Bảo vệ quyền và lợi ích của nhà đầu tư trên thị trường chứng khoán tập trung theo quy định của pháp luật chứng khoán ở Việt Nam

đầu tư khi tham gia đặt lệnh trên TTCKTT. Với một phương thức giao dịch mua bán trực tiếp, các nhà đầu tư có thể tự mình thực hiện các giao dịch mua bán theo ý định của mình mà không chịu tác động của bất kỳ chủ thể nào hoặc không có bất kỳ yếu tố nào tác động đến quyết định mua bán cũng như phương thức thực hiện lệnh giao dịch của mình. Ngược lại, khi tham gia TTCKTT, có sự tham gia của nhiều chủ thể vào một giao dịch mua bán, các lệnh mua bán chứng khoán của nhà đầu tư chắc chắn sẽ bị chi phối bởi các chủ thể trung gian. Đặc biệt khi các chủ thể trung gian nêu trên cũng có những lợi ích nhất định khi thực hiện lệnh giao dịch của khách hàng cũng như việc tham gia thị trường. Như đã đề cập tại phần 1.1, nguyên tắc trung gian là một đặc trưng của TTCKTT, chính vì vậy các chủ thể trung gian có liên quan như công ty chứng khoán, TTGDCK/ SGDCK khi tham gia vào giao dịch mua/ bán chứng khoán của nhà đầu tư đều có một vai trò khác nhau và có những tác động nhất định đến lệnh giao dịch của nhà đầu tư cũng như các quyền và lợi ích của nhà đầu tư khi tham gia thị trường. Ta có thể xem xét vai trò của từng chủ thể khi tham gia vào một giao dịch mua bán chứng khoán của nhà đầu tư như sau:

Các công ty chứng khoán, với vai trò là tổ chức trung gian nhận, xử lý và truyền các lệnh mua/ bán chứng khoán của nhà đầu tư vào hệ thống giao dịch của TTGDCK/ SGDCK. Có thể nói, các Công ty chứng khoán có những tác động trực tiếp tới giao dịch mua bán chứng khoán của nhà đầu tư vì họ là tổ chức đầu tiên và trực tiếp nhận, xử lý và truyền các lệnh mua bán chứng khoán của nhà đầu tư vào hệ thống giao dịch. Quá trình tiếp nhận, xử lý lệnh này lại trải qua nhiều giai đoạn và có sự tham gia của nhiều người khác nhau. Thực tế cho thấy, những yếu tố tác động và các hành vi xâm phạm quyền tham gia thị trường và thực hiện các giao dịch chứng khoán của nhà đầu tư chủ yếu tập trung ở khâu nhận, xử lý và truyền lệnh của công ty chứng khoán.

TTGDCK/ SGDCK đóng vai trò là nơi thực hiện các lệnh mua/ bán chứng khoán của các nhà đầu tư do các công ty chứng khoán truyền vào. Việc

so khớp lệnh của các nhà đầu tư được thực hiện bằng hệ thống tự động, tuy nhiên, với phương thức nhập lệnh thủ công của các đại diện giao dịch của các công ty chứng khoán hiện nay thì cũng có khá nhiều yếu tố có thể tác động và xâm phạm lợi ích của các nhà đầu tư.

Trung tâm lưu ký chứng khoán đóng vai trò là tổ chức trung gian thực hiện việc thanh toán bù trừ các giao dịch mua/ bán chứng khoán của các nhà đầu tư với nhau. Trung tâm Lưu ký chứng khoán chỉ là tổ chức trung gian thực hiện lưu ký và thanh toán bù trừ các giao dịch của nhà đầu tư sau khi các giao dịch được thực hiện, vì vậy hoạt động của Trung tâm Lưu ký ít tác động và ảnh hưởng đến lợi ích của các nhà đầu tư khi tham gia mua bán chứng khoán trên thị trường tập trung.

Với sự tham gia của nhiều chủ thể vào quá trình mua bán chứng khoán của nhà đầu tư như trên thì khả năng tác động và xâm phạm lợi ích của nhà đầu tư là rất phổ biến. Chính vì vậy, việc bảo vệ quyền và lợi ích của nhà đầu tư khi tham gia thị trường luôn là mối quan tâm hàng đầu của chính các nhà đầu tư, TTGDCK/ SGDCK, Hiệp hội các Nhà đầu tư tài chính (VAFI) và của cơ quan quản lý nhà nước.

