Phát triển năng lực thực hành cho học sinh lớp 11 chuyên môn Sinh

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng 1. Một số định nghĩa liên quan đến NLTH 7

Bảng 1.2. Cấu trúc NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh và các biểu hiện hành vi 23

Bảng 1.3. Kết quả điều tra về những nguyên nhân khiến HS chưa hứng thú với các bài TH Sinh học 31

Bảng 1.4. Kết quả điều tra mức độ sử dụng về nội dung và mức độ phù hợp của các bài TH trong chương trình chuyên Sinh 32

Bảng 2.1. Thống kê các yêu cầu kĩ năng TH trong một số bài thi IBO đối với các bài TH Sinh lý thực vật và Sinh lý động vật 42

Bảng 2.2. Xác định các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện đối với HS chuyên Sinh 47

Bảng 2.3. Các phương thức thiết kế cấu trúc bài TH sử dụng trong dạy học theo hình thức dạy học TH của HS chuyên Sinh 55

Bảng 2.4. Xác định mục tiêu và kĩ năng TH cho các chủ đề dạy học TH trong chuyên đề Sinh lí TV 58

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 227 trang tài liệu này.

Bảng 2.5. Sắp xếp các bài TH trong chuyên đề Sinh lí TV thành hệ thống để sử dụng trong dạy học TH nhằm phát triển NLTH của HS chuyên Sinh 60

Bảng 2.6. Hệ thống bài TH chuyên đề Sinh lí ĐV sử dụng trong dạy học nhằm rèn luyện và phát triển các kĩ năng TH Sinh học cho HS chuyên Sinh lớp 11 79

Bảng 2.7. Các tiêu chí của các kĩ năng TH cần rèn luyện đối HS chuyên Sinh . 88 Bảng 2.8. Các cấp độ biểu hiện hành vi trong các kĩ năng TH cần rèn luyện và phát triển đối với HS chuyên Sinh 89

Bảng 2.9. Lượng hóa mức độ đạt được của từng tiêu chí của các kĩ năng TH Sinh học đối với HS chuyên Sinh theo thang điểm 10 91

Bảng 2.10. Nguồn minh chứng đánh giá các kĩ năng TH Sinh học đối với HS chuyên Sinh 93

Bảng 3.1. Danh sách giáo viên tiến hành dạy học thực nghiệm 108

Bảng 3.2. Xếp loại học lực của 3 HS được theo dõi sự phát triển các kĩ năng TH Sinh học 109

Bảng 3.3. Các bài TH thực nghiệm và đánh giá NLTH Sinh học 111

Bảng 3.4. Công cụ đo, phương pháp đo 112

Bảng 3.5. Kết quả đánh giá định lượng các tiêu chí trong các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện và phát triển cho HS chuyên Sinh lớp 11 114

Bảng 3.6. Kiểm định độ tin cậy của dữ liệu thu được 117

Bảng 3.7. Mức độ đạt được về kĩ năng đặt giả thuyết và đề xuất câu hỏi nghiên cứu 117

Bảng 3.8. Kết quả kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng (Sktb) giữa các bài TH của các trường thực nghiệm 118

Bảng 3.9. Kết quả kiểm định Khi-bình phương (χ2) sự sai khác về điểm bài TH giữa các trường thực nghiệm 119

Bảng 3.10. Kết quả mức độ đạt được về kĩ năng mô tả thiết kế bài TH 119

Bảng 3.11. Kết quả kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng (Sktb) giữa các bài TH của các trường thực nghiệm 120

Bảng 3.12. Kết quả kiểm định Khi-bình phương (χ2) sự sai khác về điểm bài TH giữa các trường thực nghiệm 121

Bảng 3.13. Mức độ đạt được về kĩ năng thực hiện các kĩ năng và phương pháp TH 121

Bảng 3.14. Kết quả kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng (Sktb) giữa các bài TH của các trường thực nghiệm 122

Bảng 3.15. Mức độ đạt được về kĩ năng thu thập và xử lí kết quả thu được 123 Bảng 3.16. Kết quả kiểm định Khi-bình phương (χ2) sự sai khác về điểm kiểm tra giữa các trường thực nghiệm 123

