Nhân vật liệt nữ trong văn học Việt Nam trung đại

chuyện về các nhân vật liệt nữ dù qua con đường quan phương hay phi quan phương. Hầu hết các liệt nữ, tiết phụ đều có nguyên mẫu trong lịch sử Việt Nam hoặc Trung Quốc bởi mục tiêu giáo huấn, minh họa của các tác phẩm này yêu cầu tính chất “người thực việc thực” nhằm tạo được sự tin cậy, đồng cảm và chia sẻ. Chính vì vậy, khoảnh đất dành cho sự hư cấu và sáng tạo của nhà văn là khá hẹp. Sự áp đảo về số lượng của các liệt nữ truyện viết bằng chữ Hán chứng tỏ tính quan phương của kiểu nhân vật này nhưng sự phồn thịnh của các tác phẩm Nôm, đặc biệt là truyện Nôm, có sự xuất hiện của nhân vật liệt nữ cũng chứng tỏ sự chia sẻ của tầng lớp nho sĩ bình dân hay người đọc bình dân với cảm hứng này.

5. Kiểu nhân vật liệt nữ có số lượng khá đông đảo, nhất là trong thế kỉ XIX dưới triều Nguyễn nhưng triều đình không có chủ trương xây dựng mẫu người văn hóa này thành một nhân vật mang tầm vóc quốc gia, những “anh hùng thời đại”. Các liệt nữ tầm vóc và có ảnh hưởng lớn đều là những nhân vật xuất hiện trước khi nhà Nguyễn lên cầm quyền (Mị Ê, Vũ Thị Thiết, Phan Thị Thuấn) hoặc là sản phẩm của triều đại trước (Nguyễn Thị Kim). Sở dĩ như vậy vì sau một quá trình đi tới

định danh và khái niệm hóa, Liệt nữ truyện 列女傳 đời Nguyễn đã sáng tạo ra

những giới hạn để giới hạn sự sáng tạo, kể cả về phương diện nhân cách. Khi nhân cách đã trở thành khuôn cứng thì các nhân vật không cần đến cá thể hóa, đã “dàn hàng ngang mà tiến”. Điển hình hóa trên diện rộng khiến nhân vật trở thành những "người lạ quen biết" đến nhàm chán. Trong thực tế, có trường hợp được định danh là “tiết phụ” nhưng hành vi của họ chính là “liệt nữ” và nhiều tiết phụ thủ tiết còn gặp nhiều khó khăn hơn cả liệt nữ vì họ phải vượt qua những thử thách về vật chất và thể chất, tâm lí và sinh lí. Sự tồn tại của nhân vật liệt nữ trong văn học Việt Nam trung đại không thể ngăn được sự xuất hiện của kiểu nhân vật phản liệt nữ, thậm chí tính phản đề nằm trong những nhân vật liệt nữ cụ thể như Thúy Kiều, Đặng Thị Huệ… đã giúp ghi nhận những trường hợp đột xuất về tinh thần nhân bản của văn học nhà nho.

6. Mô hình liệt nữ trong văn học Việt Nam trung đại có biến động theo hướng ngày một phức tạp hơn nhưng luôn bảo lưu một khuôn mẫu chuẩn song hành

với mạch liệt nữ truyện trong các bộ sử chính thống đương thời. Nhân vật liệt nữ chính là bản thân đời sống, không phải điển tích lấy từ sách vở. Họ đủ mạnh mẽ khi dùng mạng sống để bảo toàn trinh tiết nhưng lại quá yếu đuối trong việc đi ngược lại một tín điều đạo đức, đúng hơn là họ chưa bao giờ nghĩ đến việc phản biện lại những tín điều vững chãi đó. Nếu như ban đầu nhà nho chỉ quan tâm đến gương tiết liệt của những người thuộc tầng lớp trên thì sau đó họ đã quan tâm đến cả tầng lớp dưới, thậm chí chủ yếu là tầng lớp dưới, như một cách đánh động, lưu ý, nhắc nhở cho người đọc, người nghe về công dụng của giáo hóa, về tính phổ quát của những giá trị “cấp cao” được chấp nhận và ứng dụng trong toàn xã hội. Đặt trong mối quan hệ Liệt nữ - Trung thần, người liệt nữ được lấy làm tiêu chuẩn tham chiếu để đánh giá nam giới, và lí lịch chính trị của chồng họ không quan trọng bằng việc họ có thủ tiết với chồng hay không. Cũng vì thế mà trong lịch sử văn học, khi nào có nhu cầu giải phóng con người thì vấn đề đạo đức và thân phận người phụ nữ lại được đặt ra.

7. Là một sản phẩm của Nho giáo, nhân vật liệt nữ đã đi vào đời sống tâm linh cộng đồng. Sự tồn tại của mẫu hình nhân cách này cũng như kiểu loại nhân vật văn học này trong lịch sử Việt Nam thời trung đại chứng tỏ có một sự ám ảnh, dẫu không quá cực đoan, về vấn đề trinh tiết và thủ tiết trong não trạng Đại Việt. Nhìn trong khu vực Đông Á, sẽ thấy rõ hơn ý nghĩa của việc nhà nho Đại Việt mượn nhân vật liệt nữ để đối thoại (đơn phương) với văn hóa Trung Hoa theo tinh thần “bất nhượng” và “vô tốn”. Việc khép lại sự xuất hiện của kiểu nhân vật này trong văn học Việt Nam trung cận đại đánh dấu quá trình giải phóng nhân vật nữ khỏi chính họ, giải phóng văn học khỏi ảnh hưởng của Nho giáo để đi vào quỹ đạo hiện đại hóa. Bên cạnh đó, khảo sát về nhân vật liệt nữ giúp ta nhận diện đặc trưng xã hội nam quyền, tiến tới thay đổi cách nhìn nhận về thân thể con người, đặc biệt là người phụ nữ trong văn học như là một sản phẩm được tạo thành bởi bối cảnh văn hóa, chính trị hơn là điểm cuối của một quá trình sinh tạo tự nhiên.