Những Vấn Đề Tồn Tại Trong Pháp Luật Dân Sự Việt Nam Về Bồi Thường

Bình trả nợ cho ngân hàng mà không nói cụ thể số tiền là vi phạm nguyên tắc xét xử...". Ngoài ra, Tòa phúc thẩm cũng cho rằng, tại biên bản nghị án của tòa sơ thẩm đã không thống nhất với bản án. Về nội dung, bản án này đã thiếu phần quan trọng là bên nguyên đơn phải chịu tiền lãi khi trả lại tiền cho bà Bình. Việc tuyên buộc bà này phải đóng án phí cũng không chính xác.

Như vậy, việc cùng một vụ án về bồi thường thiệt hại nhưng lại có nhiều quan điểm trái ngược nhau, đặc biệt bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng gây ra trong thực tiễn pháp lý ở nước ta có nhiều quan điểm không đồng nhất, đã cho thấy năng lực của thấm phán, của những người áp dụng pháp luật, còn nhiều hạn chế. Đây cũng chính là một trong những nguyên nhân khiến việc áp dụng pháp luật dân sự về bồi thường thiệt hại không hiệu quả, không đạt được mục đích bảo vệ người tiêu dùng.

CHƯƠNG 3‌

MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM VỀ BỒI THƯỜNG THIỆT HẠI DO VI PHẠM QUYỀN LỢI CỦA NGƯỜI TIÊU DÙNG

3.1. Những vấn đề tồn tại trong pháp luật dân sự Việt Nam về bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng

Những vấn đề gì đang còn tồn tại trong pháp luật dân sự Việt Nam về bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền lợi của người tiêu dùng và đòi hỏi có sự tập trung giải quyết? Có nhiều vấn đề có thể nêu ra ở đây, những nổi bật nhất là những vấn đề sau:

3.1.1. Hệ thống pháp luật bảo vệ người tiêu dùng về vấn đề này còn chưa hoàn thiện

Từ khi tiến hành mở cửa cải cách kinh tế đến nay, nước ta đã lần lượt ban hành nhiều luật liên quan đến việc bảo vệ người tiêu dùng như: Pháp lệnh bảo vệ người tiêu dùng, Pháp lệnh đo lường, pháp lệnh quảng cáo, một số điều trong Luật thương mại, những điều khoản chống sản xuất và buôn bán hàng giả trong Bộ luật Dân sự (Điều 12, 759, 796, 801, 803, 804, 805) và Bộ luật Hình sự (Điều 156, 157, 158, 171) … Tuy việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã được quan tâm hơn, nhưng vẫn còn chưa đầy đủ, thể hiện ở các mặt sau: (i) Trước hết, hệ thống pháp luật bảo vệ người tiêu dùng chưa hoàn thiện, còn vừa thiếu và vừa yếu, chưa đáp ứng được nhu cầu đa dạng của đời sống kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa. Nhiều vấn đề luật pháp còn giản lược, nhiều vấn đề còn chưa có luật pháp điều chỉnh như là: Luật quản lý giá, Luật chống độc quyền và khuyến khích cạnh tranh … Do đó, việc thực thi luật pháp để bảo vệ người tiêu dùng còn gặp nhiều khó khăn; (ii) Hai là, chưa có những biện pháp và chính sách đặc biệt để bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, như chưa có luật về hợp đồng dân sự nói chung, đặc biệt như luật về hàng tiêu dùng bán trả góp, bán chịu, dịch vụ du lịch, mua bán hoặc cho thuê nhà cửa …

Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999 đã có những tác động tích cực đến đời sống kinh tế – xã hội của nước ta, từng bước đưa hoạt động bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng vào nền nếp, ngăn chặn các hành vi bất hợp pháp gây ảnh hưởng xấu đến việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Tuy nhiên, cho đến nay, Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng đã bộc lộ những hạn chế và bất cập như tính khả thi của Pháp lệnh và Nghị định hướng dẫn vẫn chưa cao, nhiều quy định khá chung chung khó thực thi; một số điểm chưa mang tính cập nhật hoặc chưa bao quát được những vấn đề liên quan đến tự do hoá thương mại và tiến trình hội nhập kinh tế quốc tế của Việt Nam, đặc biệt là sau khi nước ta trở thành thành viên chính thức của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO); chưa có các chế tài đủ mạnh cho cơ quan bảo vệ người tiêu dùng (Luật pháp các nước như Mỹ, Malaixia, Ấn Độ … đều trao thẩm quyền xử phạt cho cơ quan bảo vệ người tiêu dùng) và chưa có quy định về cơ chế phối hợp giữa các cơ quan, tổ chức về bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng nhằm đảm bảo hiệu quả của công tác này.

Liên quan đến trách nhiệm bồi thường thiệt hại do vi phạm quyền lợi của nguời tiêu dùng, Bộ luật Dân sự 2005 còn có những hạn chế nhất định như: (i) Những quy định về trách nhiệm bồi thường thiệt hại được quy định phân tán trong nhiều phần, nhiều chương, điều của Bộ luật Dân sự. Nhiều quy định còn chung chung mang tính nguyên tắc. Các văn bản hướng dẫn thực hiện các quy định của pháp luật về trách nhiệm bồi thường thiệt hại còn chưa cụ thể, vẫn mang tính hướng dẫn chung. Điều này gây nhiều khó khăn trong việc áp dụng;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 120 trang tài liệu này.

(ii) Chưa có sự phân biệt rõ về mặt pháp lý sự giống và khác nhau giữa bồi thường thiệt hại trong và ngoài hợp đồng; (iii) Chưa có những quy định về điều kiện để áp dụng trách nhiệm dân sự bồi thường thiệt hại. Do đó, giải quyết vấn đề trong thực tiễn này gặp rất nhiều khó khăn và trong nhiều trường hợp không thống nhất. Do vậy, việc nghiên cứu làm sáng tỏ cơ sở lý luận và các quy định của pháp luật dân sự về trách nhiệm bồi thường thiệt hại là một việc làm hết sức cần thiết cho việc xây dựng và áp dụng pháp luật.

Pháp luật hiện hành không có quy định riêng về loại tranh chấp trong lĩnh vực này, nên trong thống kê của ngành Toà án không có hạng mục thống kê về các vụ án khởi kiện bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng, nhưng qua theo dõi công tác xét xử trong lĩnh vực án dân sự, có thể thấy rằng, trong thời gian qua, các vụ khởi kiện bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng ở Việt Nam còn rất ít. Điều đó không có nghĩa rằng số vụ việc xâm phạm quyền lợi của người tiêu dùng là ít. Trên thực tế, đã có vụ việc, các hộ gia đình, cá nhân kinh doanh, các doanh nghiệp gây thiệt hại cho người tiêu dùng ở quy mô rất lớn nhưng hầu như không có người tiêu dùng nào đứng ra thực hiện quyền khởi kiện. Sở dĩ người tiêu dùng chưa tích cực trong việc tiến hành khởi kiện không phải vì pháp luật chưa quy định cho người tiêu dùng quyền khởi kiện (thực tế là quyền năng này đã được quy định rõ trong Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999, Bộ luật dân sự 2005 và Bộ luật Tố tụng Dân sự) mà vì các lý do sau:

