Hình Thức Diễn Xướng Trong Hát Iếu.

Iếu Định rườn (định duyên) diễn ra khi có khách từ bản, mường hay khác xã đến chơi. Trong không gian, địa điểm chủ yếu là nhà sàn “khách” được “chủ” tiếp đón ân cần bằng hình thức “chủ” mời những người trong bản có tài đến cùng thi Iếu với “khách. Đầu tiên là đặt câu trai lạ đến bản, gái bản Iếu trước. Mở lời thường là lời xin phép của “noọng”:

Giờ khuất cần thôi khảu lừ páy

Tôi thí lạu thôi bôm piềng pàn lừ páy Nhắc bôm oóc hoỏng hoóng hẳư pi so toan Nhắc bôm oóc hỏng chang hẳư lan so lỉn (Giờ tuất nhà cơm xong chưa đấy

Tất cả đã dọn xong mâm bàn chưa đấy Sắp mâm ra gian trái cho em xin thưa Nhắc mâm ra gian giữa cho cháu xin hát).

[8. Tr.34]

Tiếp đó bên “chủ” tiếp tục Iếu nài, Iếu mời cho “khách” mở lời mới thôi. Từ đó giữa “chủ” và “khách” đối đáp giao duyên, bày tỏ tình cảm, tâm trạng, sự quan tâm lẫn nhau. Khi hát giao duyên với nhau người ta thường dùng Iếu Định duyên, xen vào đó là những câu Iếu Phặt phòng để bày tỏ tâm trạng, cảm xúc của các chàng trai cô gái trong tình yêu. Chẳng hạn đây nỗi lòng thầm kín nuối tiếc của chàng trai khi cô gái bỏ đi lấy chồng. Chàng trai đã mượn hình ảnh: “Tả điêu co bióoc lục luôc khác loay” để nói lên sự lẻ loi, trơ trọi trong lòng mình: Chiêng thoong nặm noòng ỏi lup đon

Nặ bốc pioa lồng phoòng đởi ngươc Tả điêu co bióoc lục luôc khác loay Cạy noọng đảy phua đay mí chứ (Giêng hai nước lũ cỏ ngập cồn Nước cạn cá xuôi dòng đi mất

Bỏ mình bông hoa tím khác trôi

Cậy em được chồng sang không nhớ).

[8.Tr.61]

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 168 trang tài liệu này.

Hay hình ảnh “Bióoc mặn” nở xen lá xen ngọn như lòng em có hai hướng để anh không dám kết:

Bióc mặn phống khuồn băư chắn nhot Tổn công lọi co bióc pân đuông Noọng tao au cần táng mường mà lit Tả điêu pi nòn vin phiác mươi

Đảy soỏng noọng chê cuôi nả múng Pi chắc pi mí giám toan

Chắc noọng giam vằn pi mí giảm kết. (Hoa mận nở xen lá xen ngọn

Tốn công chắp cánh hoa thành bông Em lại thấy người khác Mường đến gõ Bỏ mình anh nằm vắng phơi sương

Được sỏng em chê mặt bủng Anh biết chẳng dám yêu

Biết em giam lòng anh chẳng dám hướng).

[40. Tr. 50,51]

Thời gian Iếu diễn ra rất dài có thể thâu đêm đến sáng. Còn Iếu sỏi ( Iếu kháy) thì ít dùng hơn, thường chỉ dùng trong những trường hợp khi họ muốn nói trả miếng, chê bai hoặc không vừa lòng nhau. Chẳng hạn như có bài Hát

Iếu “Lồng đoay” (xuống thang) cười chê người con gái già rồi nhưng vẫn chưa lấy được chồng thật thấm thía:

Lồm pặt khửn cốc túm hua nà Pú gia thẳm phuc phà vạy thả Pi nay thâng pi nả noọng pay

Thoong mừng chổm hua đoay lồng lang

(Gió thổi lên gốc xổ đầu thôn Cha mẹ sắm chiếu chăn để đợi Năm nay sang năm nữa em đi

Hai tay chống cầu thang xuống bãi.