Đối với các giao dịch trên TTCK, điều kiện tiên quyết cho thành công và mang lại lợi nhuận cho các nhà đầu tư trước hết phụ thuộc vào việc đặt lệnh của nhà đầu tư tại các Công ty chứng khoán và khả năng truyền các lệnh mua/ bán mà các nhà đầu tư đã đặt có được chuyển vào hệ thống giao dịch của SGDCK/ TTGDCK. Nếu việc đặt lệnh của nhà đầu tư tại các công ty chứng khoán được thực hiện một cách nhanh chóng, thuận lợi thì nhà đầu tư sẽ có lợi thế rất lớn trong việc quyết định đưa ra các lệnh mua/ bán chứng khoán để cạnh tranh với các nhà đầu tư khác trên thị trường. Đồng thời, khả năng truyền lệnh vào hệ thống một cách nhanh nhất sẽ mang lại lợi thế cạnh tranh rất lớn cho nhà đầu tư khi đặt lệnh mua/ bán chứng khoán. Với tư cách là một chủ thể tham gia TTCKTT, có thể nói rằng khả năng tham gia thị trường và

đặt lệnh giao dịch chứng khoán của các nhà đầu tư chứng khoán luôn là mối quan tâm hàng đầu của tất cả các nhà đầu tư chứng khoán và đây chính là một trong những quyền cơ bản của nhà đầu tư khi tham gia thị trường. So sánh một cách rộng hơn, quyền tham gia thị trường của các nhà đầu tư chứng khoán cũng giống như quyền được mua/ bán của bất kỳ người tiêu dùng nào khi tham gia mua/ bán các loại hàng hóa trên thị trường. Cũng giống như các nhà đầu tư chứng khoán, khi muốn mua/ bán một loại hàng hóa nào đó, bên cạnh nhu cầu được cung cấp đầy đủ các thông tin liên quan đến loại hàng hóa mà mình cần mua/ bán, người tiêu dùng luôn mong muốn việc mua bán của mình được thực hiện một cách nhanh chóng, thuận lợi và không bị xâm phạm hoặc làm ảnh hưởng đến lợi ích của mình khi thực hiện giao dịch.

Như vậy, hiểu một cách khái quát thì quyền tham gia thị trường và thực hiện các giao dịch chứng khán của nhà đầu tư chính là quyền đưa ra các lệnh giao dịch chứng khoán một cách nhanh chóng, thuận lợi và các lệnh giao dịch mà các nhà đầu tư đã đặt được truyền vào hệ thống giao dịch một cách nhanh chóng, thuận lợi và minh bạch, không bị cản trở và xâm phạm bởi bất kỳ một chủ thể nào.

Với những phân tích nêu trên, ta có thể nhận thấy rằng quyền tham gia thị trường và thực hiện các giao dịch chứng khoán của các nhà đầu tư bao gồm các nội dung sau đây:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 113 trang tài liệu này.

Thứ nhất, quyền đặt lệnh giao dịch tại các công ty chứng khoán một cách nhanh chóng, hiệu quả và đúng thời điểm theo quyết định mua, bán chứng khoán của nhà đầu tư. Đối với hoạt động mua, bán chứng khoán, việc đặt lệnh mua bán được nhanh chóng và đúng thời điểm có ảnh hưởng rất lớn đến khả năng thua lỗ của nhà đầu tư khi mua bán trên TTCK. Trong một phiên giao dịch, giá của chứng khoán mà nhà đầu tư muốn mua có thể biến động liên tục và theo nhiều xu hướng khác nhau. Vì vậy, muốn thu lợi hoặc giảm tối đa khả năng thua lỗ, nhà đầu tư phải có quyết định mua bán kịp thời, đúng thời điểm;

Thứ hai, quyền được tiếp nhận lệnh, xử lý và truyền lệnh một cách minh bạch, công bằng, đúng trình tự và theo quy định của pháp luật. Như đã phân tích ở trên, khi đặt lệnh giao dịch chứng khoán, lệnh giao dịch của nhà đầu tư được các công ty chứng khoán tiếp nhận và xử lý trước khi truyền vào hệ thống giao dịch của TTGDCK/ SGDCK. Vì vậy, với một quá trình có sự tham gia của nhiều chủ thể khác nhau, đặc biệt khi quá trình đó được tiếp nhận và xử lý bởi các cá nhân hoặc được thực hiện một cách thủ công tại các công ty chứng khoán thì các lệnh giao dịch của các nhà đầu tư có nguy cơ bị tác động và mất đi tính minh bạch, công bằng trong quá trình giao dịch là rất lớn.

