Thời Gian Nghệ Thuật Trong Hát Iếu Là Thời Gian Hiện Thực.

Như vậy, thời gian trong lời ca Iếu luôn luôn là thời diễn xướng thực tại, cách thể hiện thời gian trong Hát Iếu của tác giả với tư cách là cá thể - cái tôi trữ tình không được biểu lộ mà nổi bật lên vẫn là vai trò của người diễn xướng tạo nên nét đặc trưng vốn có của dân tộc. Điều này cũng lý giải cho sức sống của những lời ca Iếu mạnh hơn giai điệu của những dàn nhạc đệm hoành tráng.

3.3.1.2. Thời gian nghệ thuật trong Hát Iếu là thời gian hiện thực.

Nếu như thời gian diễn xướng thực tại giữ vai trò quan trọng, bao trùm trong việc đáp ứng, phù hợp những yêu cầu bày tỏ tâm tư, tình cảm trong thời điểm người diễn xướng; Thì thời gian trong tác phẩm là thời gian phản ánh thực tại, phản ánh thông qua cảm nhận về sự vận động của thời gian.

Trong sự vận động của thời gian, tâm trạng con người luôn luôn biến đổi. Nói cách khác, trong cảm giác về sự thay đổi, vận động của thời gian có sự thay đổi về tâm trạng cảnh ngộ của con người.

Đây là tâm trạng của cô gái khi trông ngắm “bióoc Ca” nở giữa lúc vắng vẻ có bóng nguyệt soi, nở lúc sương đêm rơi xuống lạnh ướt đồng. Để rồi trong cô là khối sầu dằng dặc, đau đáu trong tim “Lọi lọi điếp mà chăư lọi lọi”:

Liót phioa mừa hăn nạu bióc ca phống đàn Bióc ca phống lâm lan tờ quẹng

Trang khừn tốc mươi lẹng lằm nà Bỏng nguyệt chơi khảu mà chại chăng Puồn lai noọng tứn năng vọng thân

Phung moóc kéng phung lồm bên phỏng Phung moóc chắc pay vọng phương hăư Lọi lọi điếp mà chăư lọi lọi

Phai ná phai tế nọi hẳư cam

Biển pân mèng lầm than tom bióc Me pế thinh làu oóc hẹt lăng

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 168 trang tài liệu này.

Tôi làu chắng pết căn giờ nạy

(Nhìn núi thấy hoa “Ca” nở đều, Hoa “Ca” nở giữa mùa vắng vẻ.

Nửa đêm sương lạnh xuống ướt đồng, Ánh trăng soi vào nhà chếch bóng Buồn lắm em ngồi dậy than thân.

Mây gió cuốn nhau bay thấp thoáng, Mây cuốn biết đi vọng phương nào, Tha thiết nhớ trong tim đau đáu, Chết không chết từ nhỏ cho cam.

Biến thành ve lầm than tìm nhị, Mẹ bể sinh ra để làm gì?

Đôi ta phải xa nhau ôi nhớ).

[40.Tr.53]

Thời gian với lứa đôi luôn là thời gian của tình yêu tràn ngập niềm vui, trong lòng họ một năm có mười hai tháng thì cả mười hai tháng họ đều mong muốn cùng nhau sánh bước:

Tháng giêng sánh tháng hai Bố Bụt mở cửa sổ hoa Tháng hai sánh tháng ba Bố Bụt mở cửa sổ người Tháng ba sánh tháng tư

Bố Bụt mở sổ thuyền Tháng tư sánh tháng năm Bố Bụt mở cửa sổ nước Tháng năm sánh tháng sáu Bố Bụt mở cửa sổ lộc

Lộc ngăn nước vào ruộng Tháng sáu sánh tháng bảy

Bố Bụt mở cửa sổ sắt Tháng bảy sánh tháng tám Bố Bụt mở cửa sổ nắng Nắng đi chơi nắng đẹp

Nắng về ruộng, nhà cửa nắng tròn Tháng tám sánh tháng chín

Bố Bụt mở cửa sổ rừng Tháng chín sánh tháng mười Bố Bụt mở cửa chiêng núm

Tháng mười một sánh tháng mười hai Bố bụt mở cửa sổ lớn đón xuân.

[4.Tr.81, 82]

Đôi khi mười hai tháng đó cũng chứa đựng bao nỗi buồn chất chứa:

Tháng giêng buồn nắng vàng gió thoảng Tháng hai buồn côn trùng kêu hoa nở Tháng ba buồn hoa xoan

Tháng tư buồn cất quả không yên Tháng năm buồn theo công việc Tháng sáu buồn mưa to nước lũ Tháng bảy buồn bữa cơm không cùng Tháng tám buồn lúa sớm chín đầu Tháng chín buồn lúa nếp chín đỏ Tháng mười buồn trai gái đều ở ruộng Tháng mười một đón khách

Tháng mười hai buồn mặt việc giêng, hai Rượu qua cùng vui xuân thường lệ.

