Vật liệu kiến trúc thế kỷ XV-XVIII tại khu vực Chính điện Kính Thiên Hoàng thành Thăng Long qua tài liệu khai quật năm 2017-2019

- Ngói ống (ngói dương): Hầu hết các viên ngói hầu như đều trong tình trạng vỡ, được chia làm 3 phần: đầu, thân và đuôi ngói, các phần này hầu như đều được làm riêng biệt sau đó ghép nối lại với nhau.

+ Thân ngói: 3431 mảnh, loại này được làm bằng chất liệu đất sét xám, hình dáng tương tự với hai loại hình tráng men xanh và men vàng.

+ Đuôi ngói: 1178 mảnh, dựa vào hình dáng đuôi ngói được chia làm ba

loại.

Loại 1: 98 mảnh, đuôi ngói loại ở dạng thẳng, bắt với thân ngói một góc

90o. Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V92, còn đủ dáng (28cm x 13,5cm x 2cm), đầu ngói được cắt phẳng, lưng ngói để trơn, bụng in dấu vải, đuôi ngói dài 4cm, dày 1,5 cm, còn để lại vết ghép nối với thân ngói (PLIII, H18: 5).

Loại 2: 196 mảnh, đuôi ngói thắt dạng cổ chai, mép trong và mép ngoài của đuôi ngói có một đường gờ. Tiêu bản mẫu còn lại một phần thân và đuôi ngói, đuôi ngói dài 4cm, dày 1,3cm, thân và đuôi ngói được làm riêng sau đó ghép nối với nhau (PLIII, H18: 6).

Loại 3: 40 mảnh, đuôi ngói ống có dạng thắt cổ chai, đuôi ngói loại này giống với loại 2 nhưng mép trong và mép ngoài của đuôi ngói không có đường gờ nổi. Tiêu bản mẫu còn lại một phần thân và đuôi, đuôi ngói dài 4cm, dày 1,5cm.

+ Đầu ngói: 249 mảnh chia làm hai loại, đầu ngói lợp diềm mái và ngói ống lợp thân mái.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 172 trang tài liệu này.

Đầu ngói ống lợp thân mái: 228 mảnh, đầu được gọt 1 phần trong lòng, để bắt khớp với phần đuôi của viên trước. Trong lòng ngói có dấu vải cùng với dấu vết kỹ thuật chải để tu sửa hoặc cũng có khi được gọt nhẵn.

Đầu ngói lợp diềm mái: 21 mảnh, dựa vào hình dáng chia thành hai loại đầu ngói ống hình tròn và nửa hình tròn.

Đầu ngói ống hình tròn: 20 mảnh đều vỡ không còn đủ dáng, mô típ hoa văn trang trí chủ yếu là hoa cúc. Loại hình này có thân và đầu ngói được làm tách rời sau đó khớp nối vát chéo nhau. Dựa vào hoa văn trang trí chia thành 3 loại:

Loại 1: Trang trí hoa cúc, bề mặt gương ngói trang trí bông hoa cúc, giữa các cánh hoa có gân. Loại này thu được 18 mảnh và chia làmhai kiểu.

Kiểu 1: 9 mảnh, kiểu này nhụy hoa hình tròn nổi, trên nhụy có nhiều chấm tròn nhỏ nổi cao có đường kính 0,2-0,3cm. Tiêu bản ký hiệu 18.ĐKT.H1 vỡ, còn lại một phần thân và một phần gương ngói. Đầu ngói có đường kính 13,5cm, dày 1,7cm. Hoa cúc được bao trong đường diềm nổi rộng 1,5cm (PLIII, H19: 1).

Kiểu 2: Hoa văn tương tự kiểu 1 nhưng nụ hoa hình tròn, 9 mảnh. Tiêu bản ký hiệu 19.ĐKT.H1.V29, đầu ngói còn nguyên đường kính 10,5cm, dày 1,3cm. Nụ hoa hình tròn đường kính 2cm, viền bao bên ngoài dày 1,5cm (PLIII, H19: 2-3).

+ Loại 2: trang trí hoa cúc, cánh ngắn có gân. Mẫu ký hiệu 18.ĐKT.H1, chỉ còn phần gương ngói, trang trí 1 bông hoa cúc nhìn chính diện; hoa nở rộ, cánh ngắn có gân, giữa bông hoa là hình tròn nổi thể hiện nhụy, đường kính 3cm (PLIII, H19: 4).

Đầu ngói ống nửa hình tròn: thu được một tiêu bản ký hiệu 19.ĐKT.H1, vỡ còn lại một phần nhỏ đầu ngói trang trí rồng (PLIII, H19: 5). Đầu ngói ống nửa hình tròn cũng đã được phát hiện tại Lam Kinh (Thanh Hóa) (PLIII, H19: 6).

