Yếu Tố Kỳ Ảo Trong Nghệ Thuật Xây Dựng Không Gian Và Thời Gian

thuật kỳ ảo đặc sắc của truyện truyền kỳ trung đại, truyện kỳ ảo thế giới đã có những cách tân, sáng tạo đáng kể cho hình tượng tác phẩm . Kỳ ảo không chỉ được nhìn nhận ở góc độ một phương tiện nghệ thuật thuần tuý mà đã trở thành một nét cơ bản của quy luật về cuộc sống nằm trong cuộc sống thực tại. Thế giới nhân vật kỳ ảo vì thế không tồn tại ở nơi xa lạ mà hiện diện ngay trong chính cuộc đời này trong con người mỗi chúng ta. Nhận thức được điều đó khiến cái nhìn về hiện thực được toàn diện, khách quan và cũng sâu sắc hơn. Với trí tưởng tượng sáng tạo, độc đáo cùng chất triết lý nhẹ nhàng, sâu lắng trên từng trang viết, Sương Nguyệt Minh đã dựng lên một thế giới nhân vật không hề bị trộn lẫn, có sức hấp dẫn ma lực với mọi đối tượng độc giả yêu thích truyện ngắn kỳ ảo.

3.2. Yếu tố kỳ ảo trong nghệ thuật xây dựng không gian và thời gian

Khảo sát về các tác phẩm văn học sau năm 1975, ta sẽ thấy được sự khởi sắc của thể loại truyện ngắn. Bên cạnh việc đổi mới về nội dung, các tác gia văn học thời kỳ này cũng có ý thức đổi mới trên bình diện nghệ thuật. Đa số các cây bút được ái mộ trong thời kỳ này thường viết theo kiểu “ hiện thực huyền ảo”. Yếu tố kỳ ảo được đưa vào tác phẩm văn học dày

đặc tạo thành một dòng riêng.

Trong Giăng lưới bắt chim, Nguyễn Huy Thiệp đã khẳng định “văn học là một thế giới hoang tưởng của người viết. Trong văn học, thế giới hoang tưởng của nhà văn dựng lên có thể như thực, giống như thực, khác thực, siêu thực”

[ 36;153]. ThÕ giới hoang tưởng ấy không chỉ được xây dựng qua hệ thống nhân vật mà còn ở các thành tố khác cấu thành tác phẩm như không gian và thời gian.

Không gian nghệ thuật là một trong những phương thức chiếm lĩnh thực tại, một hình thức thể hiện cảm xúc và khái quát tư tưởng, thẩm mỹ. Không gian nghệ thuật có một vị trí rất quan trọng trong việc tổ chức tác phẩm. Nó chính là “mô hình nghệ thuật từ cái thế giới mà con người đang

sống, đang cảm thấy vị trí, số phận của mình ở trong đó. Không gian nghệ thuật gắn liền với quan niệm về con người và góp phần biểu hiện cho quan niệm ấy” [ 13;117]

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 136 trang tài liệu này.

3.2.1.Không gian thực nhuốm màu sắc kỳ ảo

Trong từ điển thuật ngữ văn học nêu khái niệm về không gian nghệ thuật “là hình thức bên trong của hình tượng nghệ thuật thể hiện tính chỉnh thể của nó” và “ sự miêu tả, trần thuật bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn, diễn ra trong trường nhìn nhất định, qua đó thế giới nghệ thuật cụ thể, cảm tính bộc lộ toàn bộ quảng tính của nó: cái này bên cạnh cái kia, liên tục cách quãng, tiếp nối cao, thấp…tạo thành một viễn cảnh nghệ thuật” [8;160]. Đồng thời “không gian nghệ thuật trong tác phẩm văn học có tác dụng mô hình hoá các mối liên hệ của bức tranh thế giới như thời gian, xã hội, đạo đức…” [8;160]. Không gian nghệ thuật ở đây không đồng nhất với không gian địa lý. Tuy nhiên, không gian nghệ thuật luôn gắn kết mối liên hệ giữa các yếu tố khác nhau trong một chỉnh thể tác phẩm lại không thể tách rời nền tảng của một tổ hợp những đặc trưng chung nhất. Và chính sự thống nhất hợp lý này tạo nên một phần cái gọi là “ hơi hướng văn chương” mà nhà văn ngẫu nhiên hoặc cố ý tạo ra cho mình.