[40. Tr.45,46]

Ta cũng bắt gặp một anh “Chồng ở bẩn” trong cuốn Iếu dân ca dân tộc Tày của tác giả Hoàng Văn Chữ sưu tầm:

Phua noọng pi hăn giá

Nung băư thửa cáp ná mạy pàu Thứ cái khăn lau năng noỏng Nả piác hả căm khày

Cói dú quay chăư lac (Chồng em anh thấy rồi

Mặc chiếc áo như mo cây vầu Dùng chiếc khăn lau vỏ sui Trên trán năm nắng ghét

Ở xa nhìn buồn nôn).

[8. Tr.31]

Riêng Iếu đố diễn ra khi người hát muốn kết thúc cuộc chơi, thường một bên nam hoặc nữ đưa ra câu đố, bên đối tượng phải hát đối lại, khi hát trả lời được rồi thì có thể đặt ra câu đố, tình huống khó hơn cho người đã đố mình lúc trước. Cứ như vậy hai bên đối đáp nhau cho tới bên nào đó thua thì thôi, thậm chí bên thua còn tỏ ra cay cú, ấm ức về nhà mất ăn, mất ngủ, rồi bằng mọi cách tìm dịp khác để hát cho thắng hoặc cho thoả lòng mới thôi.

Nhìn chung sự phân loại trên chúng tôi chủ yếu dựa vào hình thức tồn tại và phương thức lưu truyền của Hát Iếu để phân loại, Do điều kiện sưu tầm còn hạn chế nên chúng tôi chưa khám phá thêm được những bài Hát Iếu mang những nội dung khác trong kho tàng dân ca của dân tộc Tộc Tày ở Bắc Quang Hà Giang. Riêng Hát Iếu tuy có nhiều điểm tương đồng với các loại hình dân

ca Lượn khác song chủ yếu nó vẫn thuộc thể loại lượn trữ tình nhưng cũng không phải hoàn toàn mất đi yếu tố tự sự.

1.3.3. Hình thức diễn xướng trong Hát Iếu.

Hình thức diễn xướng trong dân ca của các dân tộc đều có những cung cách tiến hành khác nhau, điểm khác nhau đó bắt nguồn từ những điều kiện sinh hoạt, nét tâm lý và phong tục tập quán của các dân tộc. Chính những điều đó đã tạo nên đặc điểm riêng mang tính đặc thù về sinh hoạt dân ca ở mỗi vùng, mỗi dân tộc anh em.

Nói riêng về diễn xướng trong Hát Iếu của dân tộc Tày ở Bắc Quang - Hà Giang, qua quá trình thực tế điền dã ở một số vùng trong huyện và qua các tài liệu tin cậy của giới nghiên cứu chúng tôi thấy rằng: Hình thức Hát Iếu của người Tày ở đây tương đối phong phú, nhưng chủ yếu là hình thức hát có lề lối, tổ chức và đôi khi chúng ta bắt gặp hình thức hát tự phát đơn lẻ. Hát tự phát đơn lẻ không phụ thuộc vào thời gian, không gian và người hát không có ý nghĩ rằng mình làm văn nghệ; còn hát có tổ chức, lề lối lại được tổ chức theo nghi lễ khá chặt chẽ. Sự phong phú trong hình thức hát tự phát đơn lẻ của đồng bào Tày ở đây nói lên nhiều mặt trong cuộc sống giàu bản sắc, mang tính đặc trưng, thể hiện kho tàng ngôn ngữ hằng ngày khá dồi dào của quần chúng lao động mà trước hết là nam nữ thanh niên lao động cần cù, chăm chỉ khép kín nơi bản làng. Đối với hình thức hát có tổ chức, lề lối thì nội dung thường bao gồm cả phần nghi thức và giao duyên với các chặng hát như: Hát chào, hát mời, hát nài, hát trông (ngắm), hát tỏ tình, hát trả đũa, hát đố...

