Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường THPT tỉnh Quảng Ninh

MỞ ĐẦU

1. Lí do chọn đề tài

1.1. Nghị quyết số 29/NQ-TW của Hội nghị Trung ương 8 khóa XI, ngày 4 tháng 11 năm 2013 “về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo,đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa trong điều kiện kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế” đã nhấn mạnh vấn đề căn cốt của đổi mới giáo dục là “chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học” [2]. Theo đó, phương pháp dạy học phải thay đổi căn bản theo hướng:Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức học tập đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học.

Sự bùng nổ thông tin trong thời đại toàn cầu hóa, đặc biệt ảnh hưởng của cuộc cách mạng 4.0 đã làm cho kiến thức của nhân loại tăng lên vô cùng nhanh chóng. Để người học lĩnh hội một cách chủ động, linh hoạt và chọn lọc khối lượng tri thức khổng lồ của nhân loại và hình thành những năng lực căn cốt thích ứng với cuộc sống, các nhà giáo dục không còn cách nào khác ngoài việc phải thay đổi chương trình, phương pháp và hình thức tổ chức dạy học dạy học. Đây cũng là biện pháp ưu tiên hàng đầu, là con đường duy nhất đúng cho sự chuyển đổi mục tiêu giáo dục từ trang bị nội dung kiến thức sang phát hiện, phát triển năng lực của người học.

1.2. Là một bộ môn thuộc nhóm ngành khoa học xã hội, việc dạy học Lịch sử trong các trường trung học phổ thông không nằm ngoài những yêu cầu chung của ngành giáo dục trong bối cảnh hiện nay. Hơn nữa, vấn đề đổi mới phương pháp dạy học để thu hút sự say mê, hứng thú của học sinh, nâng cao hiệu quả giáo dục Lịch sử đã được đề cập đến rất nhiều trong thời gian gần đây. Vai trò, thế mạnh của môn Lịch sử trong giáo dục tư tưởng, thái độ, nhận thức của học sinh quan trọng như thế nào là điều chúng ta không cần bàn cãi. Không phải ngẫu nhiên, Xi xê rông - một chính trị gia nổi tiếng

của La Mã thời cổ đại đã khẳng định“Lịch sử là thầy dạy của cuộc sống”. Nhưng hiện tượng “chán” Lịch sử lại ngày càng phổ biến. Việc lí giải nguyên nhân cũng đã được đưa ra và mấu chốt vẫn xoay quanh phần lớn ở phương pháp dạy học hiện nay.

Theo đó, kiến thức lịch sử không đơn thuần gói gọn trong việc nghiên cứu, tìm hiểu, hệ thống những sự kiện, hiện tượng, nhân vật trong bộ môn lịch sử, mà cần có sự hỗ trợ của các môn khoa học liên ngành. Vì thế, việc sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học lịch sử sẽ góp phần tích cực vào việc đổi mới phương pháp dạy học chuyển từ tiếp cận nội dung sang tiếp cận năng lực.

1.3. Khóa trình Lịch sử cổ trung đại Việt Nam thể hiện lịch sử dân tộc từ nguồn gốc đến giữa thế kỉ XIX. Tuy nhiên, nội dung này đưa vào chương trình lịch sử lớp 10 hiện hành chỉ có thời lượng trên lớp là 15 tiết học, sắp xếp từ bài 13 đến bài 28 là 14 tiết học kiến thức mới (tiết 19 đến tiết 34 trong phân phối chương trình chuẩn), và tiết thứ 15 là kiểm tra 45 phút. Như vậy, để có thể giúp học sinh tiếp cận và thấu hiểu được lịch sử dân tộc thời kì này, giáo viên phải thực sự quan tâm đến đổi mới phương pháp một cách phù hợp, hiệu quả nhất, giúp học sinh vừa có được kiến thức trọng tâm, chi tiết lại vừa có cái nhìn tổng thể quá trình dựng nước, giữ nước của cha ông. Những kiến thức liên môn nếu được khai thác và sử dụng phù hợp sẽ góp phần nâng cao hiệu quả dạy học khóa trình lịch sử trên đây.

