Yếu tố kỳ ảo trong tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương

hội cần phải kiên trì và nỗ lực giải quyết. Xây dựng nhân vật người điên, đặt vấn đề “hội chứng điên” trong tác phẩm có nghĩa là Nguyễn Bình Phương cũng đồng thời đặt vấn đề tìm thuốc chữa và mong rằng căn bệnh xã hội đó cần phải sớm được cứu chữa.

Từ cuộc đời của Tính và vô số những người điên khác, tác giả đã gợi lên trong lòng người đọc bao nỗi trăn trở, suy tư về xã hội và về thân phận con người. Từ trang viết của Nguyễn Bình Phương, người ta cũng nhận thấy có rất nhiều điều cần phải làm để có được cuộc sống tốt đẹp. Mặt khác, Nguyễn Bình Phương cũng giúp người đọc nhận ra rằng “điên” còn là sự mất thăng bằng quá mức về tinh thần tại một thời điểm nào đó. Nếu bị mất khả năng kiểm soát, điều khiển và làm chủ suy nghĩ, tình cảm, hành động của mình, con người ta sẽ rơi vào trạng thái “điên”. (Kiểu “điên” vì “say thơ” của ông Phùng trong Thoạt kỳ thuỷ). Vì vậy, sự tỉnh táo, tự chủ, cân bằng trong tình cảm và suy nghĩ cũng là điều vô cùng cần thiết trong cuộc sống của mỗi người để xã hội được bình ổn.

Có thể thấy, trong cảm quan nghệ thuật của mình, Nguyễn Bình Phương bị ám ảnh bởi kiểu nhân vật người điên và tác giả đã có nỗ lực đáng kể trong việc tạo chân dung các nhân vật và phản ánh chiều sâu tư tưởng của mình. Đây quả là sự “dấn thân” trên con đường nghệ thuật đầy thử thách của nhà văn.

2.2. Nhân vật biến hình, hư ảo

Trong văn học phương Tây, KafKa, Inôexcô thường xuyên sử dụng môtíp nhân vật biến dạng như con người biến thành tê giác, thành con bọ khổng lồ. Trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương cũng có những nhân vật biến dạng hết sức kỳ lạ:

* Người biến thành cây

Trong Những đứa trẻ chết già ở phần Vô Thanh, một nhân vật đã bị biến thành cái cây. Đó là lão Hạng làm nghề bán dép cao su. Lão có bốn

người con, vợ lão mất sớm, cuộc sống rất nghèo khổ. Song điều đáng nói là cái tật mê cây của lão Hạng. Thời còn sống, lão Hạng mê cây đến độ ngồi hàng giờ trước cái chòng bày dép cao su bán để ngắm những cây xà cừ xanh thẫm và “lão miên man như thèm khát”. Những lúc vậy “mặt lão xanh lét, giần giật chạy” [3;50]. Tới khi chết, “Lão Hạng dang hai tay ghi chặt gốc xà cừ vào người, trán lão tì vào lớp vỏ sần sùi”, “Khi gỡ lão ra, người ta thấy ngực lão có một vết rạch rộng bằng gang tay, chỗ rạch ấy áp vào thân cây, cũng đúng chỗ vỏ bị rạch một vết thương tương tự. Từ vết rạch ở thân cây, ứa ra một dòng nhựa đỏ bầm, đặc quánh. Khi đặt lão xuống đất, người ta phát hiện người lão cứ xanh dần như lá cây già” [3;52].

Hình ảnh lão Hạng trở về đêm đêm trong trí nhớ của nhân vật “ông” trong tác phẩm cũng là hình ảnh kỳ quái “Lão Hạng mỉm cười rì rào. Hai tay lão mọc đầy lá xà cừ. Tóc lão xanh um” [3;52].

* Người mọc đầy lông, đầy tóc

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 108 trang tài liệu này.