Trong truyện ngắn của Sương Nguyệt Minh vẫn là những không gian quen thuộc như ; Ngôi làng, bến sông, giếng nước, sân đình…một không gian quen thuộc với bất cứ người dân Việt Nam nào. Trong không gian quen thuộc ấy người đọc lại cảm thấy chứa chất bao điều đằm sâu trong suy nghĩ. Mỗi lần nhân vật xuất hiện , người đọc lại phát hiện ra một khía cạnh mới, một bí ẩn mới ở một vùng đất ngỡ đã quen thuộc nhưng không hề gây cho người đọc một cảm giác trùng lặp hay nhàm chán. Làm được điều đó chính là nhờ một phần tác giả đã gia tăng yếu tố kỳ ảo trong khi xây dựng không gian nghệ thuật. Phảng phất trong nhiều truyện ngắn của ông có chất kỳ bí lan toả khắp. Ở những truyện ngắn viết về đề tài nông thôn , nhà văn xây dựng không gian nghệ thuật đẫm màu sắc huyền thoại,

còn với nhiều truyện viết về miền núi thì loại hiện lên một không gian u linh.

Không gian bến sông trong Mười ba bến nước, Con Sông Hoàng Long được trở đi trở lại trong tác phẩm đẫm màu sắc huyền ảo. Sương Nguyệt Minh đã đưa người đọc vào một thế giới hoàn toàn xa lạ, một thế giới mà ở đó con người không biết đâu là thực, đâu là mộng. Sông Hoàng Long gắn liền với câu chuyện huyền thoại về con thuồng luồng. Người Yên hạ đồn rằng: Thuồng luồng là “con gái chỉ có phần ngực trở lên là giống người, còn thân mình rắn, bàn chân tay nhái có màng” [23;151`], thuồng luồng hay trêu người, nó là xác người con con gái chửa hoang nên bị thả trôi sông biến thành: thuồng luồng và bến nước, bí ẩn vô cùng!

Đến truyện dị hương lại là sự mở rộng không gian nghệ thuật. Không gian được biến ảo, phảng phất yếu tố kỳ ảo ở hầu hết các truyện ngắn nằm trong tập. Hòn đảo Man vắng vẻ ngoài vịnh Bái Tử Long được Sương Nguyệt Minh miêu tả bằng bút pháp huyền ảo đậm chất giả tưởng. Đều là những không gian gợi cảm nào là Vụng Đàn Bà, đồi Con Gái, bãi Khoả Trần, giếng Ngọc linh thiêng và cả một miếu thờ. Sống trong không gian ấy ngươì dân đảo Man có đời sống tâm linh vô cùng phong phú và đậm chất nguyên thuỷ. Họ có những phong tục, tín ngưỡng xưa nay chưa từng thấy. Và nơi đây cũng có những con người là hiện thân của ma quỷ, thần linh.

Hình ảnh ông Trần- một người giỏi kéo hồ xuất hiện càng làm cho không gian trở lên huyền ảo, kỳ bí hơn. Nghe tiếng hồ oán thán đầy trách móc, hờn giận, nỉ non làm cho đàn ông nghe được thì ham muốn tình dục không gì cưỡng nổi còn đàn bà nghe phải thì muốn bỏ chồng hết, tìm theo người kéo hồ.

Khi miêu tả không gian đặc trưng nơi đây, Sương Nguyệt Minh thể hiện vốn văn hoá dân gian hết sức phong phú và giàu có, trong truyện nhà văn đã miêu tả một không gian lễ hội thật kỳ lạ, hội chài thôn Bắc diễn ra trên đỉnh đồi đàn bà. ë lễ hội này những bản năng thường được cho là kín

đáo nhất cần phải che đậy thì được đặt lên trên hẳn bệ thờ và biến thành một đám rước rầm rộ: “Người ta rứơc sinh thực khí nam từ trong miếu ra.

