Điều Kiện Cần Thiết Cơ Bản Để Phát Triển Du Lịch Cộng Đồng

và văn hóa địa phương cũng như các di sản thiên nhiên…” [40]. Khái niệm này chỉ rõ đối tượng hướng đến của DLCĐ, mục tiêu vì CĐDC và tôn trọng các giá trị địa phương.

Theo tác giả Trần Thị Mai (2005), “Du lịch cộng đồng là hoạt động tương hỗ giữa các đối tác liên quan, nhằm mang lại lợi ích về kinh tế cho CĐDC, bảo vệ được môi trường và mang đến cho du khách kinh nghiệm mới góp phần thực hiện mục tiêu phát triển kinh tế của địa phương” [21]. Theo Võ Quế (2006): “Du lịch dựa vào cộng đồng là phương thức phát triển du lịch trong đó cộng đồng dân cư tổ chức cung cấp các dịch vụ để phát triển du lịch, đồng thời tham gia bảo tồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường, đồng thời cộng đồng được hưởng quyền lợi về vật chất và tinh thần từ phát triển du lịch và bảo tồn tự nhiên.” [31]. Bùi Hải Yến (2012) mô tả “Du lịch cộng đồng có thể hiểu là phương thức phát triển bền vững mà ở đó cộng đồng địa phương có sự tham gia trực tiếp và chủ yếu trong các giai đoạn phát triển và mọi hoạt động du lịch” [65].

Một khái niệm khác về DLCĐ được đưa ra trong tài liệu Sổ tay DLCĐ Việt Nam - Phương pháp tiếp cận dựa vào thị trường: “Du lịch cộng đồng mang lại cho du khách những trải nghiệm về cuộc sống địa phương, trong đó các cộng đồng địa phương tham gia trực tiếp vào các hoạt động du lịch và thu được các lợi ích kinh tế-xã hội từ các hoạt động du lịch và chịu trách nhiệm bảo vệ tài nguyên thiên nhiên, môi trường và văn hóa địa phương” [9]. Có thể nói, đây là khái niệm khá bao quát về DLCĐ so với các khái niệm khác, nhắc đến các bên liên quan chính của DLCĐ bao gồm du khách và CĐDC, đồng thời nhấn mạnh lợi ích cũng như trách nhiệm của những đối tượng liên quan, tương tự như khái niệm đưa ra trong Điều 3, Luật Du lịch năm 2017 [19]: “Du lịch cộng đồng là loại hình du lịch được phát triển trên cơ sở các giá trị văn hóa của cộng đồng, do cộng đồng dân cư quản lý, tổ chức khai thác và hưởng lợi”.

Như vậy, có nhiều khái niệm về DLCĐ và các khái niệm này không hoàn toàn giống nhau, tuy nhiên, hầu hết đều có sự thống nhất về bản chất đây là loại hình du lịch do chính CĐDC cung cấp sản phẩm và tổ chức quản lý. CĐDC cũng chính là người có trách nhiệm bảo vệ TNDL và được chia sẻ các nguồn lợi kinh

tế do PTDL tạo ra. Đây là điểm khác biệt của DLCĐ so với những loại hình du lịch khác [116, 134, 136].

Từ những khái niệm ở trên, có thể thấy, DLCĐ là công cụ hiệu quả để phát triển cộng đồng, giúp CĐDC có thu nhập, làm đa dạng hóa nền kinh tế của địa phương và góp phần gìn giữ TNDL nhất là TNDL văn hoá. Vì DLCĐ có thể mang lại cho CĐDC các nguồn thu nhập thay thế nên nó cũng trở thành một công cụ giảm nghèo [71, 133]. PTDLCĐ là một quá trình, vì thế, đòi hỏi một cách tiếp cận lâu dài và hướng tới lợi ích của CĐDC và giảm bớt những tác động không tốt của du lịch đối với CĐDC và tài nguyên, môi trường của họ.

2.1.2. Phát triển du lịch cộng đồng

2.1.2.1. Khái niệm

Theo Từ điển Tiếng Việt, “Phát triển là quá trình vận động, tiến triển theo hướng tăng lên, ví dụ phát triển kinh tế, phát triển văn hoá, phát triển xã hội…”. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam:“Phát triển là phạm trù triết học chỉ ra tính chất của những biến đổi đang diễn ra trong thế giới. Phát triển là một thuộc tính của vật chất. Mọi sự vật và hiện tượng của hiện thực không tồn tại trong trạng thái khác nhau từ khi xuất hiện đến lúc tiêu vong, nguồn gốc của phát triển là sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt đối lập”.

