Đặc Điểm Của Việc Dạy Học Lịch Sử Ở Trường Phổ Thông Có Ảnh Hưởng

trình hướng dẫn HS hoạt động độc lập diễn ra ở trên lớp hay ở nhà để hoàn thành những nhiệm vụ được giao.

Để HS tự học LS hiệu quả, GV cần xác định phương pháp tự học gắn với nội dung học, phương tiện, phương thức và mục tiêu dạy học. Không có một phương pháp hay kĩ thuật nào có thể phát huy được hiệu quả tự học của HS nếu nó chỉ được thực hiện riêng biệt, GV cần kết hợp các phương pháp và kĩ thuật hướng dẫn phù hợp với đặc điểm nội dung kiến thức LS, trình độ của HS, điều kiện của trường lớp và năng lực của GV và HS.

2.1.4.5. Công tác kiểm tra đánh giá

Việc kiểm tra đánh giá kết quả học tập của HS có ảnh hưởng nhiều đến việc hình thành và phát triển năng lực tự học cho HS. Thực trạng của việc kiểm tra đánh giá kết quả học tập bộ môn LS ở nhà trường THPT cho thấy là chưa rèn luyện được tính trung thực trong thi cử, nhiều HS còn thụ động trong việc học tập, khả năng sáng tạo và năng lực vận dụng tri thức đã học để giải quyết các tình huống thực tiễn trong cuộc sống còn hạn chế. Để phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS, GV cần chú trọng đánh giá thành tích học tập của HS trong cả một quá trình học tập, không chỉ nhằm tái hiện lại kiến thức mà cần chú trọng vào khả năng vận dụng tri thức trong việc giải quyết một nhiệm vụ học nào đó. Hay nói cách khác đánh giá theo năng lực là đánh giá kiến thức, kĩ năng và thái độ trong một nhiệm vụ học tập cụ thể. Để chứng minh HS có NLTH ở một mức độ nào đó, GV cần phải tạo cơ hội cho HS được thể hiện NL của bản thân thông qua một nhiệm vụ học tập cụ thể. Khi đó HS vừa phải vận dụng kiến thức, kĩ năng đã được học để giải quyết vấn đề cụ thể. Như vậy, thông qua việc hoàn thành nhiệm vụ trong bối cảnh thực, GV có thể đồng thời đánh giá được cả KN nhận thức, KN thực hiện và những giá trị tình cảm của người học.

2.1.4.6. Đặc điểm của việc dạy học Lịch sử ở trường phổ thông có ảnh hưởng tới hoạt động tự học của HS

Thực tế hiện nay cho thấy rằng đặc điểm của bộ môn LS ở trường THPT

tạo nhiều điều kiện và nhiều thuận lợi cho việc phát triển NLTH cho HS. Bộ môn LS ở trường THPT có vai trò quan trọng nhằm trang bị cho HS những kiến thức cơ bản, có hệ thống về LS dân tộc và thế giới. Trên cơ sở đó rèn luyện kĩ năng tư duy và thực hành hộ môn, hình thành cho HS lòng yêu nước, tự hào dân

tộc. Môn LS là môn khoa học xã hội, mỗi con người Việt Nam chỉ có thể phát triển mọi năng lực sẵn có trên nền tảng tri thức về LS và văn hóa dân tộc. Môn LS là môn học có nhiều cơ hội nhất và khả năng lớn nhất trong nhiệm vụ giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc, giáo dục và rèn luyện đạo đức con người Việt nam. Như vậy, dạy học môn LS ở trường THPT không chỉ trang bị vốn kiến thức cần thiết về LS dân tộc và LS thế giới, mà còn góp phần quan trọng bồi dưỡng lòng yêu quê hương đất nước, chủ nghĩa yêu nước, chủ nghĩa nhân văn, tinh thần tôn trọng các giá trị LS văn hóa nhân loại, hình thành nhân cách và bản lĩnh con người Việt Nam, bồi dưỡng ý thức trách nhiệm của công dân trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc. Tuy nhiên hiện nay bộ môn LS lại chưa thực sự được coi trọng như vốn cần phải được coi trọng đúng như giá trị mà môn học đem lại. Có nhiều vấn đề cần được xem xét:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 281 trang tài liệu này.

