Vật liệu kiến trúc thế kỷ XV-XVIII tại khu vực Chính điện Kính Thiên Hoàng thành Thăng Long qua tài liệu khai quật năm 2017-2019

Mẫu ký hiệu 19.ĐKT.H1.V81, kích thước rộng 11,5cm, dày 1cm. Chất liệu đất sét xám, xương chắc, nung ở nhiệt độ cao, một mặt khắc chìm chữ Hán “Tứ Ngũ” (PLIII, H12: 1-2).

Về vị trí: Loại hình gạch thông gió được sử dụng trang trí ở phần nóc mái và góc mái của kiến trúc (PLIII, H12: 6).

2.1.1.2. Ngói

Ngói thời Lê phát hiện được ở địa điểm điện Kính Thiên rất phong phú về loại hình và chất liệu. Các loại hình ngói thời kỳ này bao gồm cả nhóm có phủ men, nhóm ngói xám với đủ các loại hình gồm cả loại ngói ống (ngói dương), ngói lòng máng (ngói âm) trong đó có loại lợp diềm mái và thân mái. Dựa vào chất liệu và màu men, có thể chia thành 3 loại: Men vàng, men xanh, không men (PLI, Bảng 03-04).

a. Ngói lợp men vàng

- Ngói ống (Ngói dương)

Thu được 7476 mảnh dựa vào cấu tạo chia thành 3 phần: đầu, thân và đuôi ngói. Trong đó đầu ngói có hai loại lợp thân mái và lợp diềm mái, loại hình đầu ngói lợp diềm mái thường được trang trí hoa văn (PLI, bảng 03)

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 172 trang tài liệu này.

+ Thân ngói

Trong loại hình ngói dương men vàng số lượng thân ngói thu được 4136 mảnh.

Cấu trúc thân ngói thời kỳ này đều có dáng cong hình ống, mặt cắt hình bán nguyệt với kích thước bằng ½ hình tròn. Thân ngói tròn đều, hơi loe một chút ở phần đầu và thon dần xuống phần đuôi, hai mép rìa cạnh thân được cắt phẳng. Xương ngói dày ở phần giáp đuôi, vuốt mỏng dần về phía đầu. Hầu

hết trong lòng thân ngói đều có dấu vải cùng hoặc cũng có khi được gọt nhẵn. Lưng ngói có thể được tráng men, hoặc chạm vây hình rồng, hoặc gắn các mảnh tượng rồng lên trên phần thân ngói. Xương ngói được làm bằng ba loại xương chủ yếu là trắng, đỏ và hồng.

+ Đuôi ngói

Đuôi ngói ống loại này có đặc trưng thẳng mặt ngoài, mặt trong lòng ngói phần tiếp giáp giữa thân và đuôi ngói thẳng có dấu vết ghép nối, vai đuôi ngói vuông góc với thân. Trong lòng ngói ở phần đuôi và thân đa số có dấu vết vải hoặc dấu vải xen lẫn với dấu vết kỹ thuật chải để tu sửa hoặc được xoa nhẵn toàn bộ hay một phần.

Đuôi ngói thu được 2313 mảnh. Ngoại trừ về chất liệu, cấu tạo, hình dáng và các đặc điểm kỹ thuật của đuôi ngói ống tráng men giống y hệt như loại hình ngói xám của thế kỷ XV-XVI: thành đuôi ngói được uốn cong, góc vai vuông và đều có đường chỉ nổi dạng vành khuyên. Về kỹ thuật, đuôi ngói được làm riêng sau đó được gắn vào lòng thân và được hàn miết bằng tay khiến cho lòng đuôi ngói có dạng gấp khúc, trong lòng ngói đều có dấu vết vải lót.

Về loại hình: Đuôi ngói có thể được chia thành 3 loại:

Loại 1: đuôi ngói loại này ở dạng thẳng, thu được 35 mảnh, đuôi tạo góc 90o so với thân ngói tiêu bản mang ký hiệu 18.ĐKT.H1.V03, ngói vỡ, dài còn lại 17cm, rộng 10,5cm dày 1,5cm. Đuôi ngói dài 3,5cm, dày 1cm (PLIII, H14: 1-2).

Loại 2: thu được 170 mảnh, đuôi ngói loại này thắt dạng cổ chai và mép ngoài của đuôi ngói có một đường gờ nổi. Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V181, vỡ, còn một phần đầu, thân và đuôi ngói, rộng 11,5cm, dày

1,5cm. Đuôi ngói dài 4cm, dày 1cm, được phủ men vàng, lưng ngói được đục một lỗ chốt hình tròn đường kính 1cm (PLIII, H14: 3-4).

