Bia đá thế kỷ XVII của một số chùa ở ngoại thành Hà Nội (khảo sát 10 huyện phía tây và phía nam Hà Nội)

Trong tổng số 17 ngôi chùa như đã thống kê ở trên, theo nguồn tư liệu văn bia thì có 04 ngôi chùa được coi là “Đại danh lam” của nước ta như chùa Bối Khê, chùa Sổ (huyện Thanh Oai), chùa Đậu, chùa Mui (huyện Thường Tín); 05 chùa được gọi là “danh lam”, còn 8 ngôi chùa trong văn bia không ghi rò, nhưng đây cũng là những ngôi chùa lớn có giá trị về mặt lịch sử, kiến trúc nghệ thuật...

Những ngôi chùa này được hình thành từ những thời kỳ trước đó như thời Lý, Trần... đến thế kỷ XVII được trùng tu lại. Trong văn bia chùa Sổ dựng năm Đức Long 4 (1632) lại ghi: “Xã Ước Lễ huyện Thanh Oai, phủ ứng Thiên có quán Hội Linh, quả là đại danh lam của nước Nam vậy”. Hay văn bia chùa Bối Khê (Thanh Oai) dựng năm Vĩnh Tộ 11 (1629) đã khẳng định:“Đại loại từ sách trời đã ghi rò ở hương Bối Hồng nước An Nam có chùa Đại Bi, hình thế hùng vĩ, quy mô nguy nga. Thật là cổ tích đại danh lam vậy” hoặc bia dựng năm Thịnh Đức 3 (1655) có ghi:“Nay ở xã Bối Khê và Hồng Khê huyện Thanh Oai có cổ tích đại danh lam là chùa Đại Bi, dân các nơi đến cầu đảo đều linh ứng, quả là ngôi chùa số một ở trời thiền này đấy... Nhân thấy chùa cổ tích danh lam mà muốn xin được tôn bầu hậu Phật ở chùa cho cha mẹ đẻ được thờ phụng”.

Ngoài ra, một số ngôi chùa khác như chùa Đậu, chùa Mui (Thường Tín) mặc dù trong văn bia không ghi đây là Đại danh lam nhưng trong bia chùa Đậu năm Dương Hoà 5 (1639) có ghi: “Chùa Pháp Vũ vốn là một ngôi chùa cổ được xây dựng từ thời Lý. Trải hơn mấy trăm năm, chùa vẫn đứng ở đất phúc của các làng Thượng, Gia và Hoằng, sánh ngang cùng thắng cảnh Pháp Vân, Pháp Lôi, Pháp Điện”. Điều đó đã minh chứng, đây là những ngôi chùa lớn, sánh ngang với các chùa Pháp Vân, Pháp Lôi, Pháp Điện ở Bắc Ninh, Hưng Yên... và những ngôi chùa này cũng đã được coi là Đại danh lam của nước ta qua các thời kỳ.

Dựa vào những ghi chép trên bia đá, một số nhà nghiên cứu đã đưa ra cách phân loại các ngôi chùa dựa vào một số tiêu chí nhất định, có thể dựa vào quy mô kiến trúc hoặc theo trục thời gian, hoặc căn cứ vào đối tượng là chùa vua, chùa làng... thì được gọi là Đại danh lam, Trung danh lam, Tiểu danh lam. Từ đó đi đến kết luận rằng: Đại danh lam là những ngôi chùa liên quan đến vua, hoặc chùa liên quan đến triều đình, trong đó có vai trò của Hoàng hậu, quan lại... Trung danh lam cũng được coi là một ngôi chùa lớn, thường là chùa của cả một vùng. Tiểu danh lam là những ngôi chùa nhỏ, hầu hết do dân làng tự xây dựng.