Bảng 3.17. Kết quả kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng (Sktb) giữa các bài TH của các trường thực nghiệm 124

Bảng 3.18. Kết quả kiểm định Khi-bình phương (χ2) sự sai khác về điểm TH giữa các trường thực nghiệm 125

Bảng 3.19. Kết quả mức độ đạt được về kĩ năng đưa ra phương án đánh giá hoặc đề xuất phương án thực nghiệm 125

Bảng 3.22. Kết quả đánh giá mức độ đạt được ở các tiêu chí của 3 HS trong quá trình dạy TN 125

Bảng 3.23. Cơ cấu HS chia theo mức độ đạt được về khả năng nhận thức tri thức khoa học Sinh học 133

Bảng 3.24. Kết quả kiểm định sự sai khác về điểm trung bình cộng (Sktb) giữa các bài kiểm tra của các trường thực nghiệm 134

Bảng 3.9. Kết quả kiểm định Khi-bình phương (χ2) sự sai khác về điểm kiểm tra giữa các trường thực nghiệm 135

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ

Biểu đồ 1.1. Kết quả điều tra về mục đích của việc học TH Sinh học đối với HS chuyên Sinh 29

Biểu đồ 1.2. Kết quả điều tra về yêu cầu của GV đối với công tác dạy học TH hiện nay 30

Biểu đồ 1.3. Kết quả điều tra về những khó khăn của GV trong quá trình dạy học phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh 33

Biểu đồ 1.4. Kết quả điều tra về mức độ sử dụng các công cụ đánh giá trong dạy học TH của GV chuyên 34

Biểu đồ 1.5. Kết quả điều tra về mức độ thành thạo các kĩ năng TH Sinh học hiện nay do HS tự đánh giá 35

Biểu đồ 1.6. Kết quả điều tra về mức độ thành thạo các kĩ năng TH Sinh học hiện nay của HS do GV đánh giá 35

Biểu đồ 3.1. Kết quả đánh giá định lượng các tiêu chí của các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện và phát triển cho HS chuyên Sinh lớp 11 116

Biểu đồ 3.2a. So sánh sự phát triển của các kĩ năng ở 3 HS 129

Biểu đồ 3.2b. So sánh sự phát triển của từng kĩ năng ở 3 HS 131

Biểu đồ 3.3. Biểu đồ tần suất có gắn đường cong chuẩn phân phối điểm của 4 bài KT 133

Sơ đồ 1.1. Quá trình hình thành và phát triển NL cho HS 11

Sơ đồ 2.1. Định hướng rèn luyện NLTH Sinh học đối với HS chuyên Sinh.. 46 Sơ đồ 2.2. Quy trình xây dựng hệ thống bài TH 51

Sơ đồ 2.3. Các bước quy trình dạy học hình thành và phát triển NLTH Sinh học 73

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

Đổi mới chương trình và sách giáo khoa là một trong những định hướng đổi mới căn bản và toàn diện của ngành giáo dục, theo Nghị quyết 88/2014/QH13 của Quốc hội: “Đổi mới chương trình, sách giáo khoa giáo dục phổ thông nhằm tạo chuyển biến căn bản, toàn diện về chất lượng và hiệu quả GDPT; kết hợp dạy chữ, dạy người và định hướng nghề nghiệp; góp phần chuyển nền giáo dục nặng về truyền thụ kiến thức sang nền giáo dục phát triển toàn diện cả về phẩm chất và năng lực, hài hoà đức, trí, thể, mĩ và phát huy tốt nhất tiềm năng của mỗi học sinh.” [53]. Thực hiện các Nghị quyết của Đảng [5], Quốc hội và Thủ tướng Chính phủ [63], “chương trình GDPT 2018 được xây dựng theo định hướng phát triển phẩm chất và năng lực của HS; tạo môi trường học tập và rèn luyện giúp HS phát triển hài hoà về thể chất và tinh thần, trở thành người học tích cực, tự tin, biết vận dụng các phương pháp học tập tích cực để hoàn chỉnh các tri thức và kĩ năng nền tảng, có ý thức lựa chọn nghề nghiệp và học tập suốt đời”.