Loại 3: thu được 233 mảnh, đuôi ngói thắt dạng cổ chai, tạo góc 90o so với thân ngói. Tiêu bản mẫu ký hiệu 17.ĐKT.H1.V174, còn gần đủ dáng, dài còn lại 26,5cm, rộng 13cm, dày 1,5cm. Đuôi ngói thắt dạng cổ chai được làm riêng sau đó được ghép nối với phần thân. Đuôi ngói dài 4cm, đường kính 9,5cm, dày 1cm. Trên lưng ngói có một lỗ chốt tròn đường kính 1cm (PLIII, H14: 5-6).

+ Đầu ngói ống: 1027 mảnh, được chia làm hai loại đầu ngói ống lợp thân mái (569 mảnh) và ngói ống lợp diềm mái (458 mảnh).

Đầu ngói ống lợp thân mái: đầu được gọt 1 phần trong lòng, để ăn khớp với phần đuôi của viên trước. Hầu hết trong lòng đều có dấu vải cùng với dấu vết kỹ thuật chải để tu sửa hoặc cũng có khi được gọt nhẵn. Ngói được làm bằng chất liệu đất sét khá mịn, lưng ngói được phủ men vàng.

Đầu ngói lợp diềm mái 458 mảnh. Đầu ngói hình tròn, mặt trước trang trí nổi hoa văn, mặt sau phẳng tráng lớp men mỏng màu vàng. Đầu ngói loại này chủ yếu được trang trí rồng, thân rồng uốn lượn theo khung hình tròn, rồng còn lại hai chân 5 móng đặc trưng của loại ngói ống giai đoạn thế kỷ XV-

XVI. Đầu ngói ống loại này có đường kính dao động từ 9-14cm.

Tiêu bản tiêu biểu mang ký hiệu 17.ĐKT.H1.V184, đầu ngói còn nguyên, đường kính 9cm, được phủ men vàng, hoa văn trung tâm trang trí rồng (PLIII, H15: 1-2).

Tiêu bản thứ hai mang ký hiệu 18.ĐKT.H1.V05, ngói ống vỡ còn lại một phần gương ngói có đường kính 12cm, đầu ngói trang trí rồng uốn lượn theo khung hình tròn. Rồng được bao quanh bởi đường diềm rộng 2cm. Mặt

sau để mộc, còn để vết miết tay nhằm gắn kết phần đầu và thân ngói (PLIII, H15: 3-4).

- Ngói lòng máng (ngói âm)

Ngói lòng máng (ngói âm) thu được số lượng lớn với 5060 mảnh nhưng chủ yếu là các mảnh vỡ, dựa vào cấu tạo của ngói có thể được chia thành 3 phần: đầu, thân và đuôi. Ngói dạng này cũng có tiết diện hình lòng máng nhưng nông và doãng hơn so với ngói ống. Đuôi rộng hơnphần đầu.

+ Thân ngói: có số lượng 3528 mảnh ngói cong hình lòng máng

+ Đuôi ngói: 114 mảnh, phần đuôi ngói thường không được tráng men, rìa cạnh được cắt phẳng.

+ Đầu ngói: 1420 mảnh, dựa vào vị trí và chức năng đầu ngói được được chia thành hai loại: đầu ngói lợp thân mái và đầu ngói lợp diềm mái.

Đầu ngói lợp thân mái: (956 mảnh) đầu ngói hơi cong hình lòng máng, cạnh đầu ngói lượn tròn; mặt lưng được tráng men, mặt sau nhẵn không tráng men; rìa cạnh phẳng.

Đầu ngói lợp diềm mái: (462 mảnh) hay còn gọi là ngói trích thủy. Đây là loại hình trang trí trên ngói âm lợp diềm mái được tạo hình văn “như ý”, mũi nhọn quay xuống dưới, hai cánh uốn cong. Đầu ngói được trang trí hình rồng gồm có 5 móng thân rồng cuộn tròn. Đầu ngói vừa có chức năng trang trí vừa có chức năng hướng giọt nước chảy trên mái (trích thủy). Cũng như đầu ngói ống, phần đầu ngói được gắn vào mép thân ngói, giữa hai mép gắn ghép còn được gắn thêm đất sét và còn để lại vết ghép nối được miết khá nhẵn. Loại hình này thường được làm bằng loại đất sét khá mịn. Đầu ngói lợp diềm mái có hai loại hình hoa văn là trang trí rồng và hoa cúc.