Xuất phát từ những lí do đó, tôi chọn đề tài “Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam ở trường trung học phổ thông tỉnh Quảng Ninh” cho luận văn thạc sĩ của mình để góp phần nâng cao chất lượng dạy học bộ môn Lịch sử nói chung, dạy học Lịch sử cổ trung đại Việt Nam nói riêng trong các trường THPT tại Quảng Ninh.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 165 trang tài liệu này.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề

Việc sử dụng KTLM nói chung và KTLM trong dạy học lịch sử nói riêng đã và đang được các nhà lý luận dạy học, các nhà giáo dục lịch sử trong và ngoài nước nghiên cứu, đề cập đến trong các công trình nghiên cứu. Trong quá trình sưu tầm, tìm hiểu tư liệu phục vụ đề tài, tôi đã tiếp cận được những nguồn tài liệu về vấn đề sử dụng KTLM sau:

2.1. Tài liệu nước ngoài

2.1.1. Tài liệu giáo dục học

Các nhà giáo dục Xô Viết trước đây rất coi trọng các mối liên hệ giữa các môn học, hơn nữa là sự phối kết hợp giữa các giáo viên của những bộ môn khác nhau trong nhà trường. Nhà giáo dục học T.A.I Lina trong cuốn “Giáo dục học” (NXB Giáo dục Hà Nội, 1973) cho rằng: “Ngày nay, không một khoa học nào được giảng dạy mà lại không sử dụng những số liệu của các khoa học tiếp cận khác, những tài liệu, những sự kiện và những thí dụ lấy từ trong cuộc sống hàng ngày và từ các lĩnh vực tri thức khác nhau” [50; tr.245]. Trong phần nhiệm vụ của việc giảng dạy kĩ thuật tổng hợp tác giả viết: “Việc xác lập mối liên hệ giữa các bộ môn nhằm vạch ra cho học sinh thấy mối liên hệ qua lại của các khoa học” [50; tr.253]. Những nghiên cứu trên cho chúng ta thấy, sự liên hệ giữa các môn học trong trường phổ thông cũng gắn bó mật thiết, tác động qua lại như các vấn đề trong thực tiễn cuộc sống.

Cùng quan điểm trên, nhà giáo dục học nổi tiếng người Nga, M.T.Ogơrôtnhicôp nhấn mạnh: “…giải thích những tài liệu nghiên cứu bằng những môn học khác nhau xung quanh môn học đó” [39; tr.43].

Trong cuốn “Phương pháp và kĩ thuật lên lớp trong trường phổ thông” (Tập 1), NXB Giáo dục, 1975, tác giả N.M.Iacôplép đã nhấn mạnh vai trò của dạy học liên môn “…là hệ thống công tác liên hệ hữu cơ giữa các giáo viên các bộ môn khác - tức là mối liên hệ giữa các bộ môn” [42; tr.35].

L.F.Kharlamốp trong tác phẩm “Phát huy tính tích cực học tập của học sinh như thế nào?” (NXB Giáo dục, 1979) đã chỉ rõ tác dụng, ý nghĩa của việc vận dụng kiến thức các môn học: “Việc giáo viên có khả năng tìm được mối liên hệ giữa các vấn đề mà các nhà bác học đã nghiên cứu với điều mà các em đã học ở nhà trường thuộc một môn học nào đó cũng gây cho học sinh niềm hứng thứ đặc biệt với việc học tập tài liệu mới” [27; tr.102]. Rõ ràng, sự liên hệ kiến thức liên môn vừa giúp làm sáng tỏ nội dung đang học lại vừa tạo hứng thứ cho các em trong học tập.