Như vậy, những ngôi chùa được coi là Đại danh lam hầu hết được xây dựng từ thời kỳ trước đó như thời Lý - thời Trần... Những ngôi chùa do triều đình dựng, nhiều khi kiêm chức năng hành cung, trải qua thời gian mưa nắng, chiến tranh, với chất liệu thảo mộc, các ngôi chùa này đã bị xuống cấp nghiêm trọng, có nơi đã trở thành hoang phế, nên đến giai đoạn thế kỷ XVII hầu hết được trùng tu lại nhờ sự đóng góp lớn của các lực lượng, trong đó có công lớn của tầng lớp quý tộc như quan lại, cung tần, quý phi... trong triều đình. Có thể nói, các Đại danh lam được vua đề cử các quan lớn về trông coi, tuy nhiên trong đó vẫn có vai trò các nhà sư. Chế độ công quả trong chùa làng

cũng được quan tâm, nếu ai làm công việc này thì được miễn các xu dịch và cũng được ghi vào thành luật lệ. Chế độ này được tiếp nối từ đời Trần Nhân Tông.

Một trong những bia ghi rò về việc này là bia ở chùa Thầy (Quốc Oai) dựng năm Cảnh Trị 4 (1666) có ghi rò vấn đề được miễn tạp dịch về đắp đê, đắp đường...hàng năm vào thời Dương Hòa, Thịnh Đức:“Vì nhân dân thôn Thiên Phúc đây quanh năm phụng thờ dốc lòng, cho nên trong năm thứ 2 niên hiệu Dương Hòa, vua ban cấp cho quân và dân thôn Thiên Phúc xã Lật Sài được tùy hạnh làm trưởng tạo lệ hương lửa phụng thờ chùa này. Cứ hàng năm các tiền thuế về bãi dâu, đất, ao, hồ, chợ và các ngạnh thuế khác và cho việc phân bộ như bồi đắp đê, đường cùng các việc sưu sai… nha môn các quan phụng sau phải vâng mệnh chuẩn trừ hết”.

“Năm thứ 4 niên hiệu Dương Hòa nhà vua đặc cách ra một đạo sắc lệnh, chuẩn cho tất cả nhân dân các làng xã Thụy Khuê làm trưởng sự tạo lệ, hương hỏa, phụng thờ, hàng năm các thứ lương, tiền và tô ruộng quan dắt bảo trồng dâu, khoai, đậu và các hạng thuế đầm, ao và các việc sửa đắp đê, đường, cùng các thứ tiền ở nơi đóng đình thờ, nơi các thứ sưu sai tạp dịch đều được miễn trừ hết. Lệnh dụ đưa ra, như ánh sao soi tỏ”.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 222 trang tài liệu này.

“Đến năm thứ 2 niên hiệu Thịnh Đức lại cho một tờ lệnh dụ, chuẩn cho quân dân thôn Thiên Phúc, xã Lật Sài được làm trưởng sự hộ nhi tạo lệ ở chùa Thiên Phúc, hương lửa phụng thờ, cứ hàng năm trong xã, các thứ ruộng quan, các thứ thuế ao, đầm, chợ, gò đất, bãi dâu và các thứ ruộng cùng các việc bồi đắp đê đường và các việc sưu sai đều chuẩn khai. Lệnh vua ban ra nhân dân đều vui mừng”…

Những ngôi chùa trên được coi là "Danh lam" thường là những di tích của một làng, một vùng, nhưng có quy mô kiến trúc khá lớn như chùa Mậu Lương (Hà Đông), chùa Phúc Nha (Hoài Đức)… cũng đã được ghi lại trong văn bia năm Dương Hoà 6 (1640):“Ta đã từng xem sử nước Nam, nhìn trên

bản đồ thấy các quận huyện rất nhiều mà chùa quán thì không biết bao nhiêu mà kể. Thế nhưng chỉ có chùa Đại Bi ở thôn Mậu Lương xã Trung Thanh Oai là chốn danh lam cổ tích, thật là đệ nhất phúc địa, đệ nhất Thiền thiên vậy”; hoặc trong văn bia chùa Phúc Nha (Hoài Đức) dựng năm Thịnh Đức 3 (1655) có ghi: “Phía Nam nước Việt ta, có đất phúc Lại An. Chùa Phúc Nha nguyên là một cổ tích danh lam, từ xưa đến nay lưu truyền rất linh thiêng”.