Về phương pháp dạy và học tập bộ môn. Thực trạng dạy và học bộ môn hiện nay cho thấy hầu hết HS học LS theo kiểu học thuộc bài và trả lời các câu hỏi một cách máy móc. Kiến thức trong SGK, GV lên lớp đọc cho HS chép, sau đó HS về nhà học thuộc lòng và sẽ được kiểm tra vào buổi học sau. Đây thực sự là một phương pháp không mang lại hiệu quả cao. HS sẽ thấy không cần phải tư duy, không cần sáng tạo gì khi học môn LS, đều này dẫn đến kiến thức LS vốn rất hay lại trở nên nhàm chán và sáo rỗng.

Về thời gian dành cho môn học. Trung bình HS ở trường THPT được học 1 tiết LS một tuần. Lượng thời gian này quá ít để HS có thể ngấm và yêu thích môn học. VD: với nội dung nghệ thuật truyền thống của dân tộc trong các thế kỉ X XV, theo đúng chương trình thì chỉ có khoảng 10 15 phút trên lớp, GV không thể hướng dẫn cho HS tìm hiểu hết được cái hay cái đẹp của các công trình kiến trúc, của các tác phẩm điêu khắc, hay những họa tiết tạo hình vô cùng tinh xảo trên gốm của các nghệ nhân thời phong kiến; GV cũng không thể có thời gian giúp HS tìm hiểu điệu chèo, bài hát tuồng, bài ca trù, hay âm thanh của những nhạc cụ đặc sắc của dân tộc với ngần ấy thời gian. Do vậy giúp HS phát triển NLTH trong quá trình dạy học LS ở trường THPT phổ thông sẽ giúp GV khắc phục nhược điểm này. Khi HS được trang bị về kiến thức, về phương pháp tự học, được truyền cảm hứng yêu thích về nghệ thuật dân tộc các em sẽ có khả năng TH, tự tìm hiểu về lĩnh vực này.

2.1.4.7. Thái độ học tập bộ môn của học sinh

Đã có rất nhiều câu hỏi xoay quanh vấn đề: vì sao HS không thích học LS; vì sao HS không có hứng thú với bộ môn?; vì sao tỷ lệ chọn thi hay học môn LS lại quá ít ?... Chúng tôi cho rằng không thể đổ lỗi cho HS và GV, mà vấn đề là quan điểm xã hội coi LS là môn phụ, các cấp quản lý chưa thực sự chú trọng. Điều này dẫn tới hào hứng của GV trong giảng dạy không cao. Bên cạnh lý do chính như vậy, chúng ta cũng không thể không nói tối yếu tố nội lực bên trong bản thân HS. Ngay trong chính bản thân người học LS cần có những thay đổi tích cực hơn trong phương pháp học, từ đó giúp hình thành thái độ học tập đúng đắn. Có thể tạo nên niềm yêu thích học tập bộ môn bằng các phương pháp dạy học

mới; bằng những thay đổi về vật chất (môi trường học tập, trang thiết bị, tư

liệu…) hoặc về tâm lí ứng xử (tạo không khí lớp học thân thiện, cởi mở, khen ngợi, khích lệ, động viên…). Như đã phân tích ở trên, một trong những yếu tố góp phần phát triển NLTH cho HS đó là động cơ, thái độ hay hứng thú học tập bộ môn, do vậy thực tế hiện nay cho thấy đặc điểm của bộ môn LS là người học chưa thực sự yêu thích và chưa có thái độ học tập tốt sẽ được khắc phục khi GV chú ý vào việc phát triển NLTH cho HS trong quá trình dạy học.

Nếu rèn luyện cho người học có được KN, phương pháp, thói quen TH, biết ứng dụng những điều đã học vào những tình huống mới, biết phát hiện và tự lực giải quyết vấn đề sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi gợi tiềm năng vốn có trong mỗi người. Làm được như vậy kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội, HS có thể tiếp tục TH khi vào đời, dễ dàng thích ứng với cuộc sống trong xã hội.

