gánh nặng cho NSNN. Để hoạt động đầu tư thực hiện đúng vai trò của

nó thì phải đảm bảo những nguyên tắc như an toàn, tránh rủi ro, có lãi và trên hết là thực hiện được lợi ích xã hội.

2.2.2.4. Chính sách cân đối quỹ BHXH

Để thực hiện vai trò của BHXH trong nền kinh tế và xã hội, với chức năng và nhiệm vụ của mình, quỹ BHXH thường xuyên trong trạng thái vận động bởi các “luồng tiền vào” và các “luồng tiền ra” của quỹ. Các "luồng tiền vào" là những nguồn thu của quỹ BHXH mà thực chất là những nhân tố làm tăng quỹ BHXH; còn những “luồng tiền ra” là những nguồn thực hiện nhiệm vụ chi của Quỹ BHXH thực chất là những nhân tố tác động giảm quỹ BHXH. Trên thực tế, không phải bất cứ lúc nào quỹ BHXH cũng có trạng thái thu vào bằng số chi ra và ngược lại. Quỹ BHXH luôn vận động không ngừng và nó phụ thuộc vào số lượng đối tượng tham gia BHXH, đối tượng hưởng chế độ BHXH, các chế độ chính sách về tiền lương, chế độ phụ cấp và chế độ BHXH. Quỹ BHXH sẽ ở trạng thái bị mất cân đối nếu số thu vào của quỹ thấp hơn so với số chi ra của quỹ, trong trường hợp này cần phải tìm thêm nguồn thu hoặc có biện pháp để tăng nguồn thu để bù đắp số thiếu hụt của quỹ BHXH nhằm đảm bảo khả năng thanh toán, chi trả BHXH cho các đối tượng theo quy định.

Tuy nhiên, BHXH là chính sách xã hội nên khác với các loại hình bảo hiểm thương mại, BHXH hoạt động không vì mục tiêu lợi nhuận mà mục đích lớn nhất là ổn định cuộc sống của người lao động. Do vậy cân bằng thu chi là trạng thái mong muốn của mỗi nước khi triển khai thực hiện BHXH. Để cân đối thu chi trên thực tế thường phải có sự hỗ trợ của NSNN, đồng thời phải tìm những nguồn thu khác để đảm bảo cân bằng quỹ.

2.2.3. Những nguyên tắc của chính sách tài chính Bảo hiểm xã hội

Khi thực hiện chính sách tài chính BHXH cần chú ý hai nguyên tắc chủ yếu sau:

- Chính sách tài chính BHXH phải luôn được tính toán, so sánh và cân đối trong trạng thái động: Bởi vì lượng tiền mặt của quỹ biến động theo từng chế độ trợ cấp BHXH khác nhau, lượng lao động biến động một cách thường xuyên nên trong quản lý, đặc biệt là khâu lập kế hoạch phải chú trọng tới vấn

đề này. Đây cũng là một đặc thù trong ngành Bảo hiểm nói chung và BHXH nói riêng vì tính đảo ngược chu kì kinh doanh tức là thu phí trước chi trả cho các chế độ sau. Tuy có sự hỗ trợ của NSNN, song chính sách quản lý tài chính BHXH phải góp phần giảm gánh nặng cho NSNN và vẫn thực hiện chính sách xã hội này một cách tốt nhất.

- Quỹ BHXH phải được bảo tồn và phát triển: Như trên đã đề cập thì ngành Bảo hiểm có đặc thù thu phí trước, chi trả sau, thời gian đóng và thời gian hưởng có thể kéo dài, đồng tiền có giá trị về mặt thời gian. Do vậy cần đầu tư để bảo tồn và tăng trưởng quỹ một cách hợp lý. Để đảm bảo nguyên tắc này cơ quan BHXH phải tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động thu chi và quản lý quỹ thực hiện đầu tư phần quỹ nhàn rỗi một cách có hiệu quả và tuân thủ các nguyên tắc sau:

+ An toàn: Mục đích của quỹ là bảo đảm chi trả lương hưu và các trợ cấp BHXH cho người lao động. Vì vậy, quỹ dù có đầu tư vào lĩnh vực nào cũng phải đảm bảo an toàn cho khoản đầu tư đó. Đảm bảo an toàn là không chỉ bảo toàn vốn đầu tư về danh nghĩa, mà còn là bảo toàn về cả giá trị thực tế, điều này càng có ý nghĩa quan trọng trong thời kì lạm phát. Nói cách khác thì đầu tư quỹ phải lựa chọn lĩnh vực để giảm thiểu rủi ro.