Ông trưởng vạn chài cởi hết quần áo, mình trần tô hô, tay cầm sinh thực khí nam chạy khắp bốn phương Nam, Bắc, Tây Đông, rồi chỉ thẳng vào miếu nhiều lần. Cuối cùng ông ta cầm sinh thực khí nam chạy đến khe lõm quả

đồi, chỗ hai chân ngươì con gái rạng háng, đâm nhịp nhàng nhiều lần xuống khe lõm quả đồi, chỗ hai chân người con gái rạng háng, đâm nhịp nhàng nhiều lần xuống khe lõm có cỏ lá kim ken dày xanh mướt viền xung quanh cứ như chày giã xuống cối gạo” [22;147]. Lễ hội này gợi cho ta nhớ

đến những linh vật Linga và Yoni được kính cẩn thờ phụng. Truyện do vậy mà chất chứa yếu tố dân gian và đậm chất hoang tưởng. Và thật bí ẩn trong không gian: “khói nhang bốc lên mù mịt; hương thơm ngào ngạt; dân vạn chài cúi rạp lưng cầu xin Bà phù hộ cho đánh bắt nhiều tôm cá, đào được nhiều sa sùng… khi hội chài tan, dân đảo về hết thì lũ khỉ trên rừng lũ lượt kéo nhau đến đồi đàn bà; chúng bắt trước hành lễ , cúng rước sinh thực khí nam… như dân vạn chài” [22;147].

Hình ảnh Giếng Ngọc mang đậm chất huyền thoại “ Nước giếng thiêng đấy. Các chú uống vào sẽ thấy nhẹ nhõm, thanh thản vô cùng; mọi ham hố đời thường tan biến mất…vốc nước rửa mặt và uống…lòng dạ đang nóng bỏng cồn cào, mồ hôi nhễ nhại bay biến sạch. Mát mẻ lạ lùng.”

Câu chuyện kể về giếng Ngọc linh thiêng càng hấp dẫn hơn với người

đọc : “Giếng Ngọc vốn là nơi mạch nước ngầm phun lên ở giữa đảo. Từ xưa nước giếng thơm mát trong lẻo, nhìn thấy sỏi đá dưới đáy và con rùa vàng rụt cổ ngủ. Nước giếng chứa một cái gì đó rất huyền hoặc , con trai uống vào kích thích da thịt nóng bừng . Lòng rộn rạo , xốn xang thèm muốn đàn bà con gái không kìm nén được”

Không gian thực nhuỗm màu sắc huyền ảo là một trong những đặc trưng lớn của Đồi con gái, từ những câu chuyện kỳ lạ về hòn đảo đến câu chuyện và cuộc đời của người kéo hồ . Ngươì đọc lần lượt đi từ những bất ngờ này đến bất ngờ khác, từ khám phá này đến khám phá khác . Không

gian mở rộng thấm chất kỳ ảo của truyện thực sự đã làm thoả trí tưởng tượng của bạn đọc.

Không chỉ trong Đồi con gái mà với Dị hương, Sương Nguyệt Minh đã

đưa người đọc đến một không gian không chỉ đậm màu sắc huyền bí mà còn rất đậm màu sắc lịch sử. Khi viết về Nguyễn ¸nh – một nhân vật lịch sử không gian trong truyện lại được mở ra là không gian núi rừng Ngọc Trản Sơn và dòng Hương giang .Tất cả không gian trong truyện từ núi rừng sông nước đến kinh thành vua Gia Long đều được bao bọc bởi một “ hương thơm nhè nhẹ”. Không gian núi Ngọc Trản Sơn có “mùi hương lạ lúc ngào ngạt, lúc vấn vương thoảng bay. ¸nh nhận ra mùi da thịt con gái