Thứ nhất, pháp luật Việt Nam chỉ cho phép người nào bị thiệt hại trực tiếp từ hành vi vi phạm pháp luật của người khác thì mới được quyền đứng ra khởi kiện người có hành vi vi phạm đó. Điều này có nghĩa là người khởi kiện phải có đơn khởi kiện và có nghĩa vụ có mặt theo sự triệu tập của Toà án để cung cấp tài liệu, chứng cứ, tham gia hoà giải, tham gia phiên toà. Trong trường hợp không muốn trực tiếp tham gia tố tụng thì người khởi kiện phải có văn bản uỷ quyền cho người được uỷ quyền thay mặt mình tham gia tố tụng. Mặt khác, tuy mức thiệt hại mà tập thể người tiêu dùng phải gánh chịu là lớn nhưng cá nhân, mỗi người tiêu dùng phải gánh chịu đôi khi không quá lớn. Trong điều kiện, trình tự, thủ tục khởi kiện tương đối rắc rối và mất thời gian, đồng thời, phải bỏ ra các chi phí (ví dụ chi phí tàu xe, giám định, thuê luật sư …) có thể sẽ lớn hơn so với khoản bồi thường mà người khởi kiện nhận được (nếu thắng kiện), cùng với nét văn hoá ngại kiện tụng của người Việt Nam, người tiêu dùng sẽ có rất ít động lực để khởi kiện.

Thứ hai, pháp luật nước ta chưa quy định rõ ai sẽ là người bị kiện trong chuỗi phân phối hàng hoá từ nhà sản xuất đến người tiêu dùng. Chính vì thế,

trong thực tiễn áp dụng, khi muốn khởi kiện, người tiêu dùng cũng lúng túng không biết nên tiến hành khởi kiện với ai: nhà sản xuất, nhà phân phối hay bán lẻ?

Thứ ba, việc pháp luật quy định muốn khởi kiện phải nộp tạm ứng án phí cũng là một trong những rào cản khiến người tiêu dùng ngại đưa vụ việc ra Toà án giải quyết.

Thứ tư, do thói quen của người tiêu dùng như trên thực tế khi mua một số sản phẩm, hàng hóa, người tiêu dùng thường không có thói quen giữ lại các hoá đơn, chứng từ cần thiết. Chính vì thế, khi vụ việc xảy ra, người tiêu dùng sẽ gặp khó khăn trong việc thu thập các loại tài liệu, chứng cứ để chứng minh mình đã mua và đã tiêu dùng loại sản phẩm không an toàn, gây thiệt hại cho bản thân.

Thứ năm, trong nhiều trường hợp để kết luận sản phẩm có chứa chất độc tố hoặc có ảnh hưởng đến người tiêu dùng phải qua quy trình kiểm tra, giám định nghiêm ngặt mới phát hiện được, tuy nhiên hệ thống kiểm tra, kiểm nghiệm hiện nay chưa đủ lực, chưa trở thành công cụ cung cấp chứng cứ thuận lợi cho người tiêu dùng khi khởi kiện. Đây cũng là một trở ngại khi người tiêu dùng muốn khiếu nại, khởi kiện.

Thứ sáu, việc chứng minh thiệt hại và mối quan hệ nhân quả giữa hành vi gây thiệt hại với thiệt hại mà người tiêu dùng phải gánh chịu trong thực tế rất phức tạp, nhất là đối với các vụ việc liên quan tới các loại thực phẩm độc hại nhưng chưa gây bệnh ngay tức khắc. Trong trường hợp đó nguyên đơn rất khó chứng minh và thuyết phục được Toà án rằng, những tổn hại về sức khoẻ hoặc các thiệt hại khác mà mình gánh chịu chỉ xuất phát từ việc tiêu thụ những loại sản phẩm độc hại liên quan trong vụ kiện. Người khởi kiện sẽ không được bồi thường nếu không chứng minh được tác hại của sản phẩm đối với bản thân.

Thứ bảy, các quy định của pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng còn nặng về hình thức và sơ cứng chưa gắn với thực tiễn nên rất khó sử dụng làm công cụ bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng có hiệu quả. Chẳng hạn, tuy rằng hệ thống pháp luật hiện hành của Việt Nam đã chỉ mặt, định tội khá rõ ràng đối với những

cá nhân, pháp nhân có những hành vi gây thiệt hại cho người tiêu dùng như làm hàng giả, hàng kém chất lượng, gian lận trong kinh doanh để thu lợi bất chính

…, nhưng việc chiếu theo luật định để lôi được những kẻ vi phạm ra ánh sáng công lý cũng không phải dễ dàng gì vì tính hiện thực chưa cao của chính các quy định pháp luật này. Ví dụ Điều 630 Bộ luật Dân sự chỉ rõ, các cá nhân, pháp nhân, chủ thể sản xuất, kinh doanh không đảm bảo chất lượng hàng hoá mà gây thiệt hại cho người tiêu dùng thì phải bồi thường, nhưng điều luật này lại không quy định cụ thể trách nhiệm và phạm vi bồi thường cũng như các tiêu chí đánh giá thiệt hại.