[5.Tr. 135]

Trong khúc ca Iếu thời gian là cuốn nhật kí ghi lại từng khoảnh khắc, từng hơi thở của cuộc sống, vì thế, trong tình yêu chúng ta cần biết phải trân trọng và lưu giữ nó:

Ve mùa khô mùa chơi hay gọi Trời sinh dặt mùa hạ mùa đông Trai gái vui có thời

Tình yêu vui có tháng Nhà cửa dựng có ngày Như khung dệt thổ cẩm

Hai ta chẳng e ngại mới thành.

[8.Tr.44].

Mọi cảm xúc của con người thông qua thời gian đều được biểu hiện lúc vui, lúc buồn, lúc hi vọng, lúc băn khoăn, day dứt…Tất cả những cảm nhận như thế trong lời ca Iếu đậm chất hiện thực, khi tiếng Iếu ngân lên cũng là lúc chiều sâu cảm xúc và tâm trạng của con người sâu sắc và chân thực hơn. Đó cũng chính là giá trị nhân văn cao đẹp trong tâm hồn của người Tày chân thật, ngay thẳng, hồn hậu.

3.3.2. Không gian nghệ thuật

Cũng như thời gian nghệ thuật thì không gian nghệ thuật là hình thức tồn tại của thế giới nghệ thuật. Không gian nghệ thuật vừa là đại lượng chỉ địa điểm, vừa gắn với trường nhìn, điểm nhìn, môi trường hoạt động. “Không gian nghệ thuật trở thành phương tiện chiếm lĩnh đời sống, đôi khi mang ý nghĩa biểu tượng nghệ thuật. Là một hiện tượng nghệ thuật, không gian nghệ thuật là một hình tượng ước lệ mang ý nghĩa cảm xúc tư tưởng”, [68.Tr.146].

Không gian nghệ thuật trong Hát Iếu cũng đa dạng và phong phú, không gian ấy có lúc là không gian của cuộc sống lao động sinh hoạt gần gũi, đời thường, có lúc là không gian thiên nhiên đa sắc màu phản ánh tâm trạng con người trong cuộc sống.

3.3.2.1. Không gian sinh hoạt

Không gian sinh hoạt là nơi diễn ra mọi sinh hoạt của con người, không gian ấy thường gắn với cảnh vật nơi mà con người sinh sống. Đó có thể là bến đò, cây đa, mái đình, đồng ruộng…của người Kinh; Còn trong Hát Iếu không gian hiện lên là tất cả những gì gần gũi thân thuộc với cuộc sống của đồng bào. Không gian ấy gắn liền với địa điểm diễn xướng đặc thù của người dân miền núi như trên nương rẫy, bên ruộng đồng, bên bờ suối, ven chợ hay trên nhà sàn, bên bếp lửa...:

- Xoè quạt đón lời hay Nâng quạt đón lời đẹp

Lời hay em kkhông cho rơi rát Lời đẹp em không cho qua lòng.

[8.Tr. 37]

- Ra đồng gặp hoa thơm Đi đường thấy gái đẹp Muốn nhặt không chỉ sâu

Trông thấy hoa đường xa muốn nhặt.

[8.Tr.35]

Tất cả những không gian quen thuộc ấy đều trở thành không gian nghệ thuật, nơi nảy sinh bao cảm xúc của các chàng trai, cô gái Tày; trở thành không gian bày tỏ nỗi lòng, tâm trạng:

Gió thổi lên vườn mía Nắng chói khắp chốn quê Mới biết là dạm bạn

Biết là người trong bản dạm nhau

[40.Tr.6]

Và:

Núi dưới tựa con thuyền Núi trên tựa bóng cọn

Núi này có rồng thắm lượn bay Bay đi đậu cửa mây hứng gió Bản làm ăn giàu có ơn rồng.