Hát có tổ chức, lề lối: Là hình thức hát được hai bên chuẩn bị trước, đồng thời cũng được tổ chức theo những nghi thức khá chặt chẽ, điển hình như hát hội đầu xuân của người Dao tuyển ở Lào Cai, hát Xin cốm của đồng bào Dao ở Lào Cai, Hà Giang. Hình thức, lề lối tổ chức này cũng giống như hát Ví cuộc, hát Quan họ Bắc Ninh, hát Phường vải, hát Ví dặm của người Kinh ở

Nghệ Tĩnh; Giống như hát xường của người Mường, To Tăm của người Chăm, Ayay và Bropcay của người Khơ Me…

Hát Iếu của người Tày ở Bắc Quang – Hà Giang được tổ chức vào ban đêm trên nhà sàn, khi có trai hoặc gái lạ khác bản, khác xã đến hoặc được mời đến hát. Ngày xưa, những Chánh Tổng, Lý Trưởng, trưởng bản, các quan có chức sắc trong làng, bản thường hay mời các đôi hát đến nhà mình để thi thố tài năng, hát giao duyên với nhau. Trước khi vào cuộc hát các quan thường đặt tiền, bạc lên đĩa trước mặt người hát để thưởng và khuyến khích người hát. Và một khi tiếng hát bắt đầu cất lên trong không gian nhà sàn náo nhiệt đầy tiếng cười, tiếng nói lúc này đã không còn, thay vào đó là một không khí nghiêm trang, tĩnh lặng, thậm chí có người còn nén tiếng thở của mình để cho tiếng Iếu cất lên rồi tỏa ra trong tâm hồn mỗi người những cảm xúc sâu xa khó quên…

Mở đầu cuộc hát bao giờ cũng là giờ “khuất” (giờ Tuất) – khoảng 7 giờ tối, thường thì “noọng” cất lời xin phép hát trước, hỏi thăm sức khoẻ, sự vui mừng khi đến với cuộc hát… Ở đây, chúng tôi sưu tầm được lời hát có lề lối khi mở đầu một cuộc hát có sự xuất hiện trước lại là lời hát của chàng trai “Pi”. Thời điểm diễn ra cuộc hát là “giờ khuất”, chàng trai đã mượn cớ hỏi thăm “nhà” đã dọn mâm bàn xong xuôi chưa để “pi” còn xin được thưa chuyện. Câu chuyện mở lời của anh khi đến làng khác Hát Iếu lúc này đã có được sự chý ý của mọi người và anh bắt đầu hoà nhập cùng lời ca:

Giờ khuất cần thôi khảu rụ páy giờ rạu Cần thôi bâm đế chiềng pân rụ páy Nhắc bâm óc hỏng hóng là pi so toan Nhắc bâm óc hỏng chang là vằn pi so lỉn Vằn nạy pi dú rườn khau vài nà chả Chắng hăn báo thíp hả mà mường

Mự nay pi khen mạ nà đon Chắng hăn thao tỏn thào mà tô

Giờ nạy pi so đọc thố cón chàu (Giờ tuất nhà cơm xong chưa đấy

Tất cả đã dọn xong mâm bàn chưa đấy Sắp mâm ra gian trái cho anh xin thưa Nhắc mâm ra gian giữa cho anh xin hát

Hôm nay anh chăn trâu ruộng mạ Được thấy trai mười lăm đến Mường Hôm nay anh chăn trâu đồng cao Được thấy gái đường xa đến trọ

Cho anh xin mở sổ trước giờ)

[40.Tr.1]

Có rất nhiều lời ca mở đầu như vậy trong Hát Iếu, cách thức trình bày rất giống nhau, chỉ khác là ở lời bày tỏ của nhân vật có thể bị thay đổi một số câu, từ cho phù hợp với điều kiện và hoàn cảnh giao tiếp, hoàn cảnh diễn xướng. Đây là một lời ca mở đầu khác:

Giờ tuất trong nhà đã xong bữa chưa?

