Chính sách an ninh phòng thủ biển của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX 1802 - 1858

rất nhiều. Đặc biệt, từ cuối triều Thiệu Trị, khi những hoạt động quân sự liên tiếp xảy ra giữa Đại Nam với người Tây dương và Xiêm La thì áp lực về quốc phòng lại càng tăng lên. Mặc dù vẫn biết đây là thời kỳ hoạt động mạnh và bành trướng xâm lược của các quốc gia phương Tây song không thể lấy đó để hoàn toàn biện minh và phủ nhận những yếu kém nhất định về an ninh, phòng thủ biển cũng như trách nhiệm của triều Thiệu Trị, Tự Đức, trách nhiệm của những người ban hành, quản lý và ở góc độ nào đó là thực thi chính sách.

Mục tiêu đặt ra cho chính sách an ninh - phòng thủ biển của các triều vua Nguyễn chủ yếu là đảm bảo sự yên ổn nơi biển đảo và vùng duyên hải; phòng ngừa, ngăn chặn những nguy cơ chủ quyền và nguy cơ vương vị có thể xảy ra từ phía biển. Do đó, xét một cách khách quan, chính sách an ninh - phòng thủ biển đã đạt được những kết quả nhất định dưới triều Nguyễn, đáp ứng trong những chừng mực mục tiêu mà triều đình đặt ra. Chính sách là tiếng nói khẳng định mạnh mẽ chủ quyền biển đảo của đất nước; bước đầu kiểm soát và giữ ổn định vùng biển đảo rộng lớn; phòng ngừa nguy cơ vũ trang của các thế lực chính trị và cướp biển từ phía biển vào đất liền.

Tuy nhiên, chính sách an ninh - phòng thủ biển để được đánh giá thực sự hiệu quả thì nhiệm vụ của an ninh - phòng thủ không chỉ dừng lại ở việc đảm bảo yên ổn đơn thuần trên biển (yên ổn trong tĩnh tại) mà phải là sự yên ổn trong phát triển, như thế sự yên ổn mới đảm bảo được tính chiến lược lâu dài. Thế nhưng, chính sách an ninh - phòng thủ biển của nhà Nguyễn mới chỉ thực hiện được ở cấp độ thứ nhất, tức là đảm bảo yên ổn trong bị động, tĩnh tại. Nhãn quan hạn hẹp, thiển cận đó đã hạn chế rất lớn hiệu quả khai thác nguồn lợi biển như ngăn cấm thuyền buôn của dân gian vượt biển thông thương, hạn chế khả năng và hiệu quả khai thác hải sản của ngư dân Việt. Triều đình đã không nhận thức được rằng phát triển kinh tế biển cũng chính là một biện pháp chiến lược lâu dài giúp ổn định an ninh, đảm bảo quốc phòng. Đó là vì, trên thực tế, nếu hoạt động khai thác nguồn lợi biển phát triển sẽ giúp cho sự phát triển của nền kinh tế, kinh tế mạnh thì nhiều vấn đề của an ninh - quốc phòng, an ninh - xã hội được tự giải quyết. Đây cũng chính là hạn chế lớn nhất của chính sách an ninh, phòng thủ biển của nhà Nguyễn ở nửa đầu thế kỷ XIX và cũng là của nhiều triều đại phong kiến Việt Nam.

Nguyên nhân cốt lòi của hạn chế không phải do Nhà nước không nhận thức được những nguồn lợi mà biển đem lại, không nhận thức được tầm quan trọng của biển. Ngược lại, cũng vì nhận thức một cách sâu sắc nguồn lợi và vai trò của biển nên các vua triều Nguyễn muốn bảo vệ và kiểm soát chặt chẽ vùng biển, đảo, kiểm soát chặt hoạt động khai thác nguồn lợi để phòng ngừa tệ nạn. Triều đình luôn nhấn mạnh một mục đích bất biến trong các chính sách đối với biển (kể cả khai thác nguồn lợi) là an ninh, quốc phòng, bảo vệ biển đảo và đất liền. Triều đình đã lấy mục đích an ninh, phòng thủ để biện minh cho những hạn chế, yếu kém về khả năng quản lý, khả năng kiểm soát đất nước của mình. Dù vậy, xét đến cùng, những hạn chế đó cũng là kết quả của sự bảo vệ biển đảo, bảo vệ quốc gia đến mức cực đoan của các vua Nguyễn, bảo vệ nền thống trị của vương triều. Ở khía cạnh nào đó của mục đích thì xuất phát của chính sách là tốt nhưng những biện pháp cụ thể để đạt hiệu quả lại được Nhà nước nhiều khi thực hiện một cách lúng túng và chưa thật hợp lý.