Phát triển du lịch là khái niệm rộng, chỉ một khái niệm ngắn gọn không thể bao hàm hết toàn bộ nội dung bên trong của nó. Tính đến hiện tại, có nhiều khái niệm về PTDL và hầu hết được tiếp cận dưới góc độ kinh tế (vì du lịch là một ngành kinh tế). Theo đó, PTDL được hiểu là sự tăng trưởng kinh tế du lịch gắn liền với sự hoàn thiện cơ cấu, thể chế liên quan đến du lịch, góp phần phát triển KTXH nói chung [30, 121, 123].

Trên cơ sở những đặc điểm của DLCĐ và khái niệm về PTDL có thể hiểu: PTDLCĐ là quá trình thay đổi theo hướng tiến bộ về mọi mặt của DLCĐ, bao gồm sự thay đổi cả về lượng và về chất của DLCĐ ở mỗi địa phương, mỗi quốc gia. PTDLCĐ cũng được hiểu là sự tăng trưởng của DLCĐ gắn liền với sự hoàn thiện cơ cấu, thể chế liên quan đến DLCĐ, góp phần bảo vệ môi trường, bảo tồn văn hoá và nâng cao chất lượng cuộc sống của CĐDC. PTDLCĐ luôn hướng tới mục tiêu kép về kinh tế và xã hội; vừa mang lại thu nhập, việc làm cho CĐDC và

vừa góp phần đảm bảo an sinh xã hội, bảo tồn văn hóa, bảo vệ môi trường. Cũng như phát triển kinh tế, PTDL và PTDLCĐ chịu ảnh hưởng của các yếu tố thuộc lực lượng sản xuất (điều kiện tự nhiên, điều kiện KTXH, tài nguyên du lịch, con người, KHCN…), những yếu tố thuộc về quan hệ sản xuất (cách thức tổ chức hoạt động DLCĐ, cách thức huy động các nguồn lực để PTDLCĐ, phân chia thu nhập từ DLCĐ…) và các yếu tố thuộc kiến trúc thượng tầng (pháp luật, thể chế…) [30, 143].

PTDLCĐ tại một điểm du lịch thường được triển khai theo các dự án cụ thể. Phân tích các kinh nghiệm khi quản lý, vận hành các dự án PTDLCĐ ở các nước Úc, Canada, Trung Quốc, Đài Loan, Indonesia, Hàn Quốc, Malaysia, New Zealand, Philippines và Việt Nam, Vikneswaran Nair và Amran Hamzah (2015) đã đưa ra 9 bước triển khai dự án PTDLCĐ tại một điểm đến. Trong đó, 4 bước đầu tiên là về việc bắt đầu, phát triển những sáng kiến DLCĐ, 5 bước tiếp theo giám sát tính bền vững của dự án PTDLCĐ. Đối với mỗi bước, có một danh sách các hành động được khuyến nghị để hướng dẫn phát triển loại hình DLCĐ [133]. PTDLCĐ tại lãnh thổ cấp huyện, tỉnh thường được triển khai theo các quy hoạch hoặc đề án PTDL, PTDLCĐ, trong đó xác định các địa điểm có TNDL nổi trội để PTDLCĐ, đánh giá nhu cầu của thị trường; đánh giá hiện trạng và nhu cầu hỗ trợ hạ tầng… để PTDLCĐ trên toàn lãnh thổ, trước khi tiến hành các dự án để PTDLCĐ tại các địa điểm cụ thể [31, 143, 147]. Những chủ thể tham gia vào PTDLCĐ bao gồm chính quyền địa phương; các tổ chức phát triển, doanh nghiệp du lịch, khách du lịch và CĐDC nơi có TNDL, trong đó [31, 96]: chính quyền địa phương đóng vai trò cung cấp hành lang pháp lý, các điều kiện pháp lý để hoạt động PTDLCĐ có thể diễn ra, cung cấp các nguồn lực cho việc cải tạo, nâng cấp, xây dựng cơ sở hạ tầng phục vụ hoạt động DLCĐ; doanh nghiệp du lịch cung cấp các dịch vụ đưa khách đến các điểm DLCĐ; các tổ chức phát triển thường là các đơn vị hỗ trợ nâng cao năng lực, kỹ năng làm du lịch cho cộng đồng, hỗ trợ tài chính giúp cộng đồng có đủ năng lực để tham gia vào DLCĐ ở giai đoạn đầu; CĐDC là chủ thể tạo ra sản phẩm du lịch và điều hành các hoạt động du lịch tại điểm DLCĐ; khách du lịch là người mua sản phẩm, đóng vai trò quyết định đến

sự tăng trưởng, bền vững của PTDLCĐ, định hướng xu thế, tính chất của sản phẩm du lịch.