Trong chương trình GDPT 2018, môn Sinh học góp phần hình thành và phát triển ở HS các NL chung, NL đặc thù và các phẩm chất chủ yếu. Sinh học là khoa học thực nghiệm, vì vậy thực hành, thí nghiệm là phương pháp dạy học then chốt và đặc trưng của môn học này. Năng lực tìm hiểu thế giới sống được phát triển chủ yếu thông qua thực hành và thực nghiệm [13]. Thực hiện các mục tiêu giáo dục trên, việc giúp GV xây dựng các kế hoạch dạy học cũng như kế hoạch bài dạy để phát triển NL của HS hiện đang được quan tâm nhiều. Mặt khác, giáo viên dạy các bộ môn khoa học như Sinh học hiện nay hầu như chỉ tập trung giảng dạy về lý thuyết, họ hiếm khi dạy học kiến thức mới hoặc tổ chức đánh giá các kiến thức, kĩ năng thông qua bài TH, cũng như ít cho HS giải quyết các vấn đề thực tiễn thông qua dạy học các bài TH thí nghiệm.

Trong quá trình dạy học Sinh học đối với HS chuyên, để rèn luyện cho HS tính tích cực trong học tập và giáo dục lòng đam mê nghiên cứu khoa học thì cần tổ chức cho HS được tìm tòi, phát hiện kiến thức theo con đường nghiên cứu, tìm hiểu tri thức

của các nhà khoa học; đồng thời phát triển được các NL phù hợp với phẩm chất của HS chuyên như: NL nhận thức Sinh học, NL giải quyết vấn đề và sáng tạo. Như vậy, việc dạy học TH trong Sinh học có tầm quan trọng để đáp ứng các mục tiêu dạy học theo chương trình GDPT và đặc biệt giúp quá trình dạy học chuyên Sinh đạt được hiệu quả cao.

Từ những lí do trên, với mục tiêu đổi mới các phương pháp và hình thức tổ chức dạy học TH Sinh học và nhằm nâng cao hiệu quả dạy học Sinh học ở các trường THPT chuyên, chúng tôi chọn đề tài “Phát triển năng lực thực hành cho học sinh lớp 11 chuyên Sinh”.

2. Mục đích nghiên cứu

Căn cứ vào nội dung, chương trình chuyên Sinh THPT theo định hướng hình thành và phát triển NL của HS trong chương trình GDPT hiện nay và chương trình GDPT 2018 để xây dựng hệ thống các bài TH phần Sinh học cơ thể để tổ chức dạy học TH cho HS chuyên Sinh lớp 11 nhằm phát triển NLTH Sinh học cho HS, góp phần nâng cao hiệu quả dạy học.

3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu

- Đối tượng nghiên cứu: NLTH Sinh học; Quy trình xây dựng và dạy học bài TH; Bộ tiêu chí và công cụ đánh giá NLTH Sinh học của HS chuyên Sinh lớp 11.

- Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học TH Sinh học 11 ở trường THPT chuyên.

4. Giả thuyết khoa học

Nếu xây dựng hệ thống bài TH theo cấu trúc NLTH Sinh học và tổ chức dạy học các bài TH theo logic đó thì sẽ rèn luyện và phát triển được NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh, qua đó góp phần nâng cao hiệu quả dạy học.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Nguyên cứu tổng quan về dạy học TH và phát triển NLTH trong dạy học Sinh học ở Việt Nam và trên thế giới.

5.2. Nghiên cứu cơ sở lý luận và thực trạng phát triển NLTH Sinh học cho HS trong dạy học Sinh học ở trường THPT chuyên.

5.3. Phân tích chương trình và yêu cầu các kĩ năng TH Sinh học lớp 11

chuyên Sinh hiện hành của Bộ GD&ĐT, các yêu cầu trong các kì thi HS giỏi quốc gia và quốc tế phần TH làm cơ sở cho việc xây dựng và sử dụng các bài TH chuyên Sinh theo hướng phát triển NL dựa trên cấu trúc NLTH Sinh học.

5.4. Đề xuất quy trình xây dựng hệ thống bài TH Sinh học cho HS lớp 11 chuyên Sinh.