[40.Tr.13]

Qua quá trình khảo sát 216 bài ca Iếu trong hai tập thơ Tày Chồm bióoc mạ và Ra mắt bố mẹ của Hoàng Thị Cấp cùng cuốn Iếu dân ca dân tộc Tày của ông Hoàng Văn Chữ, chúng tôi thấy có sự nổi bật lên trong không gian sinh hoạt của người Tày Bắc Quang trong Hát Iếu là không gian “bản - mường” được nhắc tới 84 lần và không gian “nhà” là 63 lần. Bản, mường của người Tày vốn có qui mô tương đối rộng lớn và trù phú. Nhà ở chủ yếu là nhà sàn dựa lưng về phía đồi núi cao hay bên suối và hướng ra đồng ruộng rộng lớn.Vì đặc điểm ấy mà các bản làng của người Tày luôn có sự giao lưu, hoà hợp cùng nhau sinh sống, phát triển cộng đồng. Hát Iếu là làn điệu dân ca được sinh ra trở thành “món ăn tinh thần”, thành “nguồn vốn tri thức” vô cùng cần thiết trong các cuộc Iếu giao duyên hằng đêm của họ. Đây là lời ca ca ngợi tiếng Iếu của các chàng trai cô gái cất lên trong không gian tĩnh lặng, ấm áp bên bếp lửa nhà sàn ấm nồng:

Đêm xuống khắp làng trên Đêm xuống khắp mường dưới Đêm xuống có trăng rằm

Họ yêu nhau khắp chốn.

[40.Tr.4]

Không gian bản mường hiện lên trong tiếng ca Iếu với hình ảnh khang trang, rộng lớn, bề thế. Đó là vẻ đẹp của những cánh đồng bao la, là con đường hoa rải khắp mặt đường, là không khí sôi nổi, háo hức trong mỗi ngày hội Lồng

Tồng xuân đến…Không gian bản làng đã đi vào từng câu hát giao duyên, từng nhịp đập trái tim của biết bao chàng trai cô gái chập chững bước vào buổi ban đầu yêu thương. Không những thế bản làng còn là những nét đẹp trong sắc thái văn hoá truyền thống của người Tày. Ở đó còn là không gian sinh hoạt gần gũi thân thuộc gắn kết mỗi cá nhân với gia đình, với dòng họ, với cả bản mường mà đứng đầu là các già làng, trưởng bản, sinh sống theo phương thức tự quản rất đặc thù. Đây là lời ngợi ca của chàng trai làm khách khi đến mường bạn:

Bản người lớn thật lớn

Mường người rộng thật rộng Mường người sinh đất đai trù phú

[4.Tr.15]

Trong bước chân ngỡ ngàng của chàng trai khi tới mường bạn, một không gian rộng lớn, không gian bốn chiều mở ra trước mắt chàng trai vừa thực vừa mộng. Đó là không gian của “bổn phương” có rồng chầu uốn khúc, có bách hổ chầu phục, đặc biệt là có bách hoa nở lai láng, có núi kéo bốn phía xung quanh…: Tốc tông pi chầm tông bổn phương

Tốc mường pi chầm mường bản ta Mường cần rộc au nhan thổ đa

Tứ phương luồng chàu mà uổn khúc Hựu bạch hổ chàu phục bằng chăng Mường cần phoa trải thơn quảng đạng Bách va nở lai cáng bằng an

Van vụ tập hai hàng lao sao

Pù thung kẻo xung quanh bách vận Tử bức tông nặm phuân tốc lồng Mường cần mì luồng va uẩn khúc Đông kéng tây bấu thiểu sắc tàng ỷ như boóc tàng an thinh trự

(Rơi xuống mường anh xem mường bốn phương

Rơi xuống mường anh ngắm mường bản lạ Mường người rộng bao la

Tứ phương rồng về chầu uốn khúc Có Bách Hổ chầu phục về mường Mường người về rải thơm quảng đại Bách hoa nở lai láng bằng an

Vạn vật tụ hai hàng lao xao

Núi cao kéo xung quanh bách vận Bốn phương mưa thuận gió hoà Mường người có cầu vồng uốn khúc Đông và tây rất nhiều đường đi

Y như hoa rải khắp mặt đường).

[40.Tr.45]

Bên cạnh không gian “bản mường”, không gian gia đình với những ngôi nhà cũng xuất hiện nhiều trong Hát Iếu, đây có lẽ là ngôi nhà mơ ước trong lời ca của nhân vật trữ tình:

Nhà nhỏ nhà bốn bức Nhà to nhà giàu sang

Nhà rồng nhà chính chuyên Mười hai gian nhà đều rải khắp Bậc cửa sổ bọc vàng

Cột nhà vẽ nhiều chữ

Xà nhà vẽ rồng phượng vảy vàng Mái nhà khéo lợp ngói

Hai bên mới nối nhiều tiền bạc Trước nhà có vườn hoa

Nút lạt buộc tựa cầu vồng Nút mây buộc tựa rồng cuốn.

[4.Tr.40]