Thực Trạng Pháp Luật Về Công Cụ Tỷ Giá Hối Đoái Và Thực Tiễn Áp Dụng

chính yếu kém của các TCTD và sự biến động lãi suất thị trường quốc tế. Mô hình điều hành phức tạp vì phải ấn định, xem xét cùng một lúc nhiều loại lãi suất chính thức như lãi suất cơ bản, lãi suất tái cấp vốn, lãi suất chiết khấu, lãi suất cho vay qua đêm, lãi suất thị trường mở... [31].

Hiện tại, NHNN quy định và công bố những lãi suất sau: lãi suất cơ bản, lãi suất tái cấp vốn, lãi suất chiết khấu, lãi suất cho vay qua đêm trong thanh toán điện tử liên ngân hàng và cho vay bù đắp trong thanh toán bù trừ, lãi suất nghiệp vụ thị trường mở, lãi suất tiền gửi DTBB và dự trữ vượt. Trong đó, lãi suất cơ bản đóng vai trò cơ sở để các TCTD xác định trần lãi suất cho vay và được áp dụng cả trong thị trường liên ngân hàng mặc dù Quy chế cho vay giữa các TCTD cho phép lãi suất thỏa thuận. Việc áp dụng lãi suất trần này nhằm mục tiêu giữ ổn định lãi suất thị trường đồng thời cũng giúp các ngân hàng nhỏ tiếp cận được nguồn vốn với lãi suất thực tế thấp hơn thị trường mặc dù những ngân hàng này có độ tín nhiệm không cao. Tuy nhiên, điều này có thể tạo ra rủi ro trong hệ thống ngân hàng khi các ngân hàng yếu kém sử dụng những nguồn vốn này cho những hoạt động kinh doanh có rủi ro cao. Mặt khác, việc áp dụng trần cũng khiến cho lãi suất liên ngân hàng không phản ánh đúng nhu cầu vốn trên thị trường, nhiều ngân hàng thừa vốn không muốn cho vay trên thị trường này vì vướng trần lãi suất. Trong thực tế có những thời điểm lãi suất liên ngân hàng vượt trần lãi suất rất nhiều, đặc biệt là khi các ngân hàng thiếu thanh khoản, đã phản ánh rõ thực trạng này.

Lãi suất cho vay có bảo đảm bằng cầm cố giấy tờ có giá khi các NHTM tiếp cận nguồn vốn của NHNN thông qua nghiệp vụ tái cấp vốn về lý thuyết là lãi suất cao nhất đóng vai trò giới hạn trên của lãi suất thị trường còn lãi suất chiết khấu là lãi suất thấp nhất đóng vai trò giới hạn dưới. Trong thực tế nhiều thời điểm lãi suất liên ngân hàng cao hơn lãi suất tái cấp vốn do NHNN công bố khiến cho những lãi suất này mất đi vai trò của mình là duy trì lãi suất thị trường ổn định trong một hành lang lãi suất. Nguyên nhân là do lượng vốn mà NHNN sẵn sàng cung ứng qua kênh này còn hạn chế đặc biệt là thủ tục vay vốn còn khắt khe và phức tạp, nên các TCTD khó tiếp cận kênh cung ứng vốn này. Ngoài ra còn phải kể đến tâm lý e ngại của các TCTD vì họ cho rằng khi phải viện đến nguồn vốn của NHNN đồng nghĩa với TCTD đó có vấn đề về thanh khoản.

Tóm lại, lãi suất là một vấn đề phức tạp, luôn luôn được các nhà quản lý

kinh tế tài chính quan tâm. Việc sử dụng nó với tư cách là một công cụ quản lý tài chính tiền tệ chỉ đạt được hiệu quả cao khi biết kết hợp chặt chẽ với các công cụ quản lý khác như cho vay lại, tái chiết khấu…Bởi vì, “mặc dù không có mối quan hệ trực tiếp giữa lãi suất tái chiết khấu với lãi suất cơ bản nhưng thông thường khi lãi suất tái chiết khấu tăng hay giảm kéo theo sự tăng hay giảm của lãi suất cơ bản” [34]. Lãi suất cũng chính là một trong những công cụ để NHNN điều tiết khối lượng tiền tệ và là công cụ thúc đẩy nền kinh tế phát triển nhưng “đồng thời lại là một công cụ kìm hãm của chính sự phát triển ấy, tùy thuộc vào sự khôn ngoan hay khờ dại trong việc sử dụng chúng của các NHNN” [34, 15].‌

2.3. THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ CÔNG CỤ TỶ GIÁ HỐI ĐOÁI VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG

2.3.1. Các quy định hiện hành về công cụ tỷ giá

Tỷ giá hối đoái là một trong những công cụ hiệu quả để NHNN điều hành chính sách tiền tệ. Đây là một công cụ có tác động trực tiếp, linh hoạt đến xuất nhập khẩu hàng hóa, tình trạng tài chính tiền tệ, các cân thanh toán quốc tế, thu hút vốn đầu tư nước ngoài và hoạt động sản xuất kinh doanh trong nước. Theo quy định tại khoản 5 Điều 6 Luật NHNN, “tỷ giá hối đoái của đồng Việt Nam là giá của một đơn vị tiền tệ nước ngoài tính bằng đơn vị tiền tệ của Việt Nam”. Nói cách khác, tỷ giá hối đoái là giá cả của một đơn vị tiền tệ của một quốc gia tính bằng các đơn vị tiền tệ của một quốc gia khác. Luật NHNN cũng quy định tại Điều 13 về nguyên tắc hình thành tỷ giá và thẩm quyền điều hành tỷ giá của NHNN như sau:

“1. Tỷ giá hối đoái của đồng Việt Nam được hình thành trên cơ sở cung cầu ngoại tệ trên thị trường có sự điều tiết của Nhà nước.