Tác giả M. Alêcxêep trong tác phẩm “Phát triển tư duy học sinh”(NXB Giáo dục, 1976) cũng bàn đến vấn đề logic trong quá trình dạy học. “Bất cứ một yếu tố nào trong hệ thống tri thức ở nhà trường bao giờ cũng đòi hỏi học sinh phải biết một yếu tố tri thức khác thì mới hiểu được, mặt khác nó lại là cơ sở để hiểu một yếu tố tri thức khác nữa… Toàn bộ hệ thống tri thức học tập trong nhà trường đều có mối liên hệ móc

xích như vậy, giữa các yếu tố của mình. Trong việc dạy học nhất thiết phải tính đến mối liên hệ này” [37; tr.19].

Cuốn “Tám đổi mới để trở thành người giáo viên giỏi” của Giselle O.Martin- Kniep có đề cập đến qui trình xây dựng các đơn vị bài học tích hợp là gì nêu “Tích hợp nội dung là hình thức kết nối với nội dung trong nội bộ môn học và giữa các môn học với nhau” [19; tr.27]. Việc giáo viên Khoa học xã hội sử dụng nghệ thuật, văn học, địa lí để giúp học sinh hiểu rộng hơn một vùng văn hóa là một ví dục về tích hợp nội dung trong phạm vi lớp học. Hay khi một giáo viên Khoa học xã hội và một giáo viên tiếng Anh dạy một đơn vị bài học về văn hóa do hai người cùng xây dựng làm lu mờ ranh giới giữa hai bộ môn thì cũng là ví dụ cho sự tích hợp nội dung giữa các môn học. “Cả hai hình thức tích hợp nội dung trên đều được gọi là chương trình liên môn” [19; tr.27].

Trong các công trình nghiên cứu của mình, Linđa đã chỉ ra vai trò của người thầy là vô cùng quan trọng. “Thầy giáo là người có kiến thức toàn diện và có trình độ văn hóa cao. Ngoài kiến thức chuyên môn của mình, các thầy giáo cần phải hướng vào một vài lĩnh vực khác của khoa học và kĩ thuật mà hiện nay thanh niên ta bất cứ ngành nào cũng yêu thích” [49; tr.229].

Bàn về những phẩm chất của người giáo viên, James H.Stronge trong cuốn “Những phẩm chất của người giáo viên hiệu quả” (NXB Giáo dục, 2011) do Lê Văn Canh dịch đã nhận định: “Giảng dạy là nơi gặp gỡ của nhiều ngành học phức hợp và liên quan đến việc tương tác với nhiều học sinh đa dạng và phức hợp” [25; tr.93].

Tác giả Robert J.Marzano, với cuốn sách “Nghệ thuật và khoa học dạy học” do GS.TS Nguyễn Hữu Châu dịch, cũng khẳng định: “Trong thực tế, không có một chiến thuật dạy học riêng lẻ nào đáp ứng được yêu cầu của việc xử lí tích cực kiến thức trong quá trình trải nghiệm với kiến thức trọng tâm mới” [48; tr.47].

2.1.2. Tài liệu giáo dục lịch sử

Trong cuốn sách “Lịch sử là gì”, tác giả N.A.E Rô-phê-ép (NXB Giáo dục, 1981) chỉ ra: “Không có bộ môn khoa học nào có thể phát triển một cách đơn độc” [40; tr.147]. Tác giả đã nêu được mối quan hệ giữa lịch sử với các khoa học nghiên cứu xã hội khác nhau, như xã hội học, dân tộc học, tâm lí xã hội,… rất khăng khít. “Sở dĩ

các khoa học này xích lại gần nhau vì chúng cùng nghiên cứu một đối tượng như nhau”

[40; tr.147].

Cuốn sách “Bài tập nhận thức trong dạy học lịch sử” của tác giả I.Ia.Léc-ne (Viện Khoa học Giáo dục, 1968) đề cập đến mối liên hệ giữa các tri thức khác nhau có mối quan hệ với nhau: “Ở chỗ nào nến tài liệu cho phép, chỗ nào có những vấn đề gần gũi với nhau thì khả năng đó phải được sử dụng” [24; tr.149]. “Bất kì tri thức lịch sử nào là thông tin lĩnh hội đầu tiên được thực hiện nếu như nó được tổng hợp với các tri thức khác nhau của chúng. Cần dần dần dạy cho học sinh hiểu được tính đa diện, đa dạng của các quan hệ đó” [24; tr.177]. Khẳng định này chỉ rõ, trong quá trình dạy học giáo viên cần chú ý đến tính đa dạng, đa chiều của mỗi vấn đề.