Ngoài những ngôi chùa thuộc Đại danh lam, Danh lam, thì trong văn bia của 08 ngôi chùa thế kỷ XVII không nhắc đến chùa thuộc dạng nào, mà có chùa chỉ ghi nơi đây là một chốn Thiền lâm như trong văn bia chùa La Khê - Hà Đông dựng năm Chính Hòa 4 (1683) có chép: “Chùa Diên Khánh là giai cảnh trong chốn Thiền lâm”.‌

Qua cách phân biệt các ngôi chùa được tạo dựng hoặc trùng tu lại trong giai đoạn thế kỷ XVII đã cho ta thấy có những tiêu chí nhất định để nhận biết những di tích nào được gọi là Đại danh lam hoặc danh lam... Từ đó có thể thấy, những ngôi chùa được thống kê ở trên hầu hết là những ngôi chùa lớn, nên đã từ lâu trở thành những ngôi chùa nổi tiếng, được nhiều người biết đến không chỉ về vấn đề tâm linh mà còn nổi tiếng về quy mô kiến trúc nghệ thuật.

3.2. Vị trí và quy mô chùa qua văn bia

3.2.1. Vị trí và cảnh quan các ngôi chùa

Xây chùa bao giờ cũng là công việc trọng đại đối với làng quê Việt Nam. Trước tiên là phải chọn thế đất xây dựng chùa. Việc chọn thế đất thường bị chi phối bởi quan niệm phong thủy, cho rằng vị trí của chỗ ở, có ảnh hưởng to lớn đối với con người sống trên đó. Quan niệm đó đã biểu hiện trong một câu thơ của nhà sư Không Lộ:“Tuyển đắc long xà địa khả cư” (nghĩa là chọn được thế đất rồng rắn, có thể yên).

Ở thời kỳ đầu, chùa tháp được xây dựng dưới sự chỉ đạo của hoàng cung, tượng phật được thờ trong một điện riêng, cây tháp không còn chức

năng thờ Phật nữa mà trở thành mộ chí của các nhà tu hành hoặc tháp kỷ niệm. Thời Trần cũng như thời Lý, chùa tháp thường được lựa chọn những địa thế trên đồi lớn, núi cao để xây dựng. Vị trí những ngôi chùa xây dựng thời kỳ này chẳng những xa lánh cuộc sống trần tục mà còn gợi nên không khí trầm mặc, thanh tịnh và u nhã phù hợp với sự thiêng liêng của Thần - Phật mà nhu cầu tôn giáo đòi hỏi. Thời Trần, Lê Sơ, Mạc nhiều chùa được dựng trên địa thế rộng, chùa dựa vào chân núi, trước mặt hướng ra suối lớn, vườn chùa rộng rãi chạy dài từ cổng vào. Các ngôi chùa quay theo hướng Nam, lấy núi làm hậu chẩm, những dãy núi trùng điệp hai bên như tay long, tay hổ ôm lấy thái cực.

Vị trí của chùa là một trong những nội dung đầu tiên được nhắc tới trong văn bia, sau phần ghi địa danh phân bố của chùa. Vị trí các ngôi chùa không quay theo những hướng nhất định, mà phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác nhau. Trong bia“Công đức Phúc Nha tự bi” tại chùa Phúc Nha (Lại An - Hoài Đức) tạo năm Thịnh Đức 3 (1655) có ghi: “Phía Tây tiếp giáp núi Phật Tích, phía Bắc có dòng sông Hát uốn quanh. Chợ hoè người hội cảnh vật thật đủ đầy, đường liễu ngựa đua, con người rất thanh tú. Đất thiêng chung đúc, còn hơn núi sông ngô hội xum xuê. Ngẫm giúp đất nước, công lao to lớn để cho con cháu dài lâu. Bầu thu ba ngàn thế giới, cảnh gồm thập nhị lâu dài”. Bên cạnh đó có một số ngôi chùa được miêu tả vị trí theo bên trái, bên phải, đằng trước, đằng sau, đồng thời còn miêu tả địa thế, quy mô chùa ở thời kỳ này. Trong văn bia dựng năm Chính Hòa Giáp Tý (1684) thì chùa La Khê (Hà Đông) tên chữ Diên Khánh tự đã miêu tả:“Chùa Diên Khánh là giai cảnh trong chốn Thiền lâm. Ở giữa nhô lên một khu, bốn phía chung quanh lòm xuống. Bên tả là dòng nước uốn quanh co, bên hữu là đôi rồng ôm ấp ngọc châu. Phía Nam có gò đống la liệt, phía bắc có khe nhỏ lượn vòng”; hay trong văn bia “Ngô Sơn tự trùng tu phật tượng bi minh ký” dựng năm Vĩnh Thọ 4 (1661) ở chùa Ngô Sơn (Tường Phiêu - Ba Vì) có tả chi tiết về vị trí ngôi chùa trong giai

đoạn thế kỷ XVII: “Xét thấy chùa Ngô Sơn là nơi anh linh bậc nhất cửa thiền, sông nước lượn quanh phương Bạch hổ, núi non sừng sững phía Thanh long”.