Bên cạnh đó, một lý giải cho những hạn chế của các vị vua đầu triều Nguyễn trong đảm bảo an ninh, phòng thủ biển chính là những hạn chế về trình độ khoa học, về phương tiện kỹ thuật, nhất là tàu thuyền vượt biển. Dù khẳng định rằng phương tiện đi biển và kỹ thuật hàng hải của nhà Nguyễn có nhiều bước tiến so với các triều đại trước và nhà Nguyễn cũng có nhiều cố gắng trong việc thu thập tin tức, học tập, tiếp nhận, cải tiến và sáng tạo những tiến bộ của thành tựu khoa học kỹ thuật hàng hải phương Tây song đó mới chỉ là những tiếp cận nhỏ bé, không liền mạch. Vì vậy, so với các pháo hạm phương Tây, thậm chí so với phương tiện và kỹ thuật hàng hải của một số quốc gia biển trong khu vực thì phương tiện và kỹ thuật đường biển của triều Nguyễn vẫn còn những hạn chế. Đã nhìn ra nguy cơ và bước đầu nhận ra thực tế nhưng vì không đủ phương tiện kỹ thuật đường biển hiện đại, triều Nguyễn buộc phải đảm bảo quốc phòng bằng những “giải pháp an toàn”, “thu mình” cố thủ trước biển. Điều này phản ánh một thực tế là Nhà nước không đủ khả năng cũng như không tự tin về khả năng có thể kiểm soát hết những mối nguy hại do vị trí giáp biển đặt ra và những mặt trái của hoạt động khai thác nguồn lợi biển. Khi đã không đủ sức mạnh, không đủ tự tin thì Nhà nước không thể mạo hiểm “thả nổi” cho các hoạt động khai thác nguồn lợi biển phát triển tự phát mà phải ngăn cấm để chặn tệ nạn, phòng ngừa an ninh.

Dù có những hạn chế nhưng xét một cách khách quan, một lần nữa chúng ta không thể hoàn toàn phủ nhận những hiệu quả và ý nghĩa nhất định mà nhà Nguyễn đã đạt được trong chính sách an ninh, phòng thủ biển của mình. Chính sách tuy có hạn chế sự phát triển của nền kinh tế biển, hạn chế hiệu quả của hoạt động khai thác nguồn lợi biển nhưng lại góp phần trong việc đảm bảo sự yên ổn cho đất liền phát triển. Còn thực tế đất liền có thực sự yên ổn và phát triển hay không lại phụ thuộc vào nhiều yếu tố mà sự yên ổn miền biển chỉ là một đóng góp và không phải quyết định duy nhất.

So với các triều đại trước Nguyễn, chính sách an ninh - phòng thủ biển của các vị vua đầu triều, nhất là triều Gia Long và Minh Mạng, có tính hệ thống và hoàn thiện hơn. Từ những hiệu quả và hạn chế của chính sách trong quá khứ đó, nhiều bài học kinh nghiệm được rút ra có thể giúp ích cho công cuộc bảo vệ và phát triển đất nước trong hiện tại (nhất là bài học đắt giá về giải quyết mối quan hệ giữa an ninh - phòng thủ biển và khai thác kinh tế biển) để có một chiến lược lâu dài cho sự phát triển đất nước trong thế kỷ XXI, “thế kỷ của đại dương”.

Tài liệu tiếng Việt

TÀI LIỆU THAM KHẢO