Nhà giáo dục N.G.Đairi trong cuốn “Chuẩn bị giờ học lịch sử” (NXB Giáo dục, 1973) cũng chỉ ra: “Để có một giờ học tốt, người giáo viên phải kết hợp được nhiều khâu khác nhau, quan trọng nhất là tham khảo các tài liệu để làm cho nội dung bài giảng phong phú, chính xác,…” [41; tr.23]. “Phải sử dụng không ngừng và có hệ thống tất cả mọi nguồn tư liệu muôn hình muôn vẻ” [41; tr.76]. Tác giả đã cho ta thấy được tầm quan trọng của việc sử dụng các nguồn tài liệu khác nhau để chuẩn bị một giờ học bởi chính việc tham khảo nhiều nguồn tài liệu khác nhau sẽ giúp bài giảng thêm sinh động, giúp học sinh hứng thú hơn.

Như vậy có thể thấy, thông qua các công trình nghiên cứu trên, vấn đề sử dụng KTLM trong dạy học đã được bàn tới ở nhiều khía cạnh khác nhau. Tuy nhiên, tất cả đều có xu hướng chung về quan điểm thừa nhận vai trò, ý nghĩa, tác dụng của KTLM trong việc nâng cao hiệu quả giờ dạy, bài học cũng như góp phần thu hút và gây hứng thú cho học sinh.

2.2. Tài liệu trong nước

Thể hiện sự tương đồng với những nghiên cứu của các học giả nước ngoài, nhiều tài liệu của các nhà giáo dục học Việt Nam cũng đề cập tới sự cần thiết của việc sử dụng KTLM trong dạy học nói chung và dạy học lịch sử nói riêng.

2.2.1. Tài liệu tâm lí học và giáo dục học

Hà Thế Ngữ, Đặng Vũ Hoạt trong tập 1, cuốn “Giáo dục học” (NXB Giáo dục, 1987) đã nêu một cách khái quát và tương đối đầy đủ về vai trò, ý nghĩa của việc sử dụng kiến thức liên môn: “Tiềm năng giáo dục thế giới quan cho học sinh đặc biệt được khai thác trong mối liên hệ giữa các môn học. Các mối liên hệ giữa các môn học,

phản ánh bản chất biện chứng của nhận thức khoa học, giúp xem xét một sự vật hay một hiện tượng từ nhiều quan điểm khác nhau” [45; tr.123]. Đồng thời, các tác giả cũng đưa ra phương hướng hoàn thiện nội dung dạy học và nhấn mạnh: “Tăng cường mối liên hệ giữa các môn học” [45; tr.200].

Đặng Thành Hưng trong cuốn “Dạy học hiện đại - lí luận, biện pháp, kĩ thuật” (NXB Đại học Quốc gia, HN, 2002) cho rằng: “Trong khoa học giáo dục còn có những bộ môn, chuyên ngành, liên môn lấy những quan hệ qua lại làm đối tượng” [23; tr.15]. Tác giả đã đề cập đến những khả năng khác của vấn đề sử dụng KTLM trong dạy học là ngành học nghiên cứu cụ thể mối liên hệ qua lại giữa các ngành học.

Trần Bá Hoành với cuốn “Đổi mới phương pháp dạy học, chương trình và sách giáo khoa” (NXB ĐHSP Hà Nội, 2006) nhấn mạnh phương pháp học tích cực trong đó đề cập đến vấn đề giáo dục theo mục tiêu với nội dung “xuyên môn” và “liên môn”.