Mâm cơm rượu tiếp khách bản đã xong chưa? Nhấc mâm ra gian đốc anh xin nói

Nhấc mâm ra gian giữa anh xin hỏi

Hỏi thăm bố mẹ em mạnh khoẻ không đấy? Hỏi thăm họ hàng, ông bà bình an không đấy?

[5.Tr. 68]

Ngoài ra chúng tôi thấy cách mở lời trong Hát Iếu cũng giống như hầu hết các cung lượn ở những nơi khác như:

Giờ tuất người thổi nấu,

Đặt mâm xuống gian dưới ta làm Giờ dậu sắp ghế bàn

Cất mâm vào giữa ta lượn

[50.Tr.322]

Tiếp đó cuộc hát được tiếp diễn bằng các bài hát mời, hát nài, những bài hát này ngắn hay dài đều phụ thuộc vào bên được mời hát có ứng đáp hay không, do vậy mà những bài hát này có khi diễn ra chỉ một hoặc hai bài, cũng có lúc lên tới mấy chục bài. Đây là một trong những lời hát mời nài của cô gái trong cuộc hát. Bằng giọng điệu mời mọc tha thiết tận đáy lòng mình cô gái mời chàng trai hát trả lời “khan mà dớ khan mà”, lời mời như một nhịp điệu láy lại nhiều lần :

Khan mà giở khan mà

Khan mà khan hẳư lắt hẳư lẻo Chắng pân mit chiềng kẻo cắt may Khan mà khan hẳư đay

Chắng pân khâm chiềng may nhặp nhọm. (Hát về hỡi hát đi

Hát về tiếng lâm li khôn khéo Mới như dao cùng kéo cắt tơ Hát về hát cho hay

Mới như chỉ luồn kim khâu áo).

[8. Tr.3, 35]

Chàng trai được cô gái mời hát da diết như vậy nhưng vẫn chưa hề rung động để lên tiếng trả lời buộc lòng “noọng” - cô gái lại đưa ra những lời khuyên nài tiếp theo. “Nọng” khuyên đủ mọi điều, nào là nặm: “thuổm băư bon”, “lup đom pài thài”, “thuổm lac mòn chì”…và “noọng” lại nài da diết hơn: “khan mà giở khan mà”:

Khuyên mất vằn noọng khuyên mắư Khuyên au nặm thuổm thúm băư bon Khuuyên au nặm lup đom pài thài

Khuuyên au nặm thuổm lac mòn chì Khuyên au mèng thi oóc loọng Khan mà giở khan mà

Khan mà cơ đấm phải vằn noọng cụng va dào Khan mà cơ dằư sao vằn noọng cụng va mắn. (Khuyên nữa em khuyên tiếp

Khuyên cho nước ngập lụt lá mon Khuyên cho nước tràn qua bãi cát Khuyên cho nước ngập rễ nương dâu Khuyên cho ve sầu ra gọi

Đáp lại hỡi hát đi

Hát đáp bằng sợi tơ em cũng cho là to Hát đáp bằng sợi vải em cũng cho là dài

Hát đáp bằng sợi tơ nhện em cũng cho là chắc).

[8.Tr.35]

Sau những lời chào, lời mời của cô gái chàng trai dường như vẫn muốn thử thách sự kiên trì của cô gái, nên chàng trai chưa vội trả lời, để rồi cô gái tiếp tục cất tiếng hát, thậm chí cô gái còn tỏ ra quả quyết, thẳng thắn:

Anh thưa hay không thưa

Đem đi buộc gốc cau trước cửa Động mõ cho làng bản đến xem Mới hay người làng chơi đến bản.

Tới lúc này chàng trai không thể làm ngơ được nữa nên cất tiếng trả lời tấm chân tình của cô gái:

Hát lên cũng lo nước trong chum nó đổ Thóc phơi trên gác bếp cũng lo nó rung Nhà dưới nhà trên cũng lo ồn tiếng Nhà dưới nói tiếng to tiếng nhỏ trách ta