2. Ngân hàng Nhà nước công bố tỷ giá hối đoái, quyết định chế độ tỷ giá, cơ chế điều hành tỷ giá.”

Với quy định nêu trên về thẩm quyền quyết định chế độ tỷ giá, cơ chế điều hành tỷ giá của NHNN, đây là điểm rất mới so với Luật NHNN năm 1997 nhằm nâng cao thẩm quyền của NHNN trong điều hành CSTT. Như vậy, để thực hiện CSTT quốc gia, NHNN căn cứ vào cung cầu ngoại tệ trên thị trường và nhu cầu điều tiết của nhà nước để xác định và công bố tỷ giá hối đoái của đồng Việt Nam. Trong những năm qua, NHNN đã thực hiện đổi mới mạnh mẽ cơ chế điều

hành tỷ giá. Từ năm 1994, cùng với sự ra đời của thị trường ngoại tệ liên ngân hàng, NHNN bắt đầu thực hiện điều hành tỷ giá theo cơ chế mới, linh hoạt hơn, bám sát cung cầu thị trường thay thế cho chế độ đa tỷ giá trước đây. Theo đó, NHNN bắt đầu công bố tỷ giá chính thức giữa ngoại tệ và đồng Việt Nam, tỷ giá mua bán trên thị trường được phép dao động trong biên độ cho phép. Sang năm 1999, NHNN lại thực hiện đổi mới cơ bản về điều hành chính sách tỷ giá theo các nguyên tắc của thị trường bằng việc hàng ngày công bố tỷ giá chính thức là tỷ giá giao dịch bình quân trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng của ngày giao dịch trước đó.

2.3.2. Thực tiễn áp dụng pháp luật về công cụ tỷ giá hối đoái

Trước năm 1989, Việt Nam đã từng áp dụng cơ chế tỷ giá cố định và cơ chế đa tỷ giá. Tỷ giá do NHNN Việt Nam ấn định bao gồm tỷ giá mậu dịch áp dụng trong quan hệ ngoại thương, tỷ giá phi mậu dịch áp dụng trong quan hệ phi thương mại giữa Việt Nam với các nước trong hệ thống XHCN. Từ năm 1989, cùng với những thay đổi cơ bản về cơ chế quản lý kinh tế và họat động kinh tế đối ngoại, cơ chế tỷ giá cố định, đa tỷ giá mang tính áp đặt, duy ý chí trước đây dần dần được xóa bỏ và thay vào đó là việc thực hiện một tỷ giá và theo tín hiệu thị trường. Đồng tiền Việt Nam do NHNN Việt Nam phát hành vẫn là đồng tiền lưu thông hợp pháp trên lãnh thổ Việt Nam. Tuy nhiên, tình trạng đô la hóa đã xuất hiện và ở mức tương đối cao. Cơ chế điều hành tỷ giá ngày càng linh hoạt, tỷ giá phản ánh đúng hơn cung cầu ngoại tệ và đã có tác động tích cực đến nền kinh tế.

Trong thời kỳ từ 1989 đến đầu năm 1999, việc điều hành tỷ giá chính thức của NHNN có quy định biên độ dao động. Trong thời kỳ này, NHNN Việt Nam công bố tỷ giá chính thức và quy định biên độ dao động để các NHTM đưa ra tỷ giá kinh doanh của mình, thực chất đây là cơ chế tỷ giá cố định có điều chỉnh, có quy định biên độ dao động. Cách xác định tỷ giá chính thức và biên độ dao động phản ánh mức độ linh hoạt của cơ chế điều hành tỷ giá trong mỗi giai đoạn có khác nhau [29].

Từ tháng 2/1999, NHNN Việt Nam đã có sự thay đổi cơ bản trong cơ chế điều hành tỷ giá. NHNN công bố tỷ giá VND/USD hàng ngày dựa trên tỷ giá giao dịch bình quân trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng. Trên cơ sở đó các TCTD xác định tỷ giá kinh doanh không vượt quá biên độ cho phép. Điều đó

làm cho tỷ giá được hình thành khách quan hơn, phản ánh đúng hơn cung cầu ngoại tệ trên thị trường. Để giữ tỷ giá ổn định hoặc điều chỉnh tỷ giá theo mục tiêu nào đó, NHNN sẽ điều chỉnh cung ngoại tệ bằng cách bán ngoại tệ ra hoặc mua ngoại tệ vào trên thị trường ngoại tệ liên ngân hàng. Với cơ chế mới, tỷ giá không được điều chỉnh mà hình thành trên thị trường, do vậy nó mềm dẻo hơn, linh hoạt hơn và vì thế phù hợp hơn với thông lệ quốc tế. Trong hơn 10 năm từ năm 1999 đến năm 2009, cơ chế tỷ giá này đã ngày càng linh hoạt, thể hiện ở biên độ dao động điều chỉnh qua nhiều lần từ 0,1% lên ± 5%. Song từ tháng 11/2009, biên độ này thu hẹp còn ± 3% và giảm xuống ± 1 % từ tháng 2/2011.

Bảng 2.3: Những thay đổi trong cơ chế điều hành tỷ giá của Việt Nam

Thời gian

Tỷ giá NHNN công bố

Biên độ

dao động

Từ tháng 2/1999 đến

tháng 6/2002