2.1.5. Vai trò, ý nghĩa của việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT

TH nói chung, TH LS nói riêng có vai trò quan trọng trong việc dạy và học

ở trường THPT. Bởi vì, TH là nhân tố nội lực quyết định chất lượng học tập, còn hoạt động dạy là ngoại lực có tác dụng định hướng, kích thích, điều khiển và chỉ đạo trực tiếp hoặc gián tiếp quá trình học. NLTH là một trong những năng lực học tập mà các bộ môn cần phát triển cho HS. Đó cũng là quá trình hướng tới sự phát triển của chủ thể hoạt động học, thông qua các hành động khám phá lại và dần lĩnh hội được kho tàng tri thức của nhân loại, biến thành tri thức của bản thân mình. Trên cơ sở đó tự bồi dưỡng phẩm chất, đạo đức, rèn luyện các KN, kĩ

xảo. Trong quá trình học, phát triển NLTH giữ một vai trò đặc biệt quan trọng.

Quá trình dạy học chỉ có kết quả khi người học tự nỗ lực, TH để nắm vững

những tri thức mà nhân loại đã tích lũy được, tức là “tự chuyển hóa” được kiến thức cho bản thân. Rõ ràng phát triển NLTH, nhằm tích cực hóa hoạt động của HS là vô cùng cần thiết. Theo chúng tôi vai trò quan trọng của việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT được thể hiện như sau:

Thứ nhất, đây là một hoạt động không thể thiếu trong công tác giảng dạy. Lý luận dạy học hiện đại chỉ ra rằng bản chất của việc học chính là tự học, do vậy dạy học chính là quá trình dạy tự học. Kiến thức của nhân loại nói chung, kiến thức LS nói riêng là một kho bách khoa toàn thư với dung lượng vô cùng lớn, GV không thể nào cung cấp hết cho HS, chỉ bằng cách trang bị cho các em NLTH để các em có đủ phương pháp, có đủ KN và thái độ yêu thích tìm hiểu khoa học mới là phương án tối ưu nhất trong dạy học.

Thứ hai, phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT góp phần tích cực vào đổi mới PPDH. Như đã trình bày ở trên, để có thể hình thành và phát triển NLTH cho HS trong quá trình dạy học của mình người GV cần

thường xuyên hướng dẫn HS nắm vững kiến thức về phương pháp TH, tiến

hành rèn luyện các KN TH và hình thành cho HS thái độ, động cơ học tập. Để làm tốt được công việc này chúng tôi cho rằng GV cần phải tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh, HS chính là nhân tố chủ động và là trung tâm của việc học, GV chỉ là người hướng dẫn. Vận dụng các phương pháp dạy học mới trong dạy học LS ở trường THPT như: dạy học nêu vấn đề, dạy học theo dự án, tích cực tổ chức các hoạt động tích cực hóa hoạt động học tập của HS như: trao đổi, thảo luận, thuyết trình, đóng vai, tổ chức các trò chơi… bên cạnh việc hình thành và phát triển NLTH cho HS còn góp phần vào đổi mới PPDH bộ môn.

Thứ ba, phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT là thực hiện mục tiêu đào tạo con người trong thời đại mới. NLTH rất cần thiết cho mỗi con người đặc biệt trong thời kì phát triển mới của đất nước, nó là thứ nội lực, là sức mạnh tiềm ẩn trong mỗi con người mà nếu được phát huy sẽ tạo ra sức mạnh cho toàn dân tộc. Nếu biết kết hợp quá trình đào tạo ở trường, lớp với quyết tâm TH tự đào tạo thì đó chính là con đường ngắn nhất để tạo ra nội lực cần thiết cho sự phát triển của một con người và cho đất nước.