5.5. Thiết kế quy trình sử dụng các bài TH trong dạy học Sinh học theo định hướng hình thành và phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh.

5.6. Xây dựng tiêu chí và các minh chứng để rèn luyện và đánh giá NLTH Sinh học dùng cho HS lớp 11 chuyên Sinh.

5.7. Thực nghiệm sư phạm để kiểm chứng giả thuyết khoa học của luận án.

6. Phương pháp nghiên cứu

6.1. Các phương pháp nghiên cứu lý luận: Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa tài liệu từ các nguồn tư liệu để xác định cơ sở lý luận cho đề tài.

6.2. Các phương pháp nghiên cứu thực tiễn:

* Phương pháp quan sát: quan sát thực trạng các hoạt động dạy học TH trong các giờ Sinh học, điều kiện dạy và học TH của GV và HS ở các trường THPT chuyên.

* Phương pháp điều tra:

- Phỏng vấn trực tiếp và điều tra bằng bảng hỏi GV, HS, các chuyên gia giáo dục nhằm thu thập thông tin về các PPDH, NL học tập và ý thức học tập của HS, làm sáng tỏ cho những nhận định khách quan về kết quả nghiên cứu.

- Điều tra mức độ đạt được về các kĩ năng TH Sinh học của HS chuyên Sinh bằng các bảng tham chiếu, rubrics.

6.3. Phương pháp chuyên gia:

- Trao đổi, lấy ý kiến đóng góp của các chuyên gia trong lĩnh vực PPDH về các nội dung: Khái niệm về NLTH Sinh học; hệ thống các bài TH được bổ sung và hoàn thiện, quy trình xây dựng và sử dụng bài TH, bộ tiêu chí, công cụ đánh giá NLTH Sinh học dùng cho HS chuyên Sinh lớp 11, việc tiến hành tổ chức thực nghiệm ở các trường THPT chuyên.

- Trao đổi, lấy ý kiến và rút kinh nghiệm với các GV tham gia dạy thực nghiệm về nội dung thực nghiệm, cách thức tổ chức dạy thực nghiệm, thời điểm đánh giá các kĩ năng TH của HS chuyên theo quy trình tổ chức dạy học TH.

6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm: nhằm khẳng định tính đúng đắn, tính khả thi của giả thuyết khoa học đề tài đã đặt ra bằng cách lựa chọn đối tượng thực nghiệm, chuẩn bị các nội dung dạy học và tiến hành dạy học thực nghiệm.

6.5. Phương pháp thống kê toán học: để xử lý các số liệu thu được bằng phần mềm SPSS 2.0 nhằm rút ra những kết luận khoa học, khách quan.

7. Những đóng góp mới của đề tài

7.1. Hệ thống hóa được cơ sở lý luận và thực tiễn của quá trình dạy học theo định hướng rèn luyện và phát triển NLTH nói chung và NLTH Sinh học ở THPT chuyên nói riêng.

7.2. Xác định được cấu trúc của NLTH Sinh học trong dạy học TH. Phân tích được biểu hiện của các kĩ năng thành phần trong NLTH Sinh học của HS chuyên Sinh cần rèn luyện dưới dạng các tiêu chí/hành vi/ thao tác của các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện và phát triển đối với HS chuyên.

7.3. Xây dựng quy trình và thiết kế được hệ thống các bài TH phần Sinh học cơ thể lớp 11 trong chương trình chuyên Sinh để tổ chức dạy học theo hướng phát triển NL.

7.4. Xây dựng được quy trình sư phạm và tổ chức dạy học các bài TH Sinh học theo định hướng phát triển NLTH cho HS chuyên Sinh qua từng kĩ năng riêng biệt.

7.5. Xây dựng được bộ tiêu chí và các minh chứng đánh giá NLTH Sinh học dùng cho HS lớp 11 chuyên Sinh qua từng kĩ năng riêng biệt.

7.6. Các giáo án dạy học các bài TH chuyên đề Sinh lí TV và ĐV để tổ chức dạy thực nghiệm HS chuyên Sinh lớp 11 THPT theo hướng phát triển các kĩ năng TH đã được đề xuất.