Cuốn giáo trình triết học Mác - Lênin (NXB Chính trị Quốc gia, 2006) có đoạn viết: “Tùy theo khoa học cụ thể mà có thể tích hợp các môn khoa học khác lại với nhau như: Lí-Hóa-Sinh; Văn-Sử-Địa. Ở mức độ cao, sự tích hợp này sẽ hình thành những môn học mới, chứ không phải là một sự lắp ghép thông thường các môn riêng rẽ lại với nhau. Các môn vẫn giữ vị trí độc lập với nhau, chỉ tích hợp những phần gần nhau. Ở mức độ thấp, việc tích hợp được kiến thức hiện tượng trong mối quan hệ liên môn đến các bộ môn khác, không trình bày trùng lặp trong biên soạn sách giáo khoa và quá trình dạy học mà chỉ khai thác, vận dụng các kiến thức có liên quan đến các bộ môn khác” [6].

2.2.2. Tài liệu giáo dục lịch sử

Đầu tiên phải kể đến cuốn sách “Bồi dưỡng thường xuyên chu kì 1992 - 1996, dùng cho giáo viên phổ thông cấp II” bàn về phương pháp lịch sử cũng đã khẳng định: “Thực hiện nguyên tắc liên môn trong dạy-học lịch sử. Điều này không chỉ làm cho việc tiếp thu của các em được toàn diện, sâu sắc mà còn gây hứng thú học tập. Bộ môn lịch sử liên quan đến kiến thức của nhiều môn học về khoa học xã hội cũng như khoa học tự nhiên cho nên việc đưa những kiến thức môn học khác có liên quan sẽ nâng cao chất lượng học tập, mà cũng tiết kiệm được thời gian học” [4; tr.74].

Cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử” do Phan Ngọc Liên và Trần Văn Trị chủ biên (NXB Giáo dục, 1998) đã đề cập đến một số nguyên tắc dạy học thường xuyên có

mặt trong quá trình dạy học lịch sử. Những nguyên tắc này làm cho việc sử dụng hệ thống phương pháp sinh động, cụ thể, có hiệu quả sư phạm cao như nguyên tắc dạy học liên môn, nguyên tắc dạy học nêu vấn đề…: “Dạy học liên môn và tính kế thừa trong việc học tập các khóa trình lịch sử làm cho các em nhận thức sự phát triển của xã hội một cách liên tục, thống nhất, mối liên hệ hữu cơ giữa các lĩnh vực của đời sống xã hội, hiểu được tính toàn diện của lịch sử. Điều này khắc phục được tình trạng rời rạc, tản mạn trong kiến thức của học sinh. Nắm được mối liên hệ kiến thức giữa các môn học, tính hệ thống của các tri thức lịch sử sẽ giúp các em có khả năng phân tích các sự kiện, tìm ra bản chất qui luật chi phối sự phát triển của lịch sử” [31; tr.165].

Tác giả Phan Ngọc Liên và Trịnh Đình Tùng (Chủ biên) trong cuốn “Phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch sử ở trung học cơ sở” (NXB Giáo dục, 1998), một lần nữa khẳng định vai trò của việc sử dụng kiến thức của các môn học khác nhau trong quá trình dạy và học lịch sử: “Trong học tập lịch sử, học sinh phải tích cực tiến hành nhiều biện pháp sư phạm để cụ thể hóa thời gian, địa điểm, diễn biến của sự kiện xảy ra trong quá khứ với nhiều nguồn tư liệu khác nhau (tài liệu lịch sử, văn học, tài liệu địa phương, hiện vật, tài liệu truyền miệng,…). Thông qua quan sát bản đồ, đọc kí hiệu, nội dung lịch sử được biểu diễn trên bản đồ, việc sử dụng bản đồ lịch sử còn góp phần phát triển khả năng quan sát, trí tưởng tượng, tư duy và ngôn ngữ, đặc biệt là kĩ năng đọc bản đồ, củng cố thêm về kiến thức địa lí…” [32; tr.81].