2.1.2.2. Nguyên tắc phát triển du lịch cộng đồng

Những nguyên tắc cơ bản để PTDLCĐ là [66, 96]:

- Sự đồng thuận của CĐDC và những bên liên quan (cơ quan QLNN, các tổ chức, doanh nghiệp du lịch và CĐDC).

- Sự tham gia của CĐDC vào quá trình PTDLCĐ: những người dân bản địa cần được tham gia ngay từ ban đầu và trong suốt quá trình triển khai các kế hoạch PTDLCĐ. Tùy thuộc đặc điểm và khả năng của CĐDC để xem xét trao cho họ quyền làm chủ hoàn toàn.

- Tôn trọng những giá trị văn hóa của địa phương: những giá trị văn hóa của CĐDC phải được gìn giữ, bảo tồn; trong đó vai trò chính là CĐDC, bởi không đối tượng nào có thể duy trì và bảo vệ những giá trị văn hóa tốt hơn chính họ.

- Phù hợp với khả năng của CĐDC: bao gồm mức độ nhận thức của CĐDC về các tác động do du lịch gây ra với tài nguyên của cộng đồng; vị trí, vai trò của CĐDC trong bảo vệ tài nguyên và BVMT; khả năng tài chính của CĐDC để tham gia cung cấp các SPDL.

- Chia sẻ các lợi ích có được từ DLCĐ: bản chất của nội dung này là CĐDC cũng phải được hưởng lợi như những thành phần khác khi tham gia hoạt động du lịch. Lợi ích kinh tế của DLCĐ phải được chia sẻ hợp lý, trong đó có dành để tái đầu tư cho hạ tầng, giáo dục, chăm sóc sức khỏe của người dân địa phương.

- Xác định quyền sở hữu và sự tham gia của CĐDC với hoạt động BVMT, bảo vệ TNDL, hướng đến phát triển một cách bền vững.

2.1.2.3. Điều kiện cần thiết cơ bản để phát triển du lịch cộng đồng

Phát triển một điểm du lịch nói chung và PTDLCĐ nói riêng cần nhiều điều kiện. Tuy nhiên, một số nghiên cứu đã chỉ ra, có một số điều kiện, được gọi là điều kiện cần thiết cơ bản cho PTDLCĐ, mà các điểm du lịch phải có thì mới có thể PTDLCĐ [101, 113].

Có nhiều quan điểm khác nhau về những điều kiện cần thiết cơ bản cho PTDLCĐ. Bảng dưới đây liệt kê quan điểm của một số tác giả về các điều kiện này (xem bảng 2.1).

Bảng 2.1. Các quan điểm khác nhau về các điều kiện cần thiết cơ bản để phát triển du lịch cộng đồng

STT

Tác giả	Các điều kiện cần thiết cơ bản phát triển du lịch cộng đồng
1	Flyman (2001)	Cần có thị trường; phù hợp với khả năng của CĐDC; có sự đồng hành của một tổ chức với tư cách là người hỗ trợ [88].
2	Denman (2001)	Có các cơ chế thích hợp để khuyến khích sự đầu tư; có khung pháp lý hỗ trợ PTDLCĐ; CĐDC nắm giữ quyền sở hữu; an ninh, an toàn của du khách được ưu tiên; có những dịch vụ y tế và hệ thống nước sạch; phong cảnh hoặc hệ thực vật/động vật hấp dẫn; CĐDC nhận thức được các cơ hội, rủi ro và thách thức liên quan đến việc đón du khách; không có mối đe dọa lớn đối với truyền thống và văn hóa tại địa phương [85].
3	Isaac và Van der Sterren (2004)	CĐDC cần được trao quyền, được tiếp cận với thông tin thị trường [105].
4	Waruhiu (2010)	Người làm du lịch cần có kỹ năng nhất định; có cơ chế quản lý thích hợp; phải chia sẻ lợi ích và tái đầu tư trong cộng đồng [160].
5	Hoa, Huân và Haruo (2010)	Tài nguyên phải hấp dẫn; tài nguyên phải dễ tiếp cận; CĐDC phải quản lý được những hoạt động du lịch; người dân địa phương phải có khả năng đem đến những dịch vụ cơ bản; phải có thị trường du lịch tiềm năng [104].
6	Calanog (2012)	Có khung pháp lý để đảm bảo đầu tư; có pháp luật quốc gia bảo vệ quyền sở hữu địa phương của những dự án PTDLCĐ; CĐDC phải nhận được lợi ích từ các dự án; du khách và CĐDC phải được an toàn; CĐDC phải cư trú gần các điểm độc đáo và có cảnh quan hấp

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 169 trang tài liệu này.

dẫn; CĐDC quan tâm tới du lịch; có tổ chức chuyên

trách để đảm bảo việc ra quyết định hiệu quả [80].