Đầu ngói trích thủy trang trí rồng: thu được 458 mảnh. Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V189, ngói vỡ chỉ còn phần đầu ngói, gương ngói trang trí rồng, rồng trang trí trên ngói trích thủy khá giống với loại hình ngói ống (ngói dương). Thân rồng cuộn tròn, đầu rồng ngẩng cao, miệng ngậm ngọc, chân rồng có 5 móng, hai bên trang trí mây cuốn, hoa văn được bao trong đường diềm rộng 1,5cm (PLIII, H15: 6).

Tiêu bản thứ hai mang ký hiệu 17.ĐKT.H1.V187, đầu ngói trang trí rồng cuộn tròn. Đầu rồng to, mình có vẩy, lưng có vây và chân có móng, dài còn lại 14,7cm, cao 9,5cm, dày 1,5cm (PLIII, H15: 5).

Đầu ngói trích thuỷ trang trí hoa cúc: 4 mảnh. Tiêu bản mang ký hiệu 17.ĐKT.H1.V193, đầu ngói vỡ chỉ còn một phần gương ngói trang trí một bông hoa cúc gồm có 10 cánh, các cánh có tia thể hiện gân; nhụy hoa hình tròn, hoa văn được bao trong đường diềm rộng 1,5cm, được tráng men vàng, đã bong tróc khá nhiều (PLIII, H16: 1-2).

b. Ngói lợp men xanh

Thu được 18116 mảnh, giống với loại hình ngói men vàng, ngói lợp men xanh được chia làm hai loại: Ngói ống (ngói dương) và ngói lòng máng (ngói âm) (PLI, Bảng 03).

- Ngói ống (ngói dương)

Ngói ống thu được 11627 mảnh dựa vào cấu tạo, ngói được chia làm 3 phần đầu, thân và đuôi.

+ Thân ngói: thu được 5659 mảnh, thân ngói có hình bán nguyệt, mặt lưng được tráng men xanh, bụng ngói được in dấu vải, rìa cạnh được cắt phẳng. Trên thân ngói còn để lại dấu vết ghép nối với đầu và thân ngói. Ngói

được làm bằng chất liệu đất sét mịn, có một số tiêu bản trên phần lưng ngói có gắn phần đầu và đuôi rồng.

+ Đuôi ngói: 4234 mảnh được chia làm 3 loại:

Loại 1: 109 mảnh, đuôi ngói ở dạng thẳng, bắt với phần thân ngói một góc 90o. Đuôi được làm riêng sau đó được ghép nối với thân. Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V205, vỡ còn lại phần đuôi ngói dài 5cm, dày 1cm, đuôi ngói không được tráng men (PLIII, H16: 3-4).

Loại 2: 452 mảnh, đuôi ngói thắt dạng cổ chai, mép trong và mép ngoài của đuôi ngói có một đường gờ. Tiêu bản ký hiệu 18.ĐKT.H1.V22, vỡ, dài còn lại 13cm, dày 1,6cm, đuôi ngói dài 4,5cm, dày 1,5cm, mép đuôi có một đường gờ nổi, lưng ngói được phủ men xanh lục, bụng và đuôi ngói để mộc in dấu vải (PLIII, H16: 5-6).

Loại 3: 666 mảnh, đuôi ngói ống dạng thắt cổ chai, tiêu bản mang ký hiệu 17.ĐKT.H1.V202, ngói ống còn nguyên (26,5cm x 13cm x 1,5cm). Đuôi ngói làm riêng sau đó được ghép nối với phần thân. Đuôi ngói chỉ tráng men một phần dài 4cm, đường kính 9,5cm, dày 1cm (PLIII, H17: 1-2).

+ Đầu ngói ống: 1732 mảnh, chia thành hai loại đầu ngói ống lợp thân mái và lợp diềm mái.

Ngói ống lợp thân mái: 1130 mảnh, đầu ngói loại này tương tự với loại hình ngói lợp thân mái men vàng. Mặt lưng được phủ men xanh, bụng ngói in dấu vải.

Ngói ống lợp diềm mái: 604 mảnh được chia làm hai loại đầu ngói ống hình tròn và nửa hình tròn.