Với vai trò quan trọng như vậy phát triển NLTH LS cho HS trong dạy học LS ở trường THPT có ý nghĩa hết sức to lớn đối với HS về ba mặt:

Về mặt bồi dưỡng kiến thức: phát triển NLTH không chỉ giúp HS nắm vững những kiến thức LS cơ bản hơn cả về chiều rộng và bề sâu, mà còn trang bị cho HS những hiểu biết về phương pháp học tập bộ môn, nâng tầm hiểu biết của HS lên mức độ cao hơn. Ngoài ra phát triển NLTH còn giúp cho HS có khả năng vận dụng tốt những kiến thức đã học vào thực tiễn. Giá trị nổi bật của kiến thức LS thể hiện ở chỗ nó mang lại cho HS những bài học mà các em có thể gặp mọi lúc, mọi nơi trong cuộc sống. Những giờ học LS trên lớp chỉ thực sự phát huy tác dụng và trở nên hữu ích khi HS biết vận dụng những kiến thức đã học vào giải quyết một nhu cầu nào đó hay để nâng cao sự hiểu biết cho bản thân, chính NLTH là yếu tố cần thiết giúp HS đáp ứng nhu cầu ấy một cách nhanh chóng và hiệu quả nhất. Chẳng hạn, khu phố mà các em sinh sống có rất nhiều những con đường mang tên các nhân vật LS. Có những nhân vật được nhắc đến trong bài giảng của thầy cô hay trong SGK, nhưng cũng có những nhân vật chưa được nêu tên. Từ những con đường quen thuộc, các em sẽ nảy sinh nhu cầu tìm hiểu về nhân vật LS được mang tên. Nếu các em được phát triển NLTH bộ môn các em sẽ có đủ khả năng để tự tìm hiểu về cuộc đời và sự nghiệp của nhân vật LS được mang tên trên con phố trước nhà mình. Nhờ đó HS sẽ có thêm những kiến thức bổ ích và hơn thế các em sẽ thấy LS thật gần gũi, thật dễ học, dễ noi gương. Ví dụ trong phần LS Việt Nam lớp 10 có nhiều nhân vật LS đóng góp

công lao to lớn trong sự

nghiệp bảo vệ

nền độc lập của dân tộc như: Ngô

Quyền, Lý Thường Kiệt, Trần Hưng Đạo, Lê Thái Tổ, Nguyễn Huệ… Khi đã nảy sinh nhu cầu cần tìm hiểu các em sẽ tự tìm hiểu vì sao những nhân vật này lại được đặt tên cho rất nhiều các con đường hiện nay.

Bên cạnh đó, nhờ những tố chất có sẵn của NLTH mà HS dễ dàng biết và nắm vững kiến thức về phương pháp TH bộ môn. Như vậy NLTH vừa có tác dụng tích cực trong việc nắm vững kiến thức LS, vừa có tác dụng đối với quá trình nắm vững, hiểu sâu về phương pháp học tập bộ môn.

Về mặt rèn luyện KN: như đã phân tích ở trên NLTH bao gồm cả những hiểu biết về phương pháp TH và KN TH. Có kiến thức về phương pháp TH sẽ giúp HS thực hiện rèn luyện các thao tác KN TH nhanh, đúng và có hiệu quả cao. Chẳng hạn, khi sử dụng SGK LS, HS phải hiểu được vai trò tác dụng của SGK,

hiểu được nội dung kênh chữ cũng như ý nghĩa mà kênh hình muốn truyền tải. Những hiểu biết này sẽ định hướng cho hoạt động học tập của HS được thể hiện thông qua các thao tác KN sử dụng SGK mà các em được hình thành và phát triển. Nắm vững được các KN sử dụng SGK, HS sẽ không bị lung túng trong các bước thực hiện. Các KN học tập bộ môn ngày càng trở nên thuần thục hơn nếu được lặp đi, lặp lại nhiều lần và dần chuyển sang giai đoạn kĩ xảo. Phát triển NLTH cho HS sẽ góp phần phát triển ở HS các KN học tập bộ môn như: KN sử

dụng SGK, KN sử dụng tài liệu tham khảo truyền thống và hiện đại, KN sử

dụng đồ dùng trực quan, KN tư duy LS, KN trình bày và làm bài thi, KN tự kiểm tra đánh giá, KN tự tôn tập và củng cố kiến thức.