Thứ ba, quyền được đảm bảo rằng lệnh đã đưa vào công ty chứng khoán được truyền vào hệ thống giao dịch của TTGDCK/ SGDCK một cách công bằng, minh bạch. Tương tự như việc tiếp nhận và xử lý lệnh giao dịch tại các công ty chứng khoán, việc truyền lệnh và nhập lệnh mua bán chứng khoán của khách hàng cũng đòi hỏi phải tuân thủ theo những quy định chung của pháp luật, đảm bảo tính trật tự, minh bạch và công bằng. Vì vậy, đảm bảo các yêu cầu nêu trên cũng là cách thức để bảo vệ quyền lợi của nhà đầu tư khi tham gia thị trường.

Có thể nói rằng, quyền tham gia thị trường và thực hiện các giao dịch chứng khoán một cách nhanh chóng, minh bạch là một trong những quyền cơ bản và quan trọng của nhà đầu tư khi tham gia TTCK và những quyền này nếu được bảo vệ một cách đầy đủ sẽ không chỉ mang lại lợi ích cho chính các nhà đầu tư mà còn đảm bảo được tính công khai, minh bạch của TTCK nói chung.

1.3.2. Quyền được cung cấp thông tin

Thị trường chứng khoán có thể nói là một thị trường của những thông tin. Khác với thị trường hàng hóa thông thường, giá của các loại cổ phiếu trên thị trường không phụ thuộc vào giá do người bán đưa ra mà phụ thuộc chủ yếu vào các thông tin liên quan đến cổ phiếu, công ty niêm yết, tình hình chung của nền kinh tế và nhu cầu của thị trường. Dựa vào nguồn tin có được,

các nhà đầu tư có thể đánh giá hiệu quả hoạt động kinh doanh của các công ty niêm yết, định giá cổ phiếu và ra các quyết định mua bán chứng khoán theo mức giá mà họ kỳ vọng. Chính vì vậy, nếu thông tin không đầy đủ, hoặc thông tin sai lệch, không chính xác hoặc không có thật thì mọi đánh giá của nhà đầu tư trở thành vô nghĩa, không những thế có thể dẫn đến các quyết định sai lầm, gây thiệt hại khôn lường cho nhà đầu tư.

Quyền thông tin được hiểu là nhà đầu tư có quyền tiếp cận các nguồn thông tin của thị trường với các nguyên tắc: Cân xứng, đầy đủ, chính xác và nhanh chóng, trong đó:

- Thông tin cân xứng (hay còn gọi là thông tin bình đẳng): Được hiểu là bất kể nhà đầu tư tổ chức hay cá nhân, quy mô vốn lớn hay nhỏ, mới tham gia hay đã tham gia lâu vào thị trường, đầu tư dài hạn hay ngắn hạn… đều có quyền bình đẳng ngang nhau trong việc tiếp cận các thông tin thị trường. Không ai có quyền sử dụng các lợi thế của mình để tiếp cận thông tin trước khi được công bố rộng rãi ra công chúng.

- Thông tin đầy đủ: Được hiểu là nhà đầu tư được quyền tiếp nhận đầy đủ thông tin để đánh giá được tình hình TTCK nói chung, tình hình hoạt động kinh doanh của từng doanh nghiệp nói riêng. Thông tin đầy đủ về một doanh nghiệp được hiểu là các thông tin về tài chính, nhân sự, thông tin về hệ thống quản trị, điều hành, kiểm soát, thông tin về tái cấu trúc doanh nghiệp, các thông tin về tố tụng… Thông tin đầy đủ về tổng quan thị trường được hiểu là các thông tin về giá, khối lượng giao dịch, giá trị giao dịch, giao dịch của nhà đầu tư trong nước và nhà đầu tư nước ngoài, các chính sách vĩ mô liên quan đến sự phát triển của thị trường... Thường thông tin đầy đủ phải bao gồm cả thông tin quá khứ, thông tin hiện tại và các kế hoạch phát triển trong tương lai.