Lão Biền trong Những đứa trẻ chết già là một người thợ cắt tóc, lão đã phạm một sai lầm khủng khiếp là ăn cắp tiền của người đã chết, sau đó lão luôn sống trong những giấc mơ bị ám ảnh bởi hình ảnh của người đàn bà về đòi tiền. Túi tiền mà lão ăn cắp ấy chính là của một bà mẹ đã giúp đì lão rất nhiều khi còn sống. Sự việc được phát hiện khi em gái của nhân vật “ông” kể lại: hôm mẹ ông hấp hối có gọi lão Biền vào dặn dò và chính mắt cô nhìn thấy lão lấy một bọc gì đó ở đầu giường của người đã mất. Sau này, người ta thấy tự dưng lão xây nhà cửa đàng hoàng mà không bao giờ biết lão lấy đâu ra số tiền lớn như vậy. Một thời gian sau, lão bị ốm và chết trong tình trạng người mọc đầy lông và ngứa ngáy đau đớn: “Ngứa kinh khủng... Lông. Lông chân lão đen tuyền. Nó mọc đầy tóc. Tóc dài lắm. Dài tới mức rũ xuống và bện thành một lớp dày bọc lấy ống chân... Người lão đầy lông. Lão kinh hoàng chạy trốn cả chính mình” [3;105]. Sau đó, dân làng tìm thấy lão chết nằm sấp mặt trên một ngôi mộ “người mọc đầy tóc, không ai nhận ra mặt lão nữa vì

tóc đã phủ kín. Tay lão nắm chặt bó tiền âm phủ nhàu nát. Trên lưng lão chi chít vết chân cú mèo. Khi chôn lão xong, mộ lão mọc lên một loại cỏ đen và nhỏ” [3;108].

Vì sao nhân vật của Nguyễn Bình Phương lại biến dạng kỳ lạ như vậy? Phải chăng cái chết biến thành cây xà cừ của lão Hạng là mong muốn được giải thoát khỏi kiếp sống cơ cực nghèo khổ và bất hạnh: thà làm một cái cây còn hơn là người chồng, người cha hàng ngày phải chứng kiến, chịu đựng cảnh vợ con cơ cực nheo nhóc. Có lẽ vì thế lão Hạng biến thành một cái cây? Hình ảnh lão trong dáng hình của cây xà cừ đêm đêm trở về mỉm cười có phải là thể hiện sự hoá kiếp mãn nguyện này?

Quá trình biến hình của lão Biền diễn tả một sự tha hoá nhanh chóng. Từ một con người chăm chỉ, hiền hậu, lòng tham khiến lão trở thành kẻ đê tiện, dám cả gan ăn cắp tiền của người đã mất – nhất là người đó đã từng có ơn giúp đỡ lão. Ăn trộm đồ của người đã mất xưa nay là một điều cấm kị bởi hành động vô đạo đức đó chạm tới phần thiêng liêng của tâm linh. Kẻ làm điều đó là tự sỉ nhục nhân cách. Để cho nhân vật mang trọng tội này chết trong đau đớn, ngứa ngáy, cái chết đến dần dần xâm lấn cơ thể bằng một lớp lông và tóc dày đặc, tác giả nhằm cảnh tỉnh con người trước thực trạng tha hoá về nhân cách. Chỉ vì mưu sinh, lão Biền làm nghề cắt tóc để kiếm tiền song cũng chỉ vì lòng tham vô độ mà lão ăn cắp tiền của người chết để dẫn đến hậu quả khôn lường. Những mớ tóc mà lão đã từng cắt dường như đại diện cho hàng ngàn cái đầu, hàng ngàn con người lương thiện mà cả cuộc đời lão từng gắn bó trở về tìm lại lão để trừng phạt lão.

* Người thay đổi hình dạng

Trong tiểu thuyết Ngồi khi bà Quỳnh, mẹ của Nhung từ nước ngoài về chịu tang mẹ chồng thì có một hiện tượng lạ xảy ra. Những người chứng kiến cảnh tượng ấy là Khẩn, Nhung, ông Trung không thể tin vào mắt mình: “mặt bà Quỳnh già đi hàng vài chục tuổi, ngay cả cái dáng cũng khác, nó xiêu vẹo