đang hứng tình nồng nàn trộn lẫn mùi bạch lan đài các và cỏ thi dân dã quý hiếm. ¸nh ngẩn ngơ bởi dị hương…” [22;209]. Không gian Dị hương mọi giác quan mọi ham muốn tình dục ở ¸nh : “Dị hương lãng đãng xa gần quyến rũ vô cùng . Lòng ¸nh nôn nao không sao chịu nổi mùi gợi dục, cuống cuồng cởi quần áo. ¸nh hấp tấp như chàng trai mười sáu tuổi”. Dị hương thoang thoảng trong không gian đã làm thức dậy trong ¸nh bao điều mà xưa nay chưa nghĩ và chưa hề biết đến.

Bằng việc xây dựng không gian thực nhuốm màu sắc huyền ảo, Sương Nguyệt Minh đã phát huy tối đa sức tưởng tượng trong lòng người đọc và cũng là môi trường thuận lợi để nhân vật bộc lộ tính cách . Chính điều này

đã làm nên sức hấp dẫn cho từng tác phẩm.

3.2.2.Không gian mộng ảo

Trong văn học truyền thống thế giới kỳ ảo thường gắn với các nhân vật mang tính thần linh siêu nhiên như : thần linh, ông tiên, ma quỷ…Trong truyện ngắn hôm nay mà cụ thể là truyện ngắn Sương Nguyệt Minh nhân vật thường chìm đắm trong những giấc mộng. Trong Đêm mùa hạ tuyết rơi, nhân vật si tình đang sống trong không gian mộng ảo, chìm đắm trong “mộng tình” với người yêu. Thế giới của những người đang yêu sống trong tưởng tượng thật đẹp: “Đêm mùa hạ có tuyết rơi”, “Bầu trời biến thành

một giàn nho mênh mang rợn ngợp. Mỗi quả nho xanh, tím, hồng là một vị tinh tú. Mỗi chùm nho tím là một chòm sao sa. Đây chùm sao Bạch Dương. Kia chòm sao Hổ Cáp. Và kia nữa chòm sao Cự Giải , Thiên Bình…”. Còn nàng thì “mắt lim dim hơi thở khẽ đều đều trong đêm. Bầu trời không còn cao vời vợi mà xà xuống thấp như một giàn nho. Chỉ cần hơi kiễng chân là với được các vì tinh tú lung linh sáng.” [22;83]. Chìm đắm trong không gian mộng tưởng chàng và nàng đều có những giấc mơ riêng . Nếu như : “tôi mơ tuyết rơi thì nàng mơ hoả thân cùng thằng cha trời đánh nào đó ở vịnh Bái Tử Long” [22;90]. Chàng trai không thể thâu tóm được tâm hồn người yêu, chàng chỉ làm chủ được thân xác nàng mà thôi. Nhà văn đã đưa ra một câu hỏi: “Liệu có một tình yêu đích thực trên thế gian này, hay tình yêu- đó chỉ là ảo ảnh , là mộng tưởng?”. Chàng trai đến cuối truyện mới giật mình : “ Mơ! Hay là tôi đang mơ nhỉ? Tôi đang sống trong một không gian với những câu chuyện ảo” [22;102].

Trong Đồi con gái là những chàng trai sống trong một không gian mộng ảo làm tình với người con gái : “Trăng đổ xoãi ánh bạc lên da thịt nàng, gió cũng quấn quýt mơn man cặp vú trần của nàng. Tôi hả hê nhìn thấy vài vết máu đỏ tươi ngấm vào cát thạch anh trắng… đột nhiên, lại thấy mấy thằng đàn ông nhập nhoà hiện ra trước mắt tôi… không thể tin được. Hoá ra là giấc mơ”.

Không gian chính là môi trường thuận lợi để nhân vật bộc lộ suy nghĩ, tính cách. Nhiều nhà văn đã triệt để khai thác và tạo được dấu ấn riêng trong mỗi tác phẩm của mình. Sương Nguyệt Minh đã làm đựơc điều đó. Mỗi tác phẩm của anh là một không gian đặc biệt nhờ đó mà người đọc hiểu sâu hơn phần nhân tính mơ hồ huyền ảo và kỳ bí của nhân vật.