+ Hiệu quả: Đây là mục tiêu của việc đầu tư tăng trưởng quỹ do vậy nguyên tắc này rất quan trọng và phải được đi liền với nguyên tắc thứ nhất. Lãi đầu tư không chỉ góp phần đảm bảo khả năng thanh toán cho các khoản chi mà còn góp phần cho phép hạ tỉ lệ đóng góp của người lao động và người sử dụng lao động.

+ Khả năng thanh toán (tính lưu chuyển của vốn): Đây cũng là yêu cầu đặc thù của nghành do các khoản chi trả là phát sinh sau và kéo dài nên các khoản đầu tư phải đảm bảo tính thanh khoản để dễ dàng chi trả cho các đối tượng kịp thời. Đặc biệt tránh những khoản đầu tư dễ vướng vào những vấn đề tồn khoản. Các hình thức đầu tư dễ thanh khoản và an toàn thường được ưu tiên thực hiện trước.

+ Có lợi ích kinh tế, xã hội: Là một quỹ tài chính để thực hiện chính sách xã hội, do đó trong quá trình đầu tư phải lưu ý đến việc nâng cao phúc lợi cho

người dân, phải ra sức cải thiện chất lượng chung cho đời sống dân cư của đất nước. Các hình thức, hạng mục đầu tư phải đặt vấn đề hiệu quả kinh tế xã hội lên hàng đầu. Hoạt động đầu tư tăng trưởng quỹ BHXH khác với các hoạt động đầu tư khác với mục tiêu lợi nhuận làm đầu vì BHXH chính là một chính sách quan trọng trong hệ thống ASXH của mỗi quốc gia.

2.2.4. Các nhân tố ảnh hưởng tới việc hoạch định và thực thi chính sách tài chính BHXH

Việc hoạch định và thực thi chính sách tài chính là nhằm đảm bảo nâng cao hiệu quả việc huy động và sử dụng các nguồn lực tài chính trong XH đáp ứng các nhu cầu về tài chính cho quỹ BHXH trong từng thời kỳ. Muốn đưa ra được các chính sách tốt, Nhà nước hoặc các cơ quan quản lý cần nắm rõ các yếu tố tác động của môi trường hoạt động để đưa ra những chính sách hợp lý và có lợi nhất cho đối tượng bị quản lý. Các nhân tố ảnh hưởng tới việc hoạch định và thực thi chính sách tài chính BHXH được chia làm hai loại là: Các nhân tố khách quan và các nhân tố chủ quan.

* Các nhân tố khách quan

Các nhân tố khách quan ảnh hưởng tới việc hoạch định và thực thi chính sách tài chính BHXH bao gồm các ảnh hưởng từ môi trường kinh tế - chính trị - xã hội của mỗi quốc gia. Nhìn rộng ra thì có thể là cả những ảnh hưởng của môi trường thế giới. Khi chúng ta xem xét các yếu tố của BHXH dưới giác độ của các công ước quốc tế mà Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) đã quy định. Nhưng các nhân tố môi trường trong nước là quan trọng hơn. Cơ chế, chính sách, pháp luật của Nhà nước bao gồm các cơ chế, chính sách và pháp luật của Nhà nước liên quan các lĩnh vực KT-XH và an ninh, quốc phòng, nhất là các cơ chế, chính sách, pháp luật liên quan đến an sinh xã hội trong từng thời kỳ là nhân tố quan trọng ảnh hưởng trực tiếp đến việc hoạch định và thực thi chính sách tài chính BHXH. Cơ chế, chính sách, pháp luật luôn có sự điều chỉnh, sửa đổi, bổ sung trong từng giai đoạn cho phù hợp với thực tế và những định hướng, đường lối chiến lược phát triển KTXH nói chung của đất nước. Chính sự điều chỉnh, sửa