- Ngói lòng máng (ngói âm)

Số lượng ngói lòng máng xám lợp thân mái phát hiện ở điện Kính Thiên là 19674 mảnh, trong đó có 1 mảnh đủ dáng. Ngói có bình diện hình thang hơi thu nhỏ về phần đuôi, mặt cắt ngang hình lòng chảo độ uốn cong nhẹ. Lưng ngói nhẵn còn lòng ngói có dấu vết vải mịn hoặc để trơn và đều được vát mỏng ở phần đuôi. Hai rìa cạnh thân ngói thường để lại dấu vết của kỹ thuật cắt bẻ, hoặc cắt phẳng xương ngói dày 1-1,5cm với chất liệu màu xám pha nhiều sạn cát, cạnh sắc. Kích thước ngói: dài 27-29 cm, rộng đuôi 23cm- 25cm, rộng phần phần đầu 25cm-27cm.

Tiêu bản nguyên dáng ký hiệu 19.ĐKT.H1.V01, dài 29cm, đuôi rộng 25cm, đầu rộng 26,5cm, dày 1,3-1,5cm. Ngói có màu xám ngả hồng, xương ngói có nhiều cát mịn, dấu vết kỹ thuật cắt phẳng ở rìa cạnh và trong lòng ngói để trơn (PLIII, H20: 1-2).

+ Thân ngói: 18396 mảnh, nhưng đều trong tình trạng vỡ.

+ Đuôi ngói: 566 mảnh đuôi ngói có dạng hình lòng máng, mở rộng hơn so với phần đuôi, các rìa cạnh cắt phẳng.

+ Đầu ngói lợp thân mái: 631 tiêu bản, đầu ngói có dạng hình thang thu nhỏ hơn so với phần đuôi ngói, các rìa cạnh được cắt phẳng, mặt lưng để trơn, bụng có thể để trơn hoặc in dấu vải.

Đầu ngói trang trí diềm mái: hay còn gọi là ngói trích thủy, số lượng 80 mảnh, trong đó có 24 mảnh còn xác định được hoa văn, 56 mảnh không xác định. Dựa vào môt típ hoa văn trang trí chia thành 2 loại: Đầu ngói trang trí rồng và đầu ngói trang trí hoa cúc.

+ Đầu ngói trích thủy trang trí rồng: 11 mảnh, đều vỡ chỉ còn một phần gương ngói thể hiện mình rồng. Hầu hết các đầu ngói này đều có độ dày

1,2-1,5cm. Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V143, còn lại một phần gương ngói trang trí rồng (PLIII, H20: 3-4).

+ Đầu ngói trích thủy trang trí hoa cúc:

Loại 1: Ngói trích thủy trang trí hoa cúc, loại này trên gương ngói chỉ trang trí nửa bông hoa cúc, 13 mảnh. Tiêu bản duy nhất ký hiệu 18.ĐKT.H1, còn lại một phần thân và gương ngói. Phần thân ngói còn lại dài 7cm, dày 1,5cm, phần gương ngói cao 8cm trang trí một nửa bông hoa cúc, còn lại ba cánh, mỗi cánh có một gân nổi ở giữa. Nhụy hoa hình tròn nổi cao đường kính 2,2cm bên trong tạo hình ô lưới. Hoa văn được bao trong đường gờ nổi rộng 1-1,5cm (PLIII, H20: 5).

Loại 2: thu được 2 mảnh vỡ, loại hình này hoa văn trung tâm trang trí một bông hoa cúc đang nở rộ, cánh hoa to, mập, nhụy hoa hình tròn đường kính 1,5cm, xung quanh là hoa văn dạng dây cuốn. (PLIII, H20: 6).

- Ngói bò nóc trang trí hoa sen: loại này thu được 2 mảnh, tiêu bản ký hiệu 19.ĐKT.H1.V32 còn lại phần thân và đầu ngói, thân dài còn lại 7cm, dày 1cm, bụng ngói có dấu vải. Đầu ngói cao 15,5cm, trang trí hoa sen ở trung tâm, bông hoa đang nở rộ gồm 9 cánh, bên ngoài trang trí hoa văn dạng dây lá cuốn, hoa văn được bao trong đường diềm dày 1,5cm, bên trên có nhũ đinh. Loại hình ngói này được gắn ở phần đầu nóc mái (PLIII, H21: 1-2).