Mặt khác phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT còn góp phần hình thành thái độ học tập đúng đắn cho HS. Qua quá trình phát triển NLTH cho HS tạo ra sự hứng thú, niềm say mê cũng như nhu cầu được tham gia vào các hoạt động cụ thể và ý chí vượt khó để hoàn thành nhiệm vụ. Phát triển NLTH có tác dụng rèn luyện ý thức học tập và góp phần hình thành nhân cách toàn diện cho HS. Yêu cầu về TH càng cao thì sự nỗ lực, ý chí phấn đấu của HS càng lớn. Bên cạnh nhưng phẩm chất trên, hoạt động TH còn rèn luyện tinh thần tự giác trong lao động, học tập, tạo thói quen dám nghĩ, dám làm và phong cách làm việc khoa học cho HS.

Bên cạnh đó phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT còn góp phần hình thành động cơ học tập cho HS. Sự nảy sinh động cơ TH lúc đầu xuất phát từ ý thức trách nhiệm phải hoàn thành nhiệm vụ TH, từ những yêu cầu bài tập của GV đã thúc đẩy hoạt động TH của HS hay nói cách khác đây là

những động cơ bên ngoài. Động cơ bên trong của người học chủ yếu nằm ở

trong bản thân mỗi người và xuất phát từ chính hoạt động học. Được tham gia thực hiện nhiệm vụ học tập, hy vọng khám phá những cái mới, sự cố gắng hiểu biết, mong muốn tiến bộ trong học tập hay cảm giác thỏa mãn khi hoàn thành nhiệm vụ học tập đều là những động cơ bên trong. Động cơ bên trong khi đã được hình thành thì thường bền vững và có tác dụng lâu dài, ít tạo nên sự căng thẳng và sư ép tâm lý nhờ đó nó có tác dụng khuyến khích HS TH, đây là một trong những điều kiện quan trọng để HS có thể thực hiện mục tiêu học tập suốt đời.

Ví dụ: Khi học tập về ba lần kháng chiến chống Mông, Nguyên, GV yêu cầu HS nghiên cứu SGK, tài liệu tham khảo để đánh giá công lao của Trần Hưng Đạo. Qua việc tự tìm hiểu, nghiên cứu theo hướng dẫn của GV, HS sẽ hiểu rõ những đóng góp của ông đối với ba lần kháng chiến của dân tộc chống quân xâm lược Mông Nguyên. Mặt khác cũng qua việc tự nghiên cứu các em còn thấy rõ Trần Hưng Đạo không chỉ là một vị tướng tài ba, mà còn là một con người có đạo đức trong sáng. Đứng trên vận mệnh của đất nước. dẹp đi mối thù riêng và đặt lợi ích của dân tộc lên trên hết. Chính vì vậy, sau kháng chiến lần thứ hai, ông đã trả lời vua Trần: sở dĩ vừa qua chúng ta chiến thắng và vua tôi đồng lòng, anh em hòa mục, cả nước giúp sức.

Từ những hiểu biết sâu sắc như vậy, qua tự tìm hiểu HS không những nắm vững được kiến thức LS mà còn rèn luyện cho bản thân các KN TH tập trong đó quan trọng là những KN: sử dụng các tài liệu học tập, KN tư duy… Mặt khác, trên cơ sở hiểu biết kiến thức LS một cách sâu sắc HS có thái độ đúng đắn trong học tập LS, khâm phục nhân vật Trần Hưng Đạo, và các nhân vật LS chính diện khác. Đây chính là cơ sở để giúp cho HS có lòng yêu nước, biết ơn tổ tiên những người có công bảo vệ và xây dựng tổ quốc.

2.2. Cơ sở thực tiễn

Trong phạm vi nghiên cứu của luận án, việc tiến hành điều tra, khảo sát về thực trạng dạy học LS nói chung, thực trạng của việc phát triển NLTH trong dạy học LS ở trường THPT là rất cần thiết. Kết quả điều tra, khảo sát là cơ sở đưa ra những kết luận chung về NLTH môn LS của HS THPT cũng như những yêu cầu đặt ra cần giải quyết nhằm nâng cao chất lượng học tập môn LS.