Trong cuốn “Phương pháp dạy học lịch sử”, tập 1 (NXB Đại học sư phạm Hà Nội, 2010) do tác giả Phan Ngọc Liên (chủ biên) cũng đã khẳng định dạy học liên môn là một trong những nguyên tắc quan trọng của dạy học ở trường phổ thông nói chung, môn lịch sử nói riêng. “Một số nước đã tiến hành tích hợp ở nhiều mức độ khác nhau… Ở nước ta, nguyên tắc liên môn được chú trọng nhiều, nhằm làm cho kiến thức các môn học bổ sung cho nhau, hiểu sâu sắc hơn các sự kiện đang học… Việc dạy học theo nguyên tắc liên môn đòi hỏi giáo viên lịch sử không chỉ có kiến thức vững chắc về bộ môn mà còn phải nắm vững nội dung, chương trình các môn học được giảng dạy ở trường phổ thông, trước hết là Văn học, Địa lý, Giáo dục công dân. Học sinh có vai trò tích cực, chủ động trong việc học tập theo nguyên tắc liên môn, vì ở đây các em huy động những kiến thức đã học để hiểu sâu, toàn diện một sự kiện. Các em được ôn tập,

củng cố, tổng hợp các kiến thức ở mức cao hơn và biết vận dụng thông minh trong học tập” [33; tr.343].

Bên cạnh đó, quan điểm về dạy học liên môn trong bộ môn Lịch sử ở trường phổ thông còn được đề cập đến trong các bài viết trên các tạp chí Giáo dục, Nghiên cứu lịch sử… Tiêu biểu như bài của các tác giả Nguyễn Quang Vinh “Dạy học theo quan điểm liên môn” (đăng trên Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 10/1986), Trần Văn Cường “Vận dụng nguyên tắc liên môn khi dạy học các vấn đề về văn hóa trong sách giáo khoa lịch sử THPT” (tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 12/1997), tác giả Trần Viết Thụ với bài “Vận dụng nguyên tắc liên môn khi dạy học các vấn đề văn hóa trong SGK lịch sử”, Trần Đức Minh “Vận dụng quan điểm liên môn - một yếu tố nâng cao tính tích cực học tập của học sinh” (Tạp chí Nghiên cứu giáo dục số 4/1999). Mỗi bài viết khai thác, phân tích một khía cạnh, nội dung cụ thể nhưng đền thể hiện sự cần thiết cũng như vai trò, ý nghĩa của nguyên tắc liên môn trong việc nâng cao hiệu quả bài học cũng như chất lượng bộ môn.

Vấn đề sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học cũng đã được nghiên cứu qua một số đề tài khóa luận của sinh viên, học viên cao học, nghiên cứu sinh như:

- Tác giả Phạm Văn Thiện: “Sử dụng kiến thức văn học, địa lí, chính trị trong giờ học lịch sử ở trường THPT theo nguyên tắc liên môn”, luận văn thạc sĩ khoa học lịch sử năm 1989.

- Luận án tiến sĩ của tác giả Trần Viết Thụ: “Giảng dạy những nội dung văn học trong khóa trình lịch sử dân tộc ở trường THPT” năm 1997.

- Đề tài: “Sử dụng kiến thức liên môn để gây hứng thú trong học Lịch sử Việt Nam từ 1930 đến 1945 ở trường THPT”, luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Nhung năm 2012, trường Đại học Giáo dục.

- Luận văn thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Tuyết Trinh: “Sử dụng kiến thức liên môn để giáo dục truyền thống yêu nước cho học sinh trong dạy học lịch sử Việt Nam (1945 - 1954) THPT - Chương trình chuẩn”.

- Luận văn thạc sĩ khoa học giáo dục của tác giả Nguyễn Thị Kim Dung: “Sử dụng kiến thức liên môn trong dạy học lịch sử Việt Nam (thế kỉ X - thế kỉ XV) lớp 7 trường THCS”, năm 2016.

Ngoài ra, hưởng ứng cuộc thi vận dụng kiến thức liên môn trong dạy - học ở trường phổ thông do Bộ Giáo dục và Đào tạo phát động, nhiều khía cạnh cụ thể của