- Ngói ống được in chữ Hán:

Loại hình ngói ống được in chữ Hán có 3 mảnh trong đó có 2 mảnh được tráng men, 1 mảnh xám. Có thể loại hình ngói có chữ này được dùng để xác định vị trí đặt viên ngói trong bộ mái kiến trúc.

+ Ngói ống khắc chìm chữ Hán “Đại”: 1 tiêu bản, viên ngói chỉ còn lại phần thân và một phần đuôi ngói, dài còn lại 15,5cm dày 2,5cm, đuôi ngói dài

4cm, dày 1,5cm, ngói được làm bằng chất liệu đất sét xám, lưng khá mịn, bụng ngói được in dấu vải, đuôi ngói được khắc chìm chữ Hán Đại “ 大 ”

(PLIII, H24: 5-6).

+ Ngói ống in chữ Hán “Nhân”: thu được một tiêu bản, ngói ống vỡ, chỉ còn phần đuôi và thân ngói, dài 17cm, dày 2cm; phần đuôi được ghép nối với thân ngói dài 6,5cm, dày 2cm đuôi ngói ống được khắc chìm chữ Hán

Nhân “仁”. Ngói được tráng men vàng, bụng in văn chải (PLIII, H24: 1-2).

+ Ngói ống in chữ Hán “Tứ”: 2 mảnh, tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V200, ngói ống vỡ, chỉ còn phần đuôi và thân ngói, dài 17cm, dày 2cm, phần đuôi được ghép nối với thân ngói dài 6,5cm, dày 2cm đuôi

ngói ống được khắc chìm chữ Hán Tứ “四”. Ngói được tráng men vàng, bụng

được in văn chải (PLIII, H24: 3-4).

2.1.1.3. Một số loại hình ngói khác

- Ngói chống dột: 8 mảnh, tiêu bản ký hiệu 19.ĐKT.H1.V10, viên ngói còn nguyên, có kích thước dài 20cm, dày 1,6cm có hình giống chiếc khánh, cạnh trên phẳng, phần giữa uốn vòng xuống hình bán nguyệt (bán kính 12cm), phần rìa bên trong được cắt vát, các rìa cạnh ngói được cắt phẳng, vát đầu ra hai bên mỗi bên dài 4cm. Ngói được làm bằng chất liệu đất sét xám, xương gạch mịn, độ nung khá cao (PLIII, H21: 3-4).

Về vị trí: viên ngói có mặt trên phẳng, hai đầu nhô dài, hợp với phần chân bờ nóc, mặt chính tạo hình bán nguyệt, khớp khít với phần lòm khuyết hình lòng chảo ở hàng ngói âm. Ngói hình bán nguyệt ở chính giữa nên vị trí của loại hình này lợp ở hai bên bờ nóc (PLIII, H21: 5).

Về chức năng: Dùng để lấp kín khoảng trống giữa các bờ nóc và bờ dải hình thành khi lợp những viên ngói ống (ngói dương) và ngói lòng máng (ngói âm) và các đường bờ mái nhằm che nước mưa bị gió thổi ngược vào gây dột từ nóc dột xuống [13, tr.382].

- Ngói lót lợp diềm mái: thu được 5 mảnh, ngói loại này có thân ngói bằng phẳng, hình chữ nhật dẹt, dày trung bình (2,5-3)cm. Phần đuôi ngói có mấu hoặc không có mấu. Hoa văn trang trí ở 2/3 viên ngói. Ngói có chất liệu mịn, màu đỏ tươi độ nung cao, loại hình ngói lót này cũng đã được tìm thấy tại một số địa điểm như Lam Kinh (Thanh Hóa) (PLIII, H23: 6), 18 Hoàng Diệu (Ba Đình, Hà Nội) (PLIII, H23: 5).

Về vị trí: Ngói lót được ở vị trí hàng mái hiên. Thực tế, trong các di tích số lượng ngói này phát hiện không nhiều, do vậy có thể chúng chỉ được lợp ở một số vị trí quan trọng của cửa ra vào các công trình kiến trúc hoặc mái hiên kiến trúc.

Hoa văn: có hai loại hình hoa văn chủ yếu là hoa sen và hoa dây cách

điệu.

- Trang trí hoa sen: Tiêu bản ký hiệu 19.ĐKT.H1.V14, viên ngói vỡ,

chỉ còn lại một phần trang trí một bông hoa sen đang nở rộ, được bao bên ngoài bởi một hàng nhũ đinh. Ngói được làm bằng chất liệu đất sét đỏ mịn (PLIII, H22: 1-2).

Trang trí hoa dây cách điệu: 4 tiêu bản 19.ĐKT.V15, 16, 17, 18 trang trí hoa dây cách điệu. (PLIII, H22: 3-6, PLIII, H23: 1-4).