Đầu ngói ống hình tròn: 602 mảnh, tuy nhiên phần lớn đều bị vỡ thành những mảnh nhỏ nhưng vẫn có thể nhận ra hầu hết đều được trang trí hoa văn hình rồng.

Mẫu ngói ký hiệu 17.ĐKT.H1.V209, nguyên dáng, ngói dài 27cm, rộng 14cm dày 1,5cm. Bề mặt và rìa cạnh đều được phủ men, lòng ngói để mộc, có dấu vải. Đầu ngói ống hình tròn đường kính 13cm, bên trong trang trí rồng cuộn tròn theo đầu ngói, hoa văn được bao quanh bở đường diềm rộng 1,5cm (PLIII, H17: 3-4).

Đầu ngói ống nửa hình tròn: 2 mảnh, đầu ngói đều trong tình trạng không còn nguyên vẹn, chỉ còn lại phần đầu ngói có diềm trang trí rồng, được tráng men men xanh lục.

Tiêu bản ký hiệu 18.ĐKT.H1.L5.V28, đầu ngói ống vỡ chỉ còn lại đầu ngói và một phần thân ngói. Phần đầu ngói còn gần đủ dáng, dạng nửa hình tròn đường kính khoảng 23cm. Đầu ngói thể hiện một con rồng trải dài theo chiều ngang, đầu vươn thẳng về phía trước. Đầu rồng ngẩng cao ngậm ngọc, bờm bay lượn thân rồng uốn khúc doãng, phần thân rồng có vây, rồng còn đủ 4 chân, mỗi chân có 5 móng, bao quanh hoa văn là 2 đường diềm nằm sát nhau, đường diềm bên ngoài rộng 1,3cm, bên trong rộng 0,4cm. Bề mặt ngói được tráng men xanh, phần bụng ngói để mộc. Thân ngói dày 2,2cm, phần đầu ngói và thân ngói làm riêng sau đó ghép nối, ngói được làm bằng chất liệu đất sét trắng, mịn (PLIII, H17: 5-6).

- Ngói lòng máng (ngói âm): ngói dạng này cũng có tiết diện hình lòng máng nhưng nông và doãng hơn nhiều so với loại hình ngói ống. Ngói có phần đuôi rộng hơn phần đầu. Phát hiện 6491 mảnh, ngói được chia làm ba phần đầu, thân và đuôi ngói.

+ Thân ngói: 4135 mảnh loại này có hình dáng tương tự như loại thân ngói lòng máng men vàng.

+ Đuôi ngói: 517 mảnh, phần đuôi ngói thường không được tráng men, thân cong hình lòng máng doãng, rìa cạnh cắt phẳng.

+ Đầu ngói: 1839 mảnh, được chia làm hai loại đầu ngói lợp thân mái và ngói lợp diềm mái.

Đầu ngói lòng máng lợp thân mái: 1253 mảnh, về hình dáng, ngói có cấu trúc uốn cong lòng máng, đầu ngói tròn góc, góc đuôi vuông và một số trường hợp có lỗ chốt tròn được đục thủng ở góc đuôi. Ngói được phủ men xanh lục ở trong lòng ngoại trừ một phần đuôi và hai bên lề ngói vì đó là phần chồng ghép ngói khi lợp mái.

Tiêu bản 17.ĐKT.H1.V 208, vỡ còn lại khoảng 1/2, dài 23,5cm rộng còn lại 18cm dày 1,3cm (PLIII, H18: 1-2).

Đầu ngói lợp diềm mái: hay còn gọi là ngói trích thủy 586 mảnh. Cũng như loại hình đầu ngói lòng máng men vàng, ngói loại này chức năng cũng là hướng giọt nước chảy trên mái. Loại hình ngói trích thủy men xanh cũng không có mảnh nào đủ dáng, chỉ còn lại phần thân ngói có gắn yếm ngói, trong đó phần lớn có hoa văn trang trí hình rồng.

Tiêu bản ký hiệu 17.ĐKT.H1.V215, chỉ còn phần yếm ngói trang trí rồng cuộn tròn trong khuôn, xung quanh trang trí mây cuốn (PLIII, H18: 3-4).

c. Ngói lợp không men

Loại hình ngói lợp không tráng men thu được trong ba năm 2017-2019 với số lượng lớn 24547 mảnh, trong đó ngói ống (ngói dương) có 4861 mảnh, ngói lòng máng (ngói âm)19674 mảnh.