- Thông tin chính xác: Được hiểu là các thông tin công bố tới nhà đầu tư phải đúng sự thật, phản ánh đúng các sự kiện diễn ra. Mọi hành vi cắt xén, thêm bớt, làm sai lệch thông tin đều coi là vi phạm nguyên tắc này.

- Thông tin nhanh chóng, kịp thời: Thông tin chỉ có giá trị trong một thời điểm nhất định. Bởi vậy, thông tin được công bố tới nhà đầu tư phải kịp thời. Đặc biệt, đối với việc đầu tư chứng khoán, các thông tin phải được cung cấp kịp thời cho nhà đầu tư để đảm bảo hai mục đích, thứ nhất để nhà đầu tư nhanh chóng ra quyết định đầu tư, thứ hai, để ngăn chặn giao dịch nội gián.

Để đảm bảo đầu tư hiệu quả, nhà đầu tư cần và phải nắm bắt được những thông tin quan trọng khi quyết định đầu tư như sau:

Thông tin về doanh nghiệp niêm yết: Nhà đầu tư cần biết khả năng hoạt động kinh doanh của doanh nghiệp để xác định giá cũng như khả năng sinh lời của cổ phiếu mà mình muốn đầu tư. Giá của một loại cổ phiếu trên thị trường được hình thành dựa trên hai yếu tố là giá trị nội tại của doanh nghiệp gồm các loại tài sản của doanh nghiệp, khả năng kinh doanh và quy luật cung cầu của thị trường về cổ phiếu đó. Trong đó, yếu tố giá trị nội tại của doanh nghiệp đóng vai trò là cơ sở để nhà đầu tư đánh giá giá trị của cổ phiếu nhưng các nhà đầu tư không thể tự mình tiếp cận một cách đầy đủ, chính xác các thông tin này mà phải thông qua quá trình công bố thông tin của các doanh nghiệp. Vì vậy, một yêu cầu quan trọng của các doanh nghiệp khi niêm yết tại TTCKTT là việc công khai và minh bạch hóa thông tin. Việc công bố thông tin được thể hiện qua các bản cáo bạch khi niêm yết, phát hành chứng khoán, báo cáo tài chính định kỳ của doanh nghiệp. Những tài liệu này thể hiện gần như đầy đủ thông tin về tình trạng "sức khỏe" tài chính của doanh nghiệp mà nhà đầu tư quan tâm, như các chỉ số tổng tài sản, doanh thu, lợi nhuận, số thuế phải nộp, lãi cơ bản trên cổ phiếu, cổ tức trên mỗi cổ phiếu, khả năng thanh toán, nguồn vốn chủ sở hữu/ tổng nguồn vốn, tỷ suất lợi nhuận... Phụ thuộc vào chiến lược đầu tư dài hạn hay ngắn hạn, nhà đầu tư phải nghiên cứu báo cáo tài chính hàng năm, sáu tháng hay hàng quý của doanh nghiệp. Để tăng độ tin cậy, các báo cáo tài chính của doanh nghiệp khi công bố đến công chúng và các cơ quan quản lý thường phải được kiểm toán bởi một đơn vị kiểm toán độc lập được chấp thuận. Cùng với tổ chức niêm yết, đơn vị kiểm

toán độc lập cũng phải chịu trách nhiệm về tính minh bạch, chính xác của các báo cáo tài chính này.

Bên cạnh việc công bố các thông tin theo định kỳ doanh nghiệp niêm yết có nghĩa vụ công bố thông tin khi có các sự kiện bất thường có thể gây ảnh hưởng đến giá cổ phiếu. Các thông tin bất thường bao gồm việc tổn thất tài sản, tạm ngừng kinh doanh, bị thu hồi giấy phép hoạt động, các quyết định liên quan đến việc mua lại cổ phiếu quỹ, chào bán cổ phiếu ra công chúng hoặc chào bán riêng lẻ, các quyết định khởi tố thành viên ban lãnh đạo, các kết luận của cơ quan quản lý về việc vi phạm pháp luật thuế, các quyết định liên quan đến chào bán công ty, hợp nhất, sáp nhập [1]... Đặc biệt, thông tin về giao dịch của cổ đông nội bộ có ảnh hưởng rất nhiều đến tình hình giao dịch và giá cổ phiếu trên thị trường. Những người thực hiện quyền quản trị, điều hành và kiểm soát mọi hoạt động của doanh nghiệp là những người nắm rõ tình hình hoạt động cũng như các biến động có thể có về giá cổ phiếu. Bởi vậy, giao dịch cổ phiếu của họ cần được công bố rộng rãi để công chúng đầu tư có thể dựa vào đó đánh giá không chỉ về mức độ cam kết gắn bó với doanh nghiệp của chính các cổ đông nội bộ này, mà còn đánh giá về các biến động tương lai có thể có của cổ phiếu, cũng như có ý nghĩa phòng chống giao dịch nội gián.