Viện Nghiên cứu và phát triển ngành nghề Nông thôn Việt Nam

(2012)

Phải có TNDL có thể PTDLCĐ; có hạ tầng tốt; có chỗ lưu trú, giao thông, dịch vụ thông tin/dịch vụ trong khu vực, năng lượng, nước và hệ thống thoát nước…) [62].

Hayle (2013)

Giao thông tốt; an ninh, an toàn; có nước sạch, nước thải được xử lý và tỷ lệ du khách đến so với người dân bản địa không quá chênh lệch; đảm bảo thông tin liên lạc; TNDL đủ sức hấp dẫn du khách tiềm năng; CĐDC có nhận thức về vai trò của họ trong DLCĐ

[101].

Nguồn: Tổng hợp của nghiên cứu sinh

Từ những quan điểm nêu trên, điều kiện cần thiết cơ bản cho PTDLCĐ bao gồm:

a) Có tài nguyên du lịch

Đây là điều kiện thiết yếu, vì TNDL là nền tảng để phát triển SPDL, không có TNDL thì sẽ không có các SPDL. TNDL bao gồm TNDL tự nhiên và TNDL văn hoá. Tài nguyên du lịch tự nhiên bao gồm cảnh quan thiên nhiên, các yếu tố địa chất, địa mạo, khí hậu, thủy văn, hệ sinh thái và các yếu tố tự nhiên khác có thể được sử dụng cho mục đích du lịch. Tài nguyên du lịch văn hoá bao gồm di tích lịch sử-văn hóa, di tích cách mạng, khảo cổ, kiến trúc; giá trị văn hóa truyền thống, lễ hội, văn nghệ dân gian và các giá trị văn hóa khác; công trình lao động sáng tạo của con người có thể được sử dụng cho mục đích du lịch. Đối với PTDLCĐ, TNDL văn hoá đóng vai trò đặc biệt quan trọng. Bên cạnh cảnh quan thiên nhiên, hệ sinh thái và các yếu tố tự nhiên khác…, các giá trị về lịch sử, văn hóa bản địa của các dân tộc, tập tục và lối sống, văn hóa ẩm thực phong phú của các vùng miền là cơ sở để phát triển mạnh loại hình du lịch cộng đồng [31, 50].

TNDL là yếu tố chính quyết định khả năng thu hút du khách. TNDL càng phong phú, khả năng đa dạng hoá SPDL càng cao. Bên cạnh đó, việc có thể duy trì cũng như làm gia tăng nguồn khách còn tùy thuộc vào người dân bản địa khi họ giữ gìn và không ngừng tôn tạo các giá trị của TNDL [66].

b) Có cơ sở hạ tầng

Đây là yếu tố đóng một vai trò vô cùng quan trọng với PTDL nói chung và DLCĐ nói riêng. Nghiên cứu về PTDLCĐ ở Swaziland, Châu Phi (Lukhele, 2013) cho thấy các dự án DLCĐ nằm ở vùng nông thôn hẻo lánh với các con đường ngoằn nghèo rất khó đón được khách du lịch, đặc biệt trong mùa mưa [128]. Theo Johnson (2010), việc PTDLCĐ ở các khu vực xa thường bị giới hạn là do thiếu cơ sở hạ tầng [112].

Đối với PTDLCĐ, giao thông, thông tin liên lạc, điện, nước… là các yếu tố hạ tầng quan trọng nhất. Du lịch gắn với hoạt động đi lại của mỗi người trên một không gian nào đó, bởi vậy, dù một điểm đến có thể có TNDL hấp dẫn, nhưng vẫn khó phát triển nếu không đáp ứng được yêu cầu về giao thông. Ngoài ra, cần có hệ thống thông tin để bảo đảm việc trao đổi, liên lạc cho du khách. Các hệ thống cấp điện, cấp nước cũng là các điều kiện không thể thiếu để PTDLCĐ, phục vụ trực tiếp nhu cầu của du khách.

c) Sự sẵn sàng của cộng đồng dân cư

Bản chất của DLCĐ là du lịch mà có sự tham gia của CĐDC. DLCĐ không thể phát triển nếu CĐDC không muốn tham gia. CĐDC là chủ thể tham gia (hoặc quản lý) các hoạt động du lịch. Theo Lukhele (2013), “Cộng đồng quyết định sự tồn tại và sự phát triển của du lịch cộng đồng”[128]. Họ đóng vai trò kép, vừa là người quản lý, vừa là người cung cấp dịch vụ và cũng chính là những người gìn giữ các TNDL.