2.1.1.4. Trang trí kiến trúc

Trang trí kiến trúc thu được số lượng khá lớn bao gồm các loại hình như tượng rồng, vây rồng, diềm răng cưa trang trí văn như ý, đốt trúc (PLI, Bảng 5).

- Tượng rồng trang trí trên ngói ống: thu được số lương lớn 14982 mảnh, bao gồm hai loại đầu rồng, vây rồng trang trí trên ngói.

+ Đầu rồng: 177 mảnh (100 mảnh men xanh, 77 mảnh men vàng) đầu rồng được gắn liền với thân ngói.

Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.V281, đầu ngói ống gắn đầu rồng trên lưng ngói. Đầu rồng được làm bằng khuôn, đầu rồng nhìn thẳng, mắt mở to, miệng không ngậm ngọc, đầu rồng còn nguyên, cao 7cm, dài 17cm, rộng 7cm. Vây rồng uốn lượn về phía sau, được tỉa chi tiết tỉ mỉ. Đầu ngói ống được tráng men xanh (PLIII, H25: 1-2).

Tiêu bản ký hiệu 18.ĐKT.H1.V15, đầu rồng chỉ còn lại một phần, được chạm khá tỉ mỉ, thân rồng có vảy, đầu ngói được tráng men vàng (PLIII, H25: 3-4).

+ Vây rồng: loại hình này thu được số lượng lớn, 14805 mảnh. Vây rồng được gắn trên thân ngói ống, phần thân ngói ống tạo vảy rồng thể hiện thân rồng.

Tiêu bản tiêu biểu 17.ĐKT.H1.V196, ngói vỡ còn lại một phần thân ngói trang trí vảy rồng. Trên lưng ngói gắn phần vây rồng (PLIII, H25: 5).

Loại hình ngói này đã được phát hiện một số tiêu bản còn nguyên tại địa điểm 18 Hoàng Diệu (PLIII, H25: 6).

- Diềm răng cưa trang trí trên nóc mái và bờ dải

Đây là một loại cấu kiện kiến trúc của thời Lê có chức năng chính là trang trí diềm dưới mái hiên. Tất cả đều có cấu trúc hình thước thợ gồm một

cạnh nằm lót dưới mái, còn một cạnh là diềm “răng cưa” được tạo hình hoa văn dạng lá đề hoặc văn “như ý”.

Số lượng 1569 mảnh và bao gồm cả hai loại chất liệu: xám và tráng men (xanh lục hoặc men vàng).

Loại 1: là loại diềm “răng cưa” có chất liệu sét xám hoặc sét đỏ. Loại này có 16 mảnh, trong đó chỉ có 1 viên sét đỏ, còn lại đều là sét xám kiểu dáng có kích thước nhỏ, mỏng và có nhiều nét tương đồng với các diềm trang trí có phủ men. Còn phần diềm trang trí là các hoa văn lá đề hoặc văn như ý.

Kiểu 1: Diềm trang trí hoa văn như ý 14 mảnh, mẫu tiêu biểu ký hiệu 17.ĐKT.H1.V346, vỡ, còn lại một phần diềm trang trí, dài còn lại 8cm, cao còn lại 6cm, dày 1cm (PLIII, H26: 1-2).

Kiểu 2: Diềm mái trang trí hoa văn như ý, phần diềm có trang trí nhũ đinh. Tiêu bản mẫu mang ký hiệu 17.ĐKT.H1.V347, còn lại một phần ngòng cài và một phần diềm trang trí dài còn lại 9cm, cao 4cm, dày 1cm, ngòng cài dài 8cm, trên phần diềm ngoài hoa văn như ý còn có trang trí hoa văn dạng sóng nước (PLIII, H26: 3-4).

Loại 2: Diềm tráng men xanh lục và men vàng: 1553 mảnh, trong đó men vàng (648 mảnh), men xanh lục (905 mảnh). Dựa vào cấu trúc và hoa văn có thể chia thành 2 kiểu:

Kiểu 1: mẫu ký hiệu 17.ĐKT.V321 đây là kiểu có kích thước lớn với diềm răng cưa cao 9,5cm, dày 1,3cm. Hoa văn như ý in nổi dạng lá đề và có hai đường viền nổi trên trán diềm (PLIII, H26: 5-6).

Kiểu 2: kiểu này khá giống với kiểu 1 nhưng trên diềm có có một băng nhũ đinh, tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V325, tiêu bản còn nguyên dài 14,3cm, cao 8cm, ngòng cài dài 12cm (PLIII, H27: 1-2).