y hệt dáng bà cụ trước khi mất... Cả Khẩn lẫn ông Trung đều sững lại, rùng mình trước giọng nói thều thào của người đã khuất... Khi hình ảnh hiện lên thì bà Quỳnh loạng quạng đến chiếc ghế bà cụ vẫn hay nằm xem, lấy tay phủi phủi mấy cái rồi từ từ ngả người nằm xuống, co hai chân lại. Bát hương chao đảo trên ban thờ và bức ảnh viền khung vải đen rung rinh chực đổ sập xuống, vỡ tung ra trong khi hình ảnh người đã khuất mờ dần, mờ dần. Bà Quỳnh rên rỉ, mắt đùng đục như có một cuộc lột xác cực kỳ gian nan” [7,84]. Bà Quỳnh đã thay đổi hình dạng và trong một khoảnh khắc bà đã biến thành bà mẹ chồng mới qua đời của mình. Qua cuộc lột xác này nhà văn muốn giãi bày một nỗi niềm day dứt, một tâm nguyện cuối cùng về nỗi đau tuyệt vọng của một người mẹ mỏi mòn chờ con và khát khao đi tìm con, muốn được sống tiếp để tiếp tục tìm con: “Mẹ tìm mãi mà chẳng thấy con, Dũng ơi là Dũng ơi, bây giờ con đang ở đâu hả con” [7;85]. Đó là lời tâm nguyện mong tìm được người con trai đã không thấy trở về sau chiến tranh mà người mẹ già giao lại cho những người còn sống, và đó cũng là lời nhắc nhở những người còn sống phải có trách nhiệm với những người đã hy sinh.

* Người già trẻ lại hoặc trẻ con biến thành người già

Người già trẻ lại là trường hợp một người đàn bà trong Những đứa trẻ chết già: từ một bà già, người đàn bà trạc 40 tuổi, cô gái trẻ, đứa con gái 13 tuổi, đứa bé nằm trong nôi.

Có khi là sự biến hình ngược lại, trẻ con biến thành người già như chuyện “đẻ ngược” ở làng Phan trong Những đứa trẻ chết già. Một người đàn bà đã sinh ra những đứa trẻ mang các đặc điểm kỳ lạ.

- Lần sinh thứ nhất: Đứa trẻ là trai. Người ta phát hiện ra rằng thằng con bà giáo có râu. Không những thế, ba bốn ngày sau tóc nó còn bạc trắng. Đứa trẻ không khóc, nó giương đôi mắt kèm nhèm nhìn mọi người như phán xét... Hai tuần sau nó chết [2;56].

- Lần sinh thứ hai: Đứa trẻ ở độ già của người ba nhăm, bốn mươi tuổi gì đó. Tóc nó bàng bạc, răng vàng ố, nói như người lớn: “Mẹ lấy cho tôi cái điếu”. Đêm, đột nhiên dân làng nghe từ nhà bà giáo vọng ra tiếng như hai người đàn ông trạc tuổi nhau, gầm ghè trò chuyện... Đứa bé đã biến mất [2;59].

- Lần sinh thứ ba: Bà mẹ sinh con gái. Nhưng đứa trẻ vẫn mang bộ mặt già trước tuổi. Lọt lòng được hai ngày, con bé có cơ thể như gái mười tám... Sau đó nó có chửa. Nó chửa, bụng to quá cì bình thường. Nó đẻ, đứa con ra đời và chết... Một sớm tinh mơ những người dạy sớm nhìn thấy nó trôi là là về phía núi Rùng như một chiếc lá. Nó biến mất... [2;61].

Trong khoa học, hiện tượng quái thai hay hiện tượng con người bị lão hóa được giải thích là do tác động của những nhân tố sinh học có tính chất tiêu cực (đột biến gen...). Nhưng trong văn học, hiện tượng “đẻ ngược”, “quái thai” này là một hiện tượng mang ý nghĩa xã hội nhức nhối mà Nguyễn Bình Phương muốn gợi lên trong lòng độc giả. Vì sao có những đứa trẻ bị dị tật ngay từ khi còn nằm trong bụng mẹ? Vì sao có những đứa trẻ chết già? Vì sao có những trường hợp thiên chức bản năng của người phụ nữ lại không thể thực hiện được? Người đọc có thể tìm thấy câu trả lời từ sự “đồng vọng” với “tiếng lòng” của nhà văn trong tác phẩm.