Ngoài ra, những đặc điểm như sự đoàn kết, gắn bó, mức sống của CĐDC có ảnh hưởng nhiều đến sự tham gia của CĐDC [94]. CĐDC có sự đoàn kết, gắn bó sẽ cùng hỗ trợ, giúp đỡ nhau tham gia vào các hoạt động du lịch. Mức sống của CĐDC càng cao thì CĐDC càng có nhiều khả năng đầu tư cho du lịch. Vì thế, quy mô cộng đồng, cơ cấu nghề nghiệp, đặc điểm, lối sống, trình độ học vấn, phong tục tập quán... là những tham số cần phải xác định cụ thể khi PTDLCĐ [128].

d) Có sự hỗ trợ, tham gia của các bên liên quan

DLCĐ thường được phát triển ở các vùng nông thôn. CĐDC ở đây thường không có khả năng tự PTDL nếu thiếu sự giúp đỡ của nhiều bên. Chính vì vậy, sự hỗ trợ của doanh nghiệp, cơ quan QLNN, những tổ chức và các cơ quan liên quan khác là điều kiện quan trọng để PTDLCĐ. Giampiccoli và Mtapuri (2017) đã chỉ

ra sự hỗ trợ của những bên liên quan, đặc biệt từ Nhà nước, là yếu tố thiết yếu dẫn đến sự thành công trong PTDLCĐ [96]. Vajirakachorn (2011) trong một nghiên cứu về DLCĐ ở Thái Lan đã xác định 10 tiêu chí cần thiết để DLCĐ phát triển hiệu quả mà một trong số đó là có sự giúp đỡ từ phía bên ngoài cộng đồng [156]. Nhà nước đóng vai trò chính trong PTDLCĐ. Nhà nước xây dựng các khung pháp lý, hỗ trợ về hạ tầng, XTQB, tạo ra môi trường kinh doanh - môi trường mà ở đó mọi tổ chức, cá nhân có thể tham gia, có thể nắm bắt các thông tin và đầu tư

hiệu quả thông qua các khung pháp lý phù hợp.

Các doanh nghiệp có thể tiếp cận với thị trường, hiểu biết về khách hàng và các kênh tiếp thị có lợi trực tiếp cho CĐDC. Doanh nghiệp cũng có thể đầu tư vốn để PTDL tại nơi triển khai DLCĐ. Doanh nghiệp vừa có thể kinh doanh vừa có thể tham gia ở những giai đoạn sớm hơn như là quá trình chuẩn bị, quy hoạch để thiết kế, phát triển SPDL nhằm đáp ứng nhu cầu của khách hàng - những người sẽ mang đến thu nhập cho CĐDC.

Các tổ chức hỗ trợ phát triển - có thể là những tổ chức (trong nước hoặc nước ngoài) hỗ trợ về mặt chuyên môn và có thể cả về tài chính cho CĐDC. Các trường đại học/cao đẳng cũng có thể hỗ trợ trong đào tạo các nghiệp vụ, kỹ năng cần thiết cho người dân địa phương.

e) Có thị trường khách

Thị trường khách là điều kiện không thể thiếu để PTDLCĐ. Khách là người sử dụng dịch vụ còn CĐDC là người cung cấp. Đây là quan hệ cung-cầu. Giampiccoli và Mtapuri (2017) đã chỉ ra rằng để PTDLCĐ “cần có một thị trường khách đủ lớn về số lượng và đảm bảo chất lượng (khả năng chi trả), ổn định cho vùng, từ đó đảm bảo khối lượng công ăn việc làm và thu nhập cho cho cộng đồng địa phương” [97].

2.2. Quản lý nhà nước đối với phát triển du lịch cộng đồng của địa phương

cấp tỉnh

2.2.1. Khái niệm quản lý nhà nước đối với phát triển du lịch cộng đồng

Khái niệm QLNN được tiếp cận ở nhiều góc độ khác nhau và đã được đưa ra trong nhiều giáo trình về QLNN. Một trong những khái niệm chung nhất về QLNN được đưa ra bởi Nguyễn Hữu Hải (2012) như sau: “Quản lý Nhà nước là thuật ngữ chỉ sự tác động của các chủ thể mang tính quyền lực nhà nước, bằng