Thông tin của các tổ chức trung gian (Công ty Chứng khoán, Công ty Quản lý quỹ, Quỹ đầu tư, Công ty đầu tư chứng khoán): Các tổ chức trung gian thị trường như các công ty chứng khoán, các quỹ đầu tư, công ty đầu tư chứng khoán... là các tổ chức cung cấp cho nhà đầu tư các dịch vụ trung gian như môi giới, ủy thác, quản lý danh mục đầu tư. Là các định chế tài chính lớn, với vị trí là thành viên của các trung tâm, sở giao dịch chứng khoán, đồng thời là vai trò của nhà tạo lập thị trường (market maker), các tổ chức trung gian này có vai trò rất quan trọng đối với sự phát triển của thị trường. Khi nhà đầu tư ký gửi tài sản của mình qua các định chế này, thì các tổ chức này có thể là người quản lý tài sản, có thể là người môi giới, hay có thể là người được ủy

quyền giao dịch…, tức là những người có thể mang đến lợi nhuận hoặc thua lỗ tài sản của nhà đầu tư. Bởi vậy, nhà đầu tư cần biết các thông tin liên quan đến hoạt động kinh doanh của các tổ chức này.

Thông tin của các tổ chức cung ứng dịch vụ thị trường (SGDCK, TTGDCK, TTLK): Các tổ chức cung ứng dịch vụ thị trường như Sở giao dịch, Trung tâm giao dịch chứng khoán, Trung tâm Lưu ký, Ngân hàng chỉ định thanh toán… là bộ phận cấu thành quan trọng của TTCKTT, có vai trò là nơi tập hợp và xử lý các giao dịch mua bán. Thông tin từ các tổ chức cung ứng dịch vụ thị trường giúp cho nhà đầu tư nắm được tình hình chung của thị trường, các diễn biến tăng giảm giá, khối lượng giao dịch, tổng giá trị giao dịch của từng loại cổ phiếu, qua đó có thể đánh giá được xu hướng giao dịch của thị trường, giúp nhà đầu tư có thêm thông tin để ra quyết định đầu tư.

Thông tin của cơ quan quản lý nhà nước (UBCKNN, Bộ Tài chính): Ngoài ra, các nội dung liên quan đến thay đổi chính sách, việc ban hành các quy định pháp luật mới có liên quan đến TTCK nói chung hay liên quan đến ngành nghề kinh doanh đặc thù của từng doanh nghiệp nói riêng cũng là nguồn thông tin mà nhà đầu tư cần quan tâm. Ở Việt Nam, rủi ro chính sách là loại rủi ro thường xuyên xảy ra, và gây ảnh hưởng mạnh đến tài sản của nhà đầu tư cũng như tâm lý của họ. Mọi tác động của chính sách vĩ mô đều khiến thị trường tăng hoặc giảm theo một biên độ rất mạnh. Bởi vậy, xét từ góc độ chủ thể của thị trường, thì Nhà nước (nói cách khác là các cơ quan quản lý nhà nước) cũng là đối tượng phải công bố thông tin.

Ngoài việc tiếp cận các thông tin do được cung cấp, nhà đầu tư còn có thể tự thu thập thông tin bằng cách tiếp cận qua những kênh không chính thức như các bài báo, các bài nghiên cứu, phân tích, tổng hợp, dự báo… Nhà đầu tư có thể tự mình hoặc nhờ chuyên gia phân tích và tổng hợp thông tin trên cơ sở các thông tin gốc (thông tin thô) do tổ chức niêm yết hoặc các định chế thị trường cung cấp, để từ đó rút ra các đánh giá, dự báo, kết luận về xu hướng thị trường, xu hướng tăng giảm giá chứng khoán... Tuy nhiên, đây là nguồn