Việc điều tra, khảo sát được tiến hành ở các trường phổ thông thuộc 12 tỉnh, thành phố: Thái Nguyên, Lạng Sơn, Phú Thọ, Hà Nội, Thái Bình, Vinh, Huế, Ninh Thuận, Lâm Đồng, Cần Thơ, Vĩnh Long.

Về phương pháp tiến hành: tiến hành qua phỏng vấn một số GV, HS; điều tra bằng phiếu hỏi cho 98 GV và 600 HS thuộc các trường ở địa bàn đã nêu trên.

Nội dung điều tra, khảo sát tập trung vào các vấn đề cơ bản sau (phiếu điều tra và bảng tổng hợp nội dung, kết quả điều tra thực tiễn Phụ lục 1):

Tìm hiểu quan niệm của GV về các vấn đề như: Bản chất của TH; Vai

trò của phát triển NLTH cho HS; mức độ TH LS của HS hiện nay; Đánh giá

NLTH của HS; lý do HS TH môn LS; những yếu tố nào ảnh hưởng sự phát triển NLTH của HS; mức độ thường xuyên rèn luyện NLTH cho HS. Điều tra, khảo sát còn tập trung vào tìm hiểu những biện pháp mà GV đã sử dụng để phát triển NLTH môn LS cho HS như: biện pháp giúp HS nắm vững kiến thức về phương pháp TH; biện pháp giúp HS luyện tập kiến thức về phương pháp TH LS thành KN TH; Để tạo động cơ và xác định mục đích TH cho HS có những biện pháp gì? Hay là những khó khăn mà GV thường gặp phải khi phát triển NLTH cho HS.

Đối với HS, nội dung điều tra chủ yếu tập trung vào tìm hiểu quan niệm về TH; ý nghĩa của việc TH LS; Tần suất TH và đánh giá về NLTH của bản thân; Các hoạt động thường dùng để TH LS có hiệu quả; Để có kết quả TH tốt cần làm gì; Khi gặp các câu hỏi, bài tập khó HS thường xử lý ra sao; và những khó khăn mà các em gặp phải khi tiến hành TH môn LS.

2.2.1. Kết quả điều tra, khảo sát

2.2.1.1. Đối với GV

Thứ nhất, quan niệm của GV về bản chất của sự TH, kết quả điều tra cho thấy quan niệm “TH là quá trình HS tích cực, chủ động, độc lập nhận thức trên lớp” chiếm đa số ý kiến (46,8%); tiếp đó là ý kiến cho rằng TH cũng là sự “chủ động học tập ở nhà theo hướng dẫn của GV” với 30,4% ý kiến. Trong quá trình khảo sát, chúng tôi nhận thấy, có nhiều thầy cô cũng cho rằng, TH không chỉ bao gồm sự nhận thức tích cực, độc lập của HS khi học tập trên lớp và chủ động học tập ở nhà theo hướng dẫn của GV mà TH còn là việc HS biết TH ở nhà để bổ sung thêm những kiến thức trên lớp chưa được tìm hiểu sâu hoặc chưa được biết đến (26,6%) đồng thời là việc biết tự tìm ra các kiến thức mới mà không cần đến sự hỗ trợ của GV (24,1%).

Đánh giá về vai trò của việc phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường phổ thông, vai trò được các thầy cô đánh giá cao nhất là nó giúp nâng cao hơn nữa chất lượng dạy học bộ môn (51,9%), nhất là trong điều kiện dạyhọc hiện nay khi các nội dung của LS rất phong phú nhưng lại chỉ được bó gọn trong chương trình học với lượng thời gian rất hạn chế.

Phát triển NLTH cho HS còn giúp các em rèn luyện thói quen chủ động, tích cực trong quá trình học (41,8% ý kiến), và còn giúp HS mở rộng, củng cố, khắc sâu