* Người đột nhiên xuất hiện hoặc biến mất

Con tàu trong tâm tưởng nhân vật “ông” trong Những đứa trẻ chết già “chợt nhoè đi, méo mó thành một vệt đen thẫm tựa như dải khăn tang oằn oại... Làn khói thoắt đậm thoắt nhạt rồi vặn xoáy theo hình cơ bắp. Khi ông dụi mắt lần nữa thì làn khói biến mất, thay vào đó là hình một người khổng lồ chân tay nghều ngào rời rạc. Rồi những cơn gió mạnh đánh tan làn khói hình người đó, bắt đầu từ tay trái sang rời ra, nhòe đi, sau đến chiếc đầu, phần bụng và phút chốc chỉ còn thấy một làn bụi xanh nhạt lơ vơ trên nền trời đang mỗi ngày một sậm lại...." [4;254]. Tiếp đó, hai thanh niên cùng trên chuyến xe trâu

với ông giờ chỉ còn là những nét lờ mờ; gã đánh xe lưng còng xuống rồi biến thành đường viền trắng, mỏng manh.

Kiểu nhân vật biến mất cũng xuất hiện và chiếm một mật độ không nhỏ trong những cuốn tiểu thuyết khác của Nguyễn Bình Phương. Nhân vật Quân

– chồng của Thuý bạn của Khẩn trong Người đi vắng, là công chức nhà nước đột nhiên mất tích một cách bí ẩn. Quân ôm số tiền 500 triệu đồng của cơ quan đi đâu không ai biết. Cả cơ quan, người thân ráo riết đi tìm song đều vô vọng. Người ta không biết Quân đi đâu? ở đâu? Đang làm gì hay đã chết? Có thể Quân đã chết. Song điều kỳ lạ là hồn vía của Quân vẫn lẩn khuất mọi nơi, mọi chốn khiến người ta hoảng sợ. Có lúc, một con bướm lạ hiện về, giữa đêm khuya tiếng chuông điện thoại đổ dồn dập nhưng bên kia đầu dây vào lúc nửa đêm không có tiếng người mà chỉ có những tiếng bước chân lội nước bì bòm, mảnh vườn sát mép nước của nhà Trương hiện ra với cây lim và cái gò thoai thoải dưới gốc cây, thỉnh thoảng “Mảnh vườn rung lên như có người nào đó đang giãy giụa” [7;111]. Rồi những giấc mơ điềm báo của bố mẹ Quân, cảm giác ma quái của em gái những lần hồn vía Quân trở về khi cô xem bói. Thuý, vợ Quân vẫn cảm thấy hình bóng Quân luẩn quẩn đâu đó, cả lúc Thuý cố quên Quân, Thuý làm tình với người khác. Quân còn sống hay Quân đã chết? Nếu Quân đã chết thì sao tác giả lại để cho hồn vía Quân cứ ám ảnh mọi người như thế? Có lẽ ở đây, Nguyễn Bình Phương muốn mượn hiện tượng kỳ ảo để lên tiếng cảnh tỉnh về trách nhiệm của mỗi người với xã hội và với gia đình. Nếu hành động biển thủ công quỹ của Quân là tội lỗi thì sự lãng quên của Thuý, vợ anh, cũng là một dạng tội lỗi. Nếu Thuý có trách nhiệm với Quân hơn, biết đâu Quân không biến mất bí ẩn như vậy? Và biết đâu Quân sẽ trở về, hoàn lương trở lại trong sự cảm thông, chia sẻ, nâng đỡ của những người thân.

Nhưng tất cả mọi người, kể cả vợ Quân, không ai biết Quân ôm trọn số tiền đó đi đâu và lấy tiền vì mục đích gì? Có lẽ phải có một nguyên do nào đó

mới dẫn Quân đến hành động ăn cắp tiền quỹ của cơ quan. Không bênh vực cho hành động trái pháp luật ấy song có lẽ cần có cái nhìn sâu xa hơn về tội lỗi của Quân. Phải chăng vì cuộc sống mưu sinh đầy gian khó, khi tham vọng nổi lên, không tự đấu tranh được với chính mình nên Quân đã phạm tội? Đâu phải không từng xảy ra hiện tượng đáng buồn đó? Và cái đáng buồn hơn là sự rạn vỡ trong quan hệ gia đình. Cha mẹ, vợ chồng, con cái không chia sẻ tâm tư tình cảm, không hiểu và không biết những người sống bên ta nghĩ gì? làm gì? Hành động tốt đẹp hay xấu xa, lương thiện hay tội lỗi?... Nhà văn hướng cái nhìn đầy trăn trở về phía con người phạm tội. Anh để cho nhân vật của mình biến mất một cách đột ngột và soi xét thái độ ứng xử của mọi người; và từ đó, người đọc có cơ hội phán xét từng nhân vật, từng lối sống.