Ngoài ra, một số vị trí của ngôi chùa được nhân dân trong vùng đúc kết thành câu ca như chùa Ánh Linh (Thanh Oai) được miêu tả trong văn bia dựng năm Dương Hoà 8 (1642):

“Ánh Linh chïa cæ

Phúc địa dồi dào

Trong thơ truyền lại Bên trái chợ cao

s«ng lín

Tríc lµ

Sau cã ®ª bao

tÝch

Lín thay di

Cßn tùa thë nao”

Trong v¨n bia “HËu phËt bi minh” ë chïa Bèi Khª (Thanh Oai) dùng n¨m ThÞnh §øc 4 (1655) cã viÒt: “H×nh thÒ cđa chïa th×: bªn ph¶i bªn tr¸i cã B¹ch Hæ, Thanh Long uèn lîn; phÝa tríc, phÝa sau cã Chu Tíc, HuyÒn Vò sòng s÷ng; ®iÖn trªn ®iÖn díi líp líp nguy nga; toµ chÝnh léng lÉy rång bay phîng móa, trong ngoµi têng v©y, ho¹ lªn nh÷ng c¶nh hæ phôc l©n quú; rïa vµng nghiªm trang trªn ®µi sen, s¾c ngäc s¸ng trêi ë b¶o to¹”. Còng víi vÞ trÝ nh vËy, trong v¨n bia“Héi Linh qu¸n bi ký” (chïa Sæ Thanh Oai) dùng n¨m §øc Long 4 (1632) ®· cã miªu t¶ kh¸ chi tiÒt vÒ vÞ trÝ cđa ng«i chïa: “PhÝa bªn t¶ cã Thanh Long dÉn m¹ch theo dßng T« LÞch, bªn h÷u th× B¹ch Hæ chÇu phôc, phÝa tríc cã Chu Tíc bao quanh cïng dßng níc cuån cuén; phÝa sau lµ d¶i

HuyÒn Vò thËt chªnh vªnh, nói bao quanh ®Êt. Bèn bÒ chung ®óc khÝ thiªng, ngêi tµi vËt quÝ; ch PhËt th¶y ®Òu linh øng, phóc léc vÒ. NÒu cÇu th× phóc ®Òn víi níc, no Êm th¸i b×nh; ngêi xin th× phóc vÒ víi ngêi, h©n hoan nh©n thä. Nay n¬i TÞnh ®é ®· trë thµnh chèn tïng l©m ®¸ng quÝ, ®óng lµ ®Ö nhÊt thiÒn thiªn, ®Ö nhÊt phóc ®Þa vËy”...

Qua v¨n bia chóng ta cã thÓ nhËn thÊy ®Þa thÒ c¸c ng«i chïa trong giai ®o¹n thÒ kû XVII ®îc x©y dùng hoÆc trïng tu l¹i vÉn dùa trªn nguyªn t¾c c¸c c«ng tr×nh kiÒn tróc ®Òu ®îc x©y dùng ë vïng t¸ch biÖt víi xãm lµng, nhng l¹i lµ trung t©m cđa nhiÒu vïng l©n cËn, nh÷ng ng«i chïa nµy rÊt linh øng, ®îc ngêi d©n trong vµ ngoµi vïng ®Òn cÇu ®¶o rÊt nhiÒu; hoÆc ®îc x©y dùng ë n¬i phong quang tho¸ng ®·ng. Tríc mÆt chïa thêng lµ nh÷ng b·i réng, tho¸ng, kh«ng cã nhµ d©n che ch¾n. Bªn t¶ bªn h÷u cã thanh Long B¹ch Hæ, phÝa tríc phÝa sau cã