3.2.3. Thời gian méng ảo

Cũng giống như không gian nghệ thuật, sự miêu tả, trần thuật trong văn học bao giờ cũng xuất phát từ một điểm nhìn nhất định trong thời gian. “ Thời gian nghệ thuật là thời gian trong tác phẩm, là tiến độ của các biến cố, cái trước cái sau tạo thành một mạch thời gian, nó khác thời gian lịch

biểu của hiện thực bên ngoài. Thời gian nghệ thuật được biểu thị như nhịp thở của tác phẩm, sự “lấy hơi” ban đầu sự tăng tốc qua các biến cố, sự xả hơi của phần kết thúc. Tóm lại nó không chỉ là độ dài ngắn mà còn là tốc

độ nhanh chậm, nhịp thở gấp gáp hay dàn trải. Đó là một yếu tố của hình thức nghệ thuật” [13;157]

Nếu như không gian nghệ thuật là môi trường thuận lợi cho nhân vật bộc lộ tính cách thì thời gian nghệ thuật lại có những đặc trưng riêng góp phần tạo ra thế giới hình tượng mới lạ, đầy mê hoặc của truyện ngắn Sương Nguyệt Minh. Khi đi vào thế giới kỳ ảo trong mộng (không gian mộng ảo), nhân vật thể hiện cuộc chu du trong tâm tưởng để tìm đến với một miền đất mới lạ, đầy bí ẩn nhưng chân thực, sinh động bởi đó là thế giới mà cái thực

được hư hoá và cái hư được thực hoá. ë thế giới trong mơ nhân vật có thể dễ dàng, tự do đi lại, bất chấp thời gian và những không gian khác nhau.

Thời gian giấc mơ là một trong những nét nổi bật của thời gian kỳ ảo. Và dĩ nhiên mơ cũng là một mô típ nghệ thuật nhằm thể hiện những triết lý về cuộc sống con người. Mơ là những “ký hiệu”, những “mã” nhằm lý giải chiều sâu nội tâm nhân vật một cách hiệu quả. Mơ cũng là một dạng thời gian đặc biệt- một biểu tượng vô thức của đời sống tâm linh. Nó không thể xác định rõ ràng mà là sự chắp nối, xâu chuỗi liên tục hay đứt đoạn của những ám ảnh vô thức. Bởi vậy thời gian giấc mơ là thời gian hiện thực tâm linh. Sương Nguyệt Minh đã sử dụng rất thành công giấc mơ để thể hiện chiều sâu nhân vật.

Tiêu biểu cho kiểu thời gian này là truyện ngắn Chuyến tàu đêm, trong chỉ vẻn vẹn một đêm mà bao nhiêu những kỷ niệm chồng chéo hiện về trong giấc mộng của người chồng : “Anh chập chờn phiêu du trong những cơn mê” [21;115], những năm tháng ở rừng La Hai cứ thế ùa về, kỷ niệm về tình yêu với người con gái H Linh. Qua giấc mộng ấy chúng ta thấy được người lính đã trải qua chiến tranh biết bao năm nhưng những gì thuộc về chiến tranh với mảnh đất La Hai, người con gái dân tộc H’Linh … vẫn in đậm trong tâm trí anh. Để rồi hễ có cơ hội như lần đi tàu đêm qua La

Hai này, nó lại sống dậy trong anh vẹn nguyên như ngày nào. Rõ ràng quá khứ đối với anh chỉ là tấm áo mỏng manh và anh có thể giở lại bất cứ khi nào. Sử dụng thời gian mộng ảo, Sương Nguyệt Minh đã thể hiện nhân vật ở nhiều thời điểm khác nhau. Vì thế nhân vật hiện lên hết sức chân thực. Với cách khai thác này, người đọc khám phá được sâu hơn thế giới nội tâm nhân vật.