Ta cũng bắt gặp những nhân vật biến mất dạng này như Tuấn trong Trí nhớ suy tàn. Toàn bộ câu chuyện là lời trần thuật của nhân vật Huyền, qua đó gợi lên chuyện tình giữa “em” - Huyền với Tuấn, người bạn trai đầu tiên của cô nay đã ra đi. Tuấn được nhắc đến rất nhiều lần trong truyện song Tuấn đi đâu? ở đâu? làm gì? là một câu hỏi không lời giải đáp. Tuấn là một dạng nhân vật biến mất. “Hình bóng của Tuấn chỉ còn là tấm gương trong suốt để nhân vật “em” soi vào đó, nhận ra cảm giác và khát vọng của cô trong thực tại” [25;91].

Nhân vật Nhung trong Ngồi luôn sống phấp phỏm lo âu “bị kéo căng trong một sự chờ đợi gần như là vô vọng lời giải về số phận của người cha đã mất tích hoặc chết trong chiến tranh” [25;90]. Tất cả đều không biết cha Nhung đi đâu, ở đâu, còn sống hay đã chết? Câu chuyện về sự mất tích của ông là một ám ảnh đau thương của chiến tranh còn đọng lại. Người cha của Nhung cũng như nhiều người lính khác sau cuộc chiến không thể trở về, phần mộ của họ hiện giờ ở đâu cũng khó tìm lại được. Còn hàng ngàn ngôi mộ liệt sĩ vô danh và hàng ngàn bà mẹ đang ngóng chờ con. Những người vợ và những đứa con ấy biết bao giờ mới tìm lại được người thân yêu nhất của

mình? Và cả những niềm mong muốn làm sáng tỏ nỗi ẩn ức vì chiến tranh. Nguyễn Bình Phương đã từng một thời khoác áo lính nên nhà văn thấu hiểu nỗi đau của con người sau cuộc chiến. Viết về hiện thực cuộc sống bằng cảm nhận, trải nghiệm cá nhân tinh tế và sâu lắng, qua nhân vật người cha mất tích trong tác phẩm, Nguyễn Bình Phương đã gợi lên trong độc giả bao suy nghĩ về hậu quả của chiến tranh trong đời sống tinh thần con người.

Trường hợp nhân vật mất tích trong Những đứa trẻ chết già là Quang - một người thợ mộc đến làm thuê trong nhà ông Mộc tự dưng biến mất sau những đêm lang thang ở bãi tha ma. Sau đó bà Mịch nghe thấy tiếng thì thào ở bãi cỏ cất lên “Tôi là Quang. Tôi là Quang đây. Lại một nhóc nữa ra đời”. Rồi đến lượt lão Mộc hoá điên đi khắp làng và mọi người cũng không biết ông ta đi đâu; nhân vật Xoan con gái lão Mộc cũng biến mất không để lại dấu vết gì, chẳng hiểu Xoan có còn tồn tại trên mặt đất này không? Sự biến mất liên tiếp ấy khiến người ta phấp phỏm lo âu về mọi người và về chính bản thân mình.

* Nhân vật vừa thực vừa ảo

Trong tiểu thuyết của Nguyễn Bình Phương xuất hiện các nhân vật vừa thực vừa ảo. Họ có thể là một công chức hành chính, một diễn viên, một sinh viên... như bao người bình thường khác song họ lại có một đời sống bí ẩn đến kì dị. Khẩn trong Ngồi là một nhân vật như vậy. Mỗi lần Khẩn làm việc trên máy vi tính, cái tên Khẩn cứ lần lượt hiện ra sau đó biến mất một cách lạ thường. Khẩn luôn sống trong giấc mộng với mối tình đầu không biết là có thực hay không với người con gái tên là Kim. Khẩn hay có cảm giác là mình đã ở đỉnh Yên Tử từ xa xưa, trong đầu Khẩn có một ước muốn được đi tu. Anh khẳng định đã gặp một bà sư và bà ấy nói anh có căn tu hành “Mình mơ thấy mình đội nước đi lên, cao to lực lưỡng với đôi mắt rực lửa, cái miệng mở rộng, mái tóc xòa xuống vai, sau mỗi bước đi của mình, nước bắn cao hàng chục mét” [7;243].