Mặc dù đã có nhiều văn bản pháp luật được ban hành để bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng nhưng trên thực tế, khi quan hệ giao dịch với thương nhân, người tiêu dùng trong nhiều trường hợp vẫn bị thiệt thòi mà chưa có đủ cơ sở pháp lý cũng như công cụ hữu hiệu khác để bảo vệ quyền lợi của mình. Trong tình hình đó, Luật bảo vệ người tiêu dùng ra đời nhằm nâng cao tính khả thi, tính minh bạch của pháp luật bảo vệ quyền lợi của người tiêu dùng và tạo hành lang pháp lý thuận lợi để góp phần phát triển môi trường kinh doanh lành mạnh, đảm bảo quyền lợi và lợi ích hợp pháp của người kinh doanh, người tiêu dùng, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước đối với vấn đề bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng.

Hiện nay, có ý kiến cho rằng, Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng chỉ nên tập trung ghi nhận quyền của người tiêu dùng; trách nhiệm của tổ chức, cá nhân sản xuất, kinh doanh; cơ sở pháp lý cho các hội bảo vệ người tiêu dùng hoạt động và cung cấp cơ sở pháp lý để thực hiện việc quản lý nhà nước đối với công tác bảo vệ người tiêu dùng (trong đó có việc thiết lập cơ quan chuyên trách về bảo vệ người tiêu dùng và thiết kế các quyền năng phù hợp cho cơ quan này). Đạo luật không nên có các quy định điều chỉnh quan hệ hợp đồng giữa người tiêu dùng với thương nhân, bởi các vấn đề về hợp đồng đã được nêu tương đối đầy đủ và chi tiết trong Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại năm 2005. Nếu Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng lại điều chỉnh cả quan hệ hợp đồng sẽ tạo

sự chồng chéo, mâu thuẫn với các quy định đã có trong Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại.

Tuy nhiên, quan điểm trên có nhiều điểm không phù hợp với yêu cầu thực tiễn bảo vệ người tiêu dùng đang đặt ra cũng như không phù hợp với thông lệ quốc tế. Quan điểm này chưa nhận thấy rõ những bất cập của Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại hiện hành trong việc giải quyết các vấn đề của người tiêu dùng. Bởi lẽ chúng ta đều biết rằng, Bộ luật Dân sự được sinh ra để điều chỉnh các quan hệ giữa các chủ thể độc lập, bình đẳng nhau về địa vị pháp lý (không có mối quan hệ lệ thuộc nhau về tài sản hoặc tổ chức) nên việc bảo đảm nguyên tắc tự do hợp đồng là yêu cầu hàng đầu của Bộ luật này. Luật Thương mại cũng tập trung điều chỉnh các quan hệ giữa các chủ thể độc lập, bình đẳng nhau vê địa vị pháp lý, nhưng các chủ thể này đều mang tính chuyên nghiệp trong các hoạt động liên quan tới quan hệ được điều chỉnh. Do nhấn mạnh tới sự bình đẳng của các chủ thể tham gia quan hệ, Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại không có đủ điều kiện để tính đến các vấn đề phát sinh trong quan hệ giữa một bên có tính chuyên nghiệp với một bên có tính nghiệp dư trong các quan hệ giao dịch mua bán. Quan hệ giữa các thương nhân với người tiêu dùng tuy có sự bình đẳng nhất định vì hai chủ thể này là hai chủ thể không lệ thuộc nhau về mặt tài sản hoặc tổ chức, nhưng do đây là mối quan hệ giữa một bên có tính chuyên nghiệp (thương nhân) với một bên mang nặng tính nghiệp dư (người tiêu dùng) trong các giao dịch, mua bán hàng hoá, dịch vụ nên mức độ bình đẳng về mặt thực tế của các chủ thể này có nhiều vấn đề. Khi đó, Bộ luật Dân sự và Luật Thương mại, với việc nhấn mạnh nguyên tắc tự do hợp đồng sẽ trở nên không phù hợp để điều chỉnh quan hệ giữa thương nhân với người tiêu dùng trong một số trường hợp nhất định. Chính vì lẽ đó, các quy định điều chỉnh quan hệ hợp đồng giữa người tiêu dùng với thương nhân cần thiết phải được quy định trong Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng sắp ban hành.

Nhiệm vụ của pháp luật bảo vệ người tiêu dùng là cung cấp các giải pháp pháp lý để giải quyết các vấn đề mà người tiêu dùng thường mắc phải trong thực

tiễn mua sắm, tiêu dùng hàng hóa, dịch vụ của mình. Từ kinh nghiệm thực tiễn ở Việt Nam và quốc tế cho thấy, trong quan hệ mua sắm hoặc tiêu dùng hàng hoá, dịch vụ, người tiêu dùng thường gặp bốn vấn đề (hay bốn yếu thế) cơ bản sau:

- Yếu thế trong việc tiếp cận, xử lý và hiểu các thông tin về hàng hoá, dịch vụ trong quan hệ mua bán, trao đổi. Người tiêu dùng do không trực tiếp tham gia vào quá trình sản xuất hàng hoá, dịch vụ, cũng như do những hạn chế trong hiểu biết về chuyên môn, kỹ thuật nên thường không hiểu được đầy đủ tính năng, công dụng, chất lượng, các rủi ro liên quan tới quá trình tiêu thụ hàng hoá, dịch vụ như các tổ chức, cá nhân sản xuất, cung ứng hàng hoá, dịch vụ. Ngoài ra trong giao dịch mua bán, người tiêu dùng còn có thể gặp các bất lợi khác như không nắm bắt được thông tin về giá cả của các loại hàng hoá, dịch vụ tương tự, các thông tin vè chất lượng dịch vụ, hậu mãi, …

- Yếu thế trong việc đàm phán, thiết lập hợp đồng, giao dịch khi quan hệ với các tổ chức, cá nhân sản xuất, cung ứng hàng hoá, dịch vụ trên thị trường.

- Yếu thế về khả năng chi phối giá cả, các điều kiện kinh doanh, giao dịch trên thị trường, nhất là trong các thị trường mà chỉ có một số ít doanh nghiệp chi phối, chiếm lĩnh.

- Yếu thế về khả năng chịu rủi ro trong quá trình tiêu dùng sản phẩm. Do tiềm lực tài chính có hạn, khi xảy ra các rủi ro phát sinh trong quá trình tiêu dùng hàng hoá, dịch vụ, người tiêu dùng sẽ rất khó khăn khi phải tự mình trang trải các chi phí khắc phục những rủi ro. Trong khi đó, nếu gánh nặng về chi phí ngăn ngừa, gánh chịu rủi ro ấy được chuyển sang cho các tổ chức, cá nhân sản xuất, cung ứng sản phẩm đó thì khả năng trang trải các chi phí này sẽ tốt hơn.

Pháp luật bảo vệ người tiêu dùng, muốn đáp ứng được tốt yêu cầu bảo vệ người tiêu dùng, thực hiện được chức năng đã định phải tính tới các yếu thế đó của người tiêu dùng để có giải pháp phù hợp. Tuy nhiên, trong quá trình xây dựng Pháp lệnh Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng năm 1999 và các đạo luật có liên quan, bốn vấn đề cơ bản kể trên của người tiêu dùng chưa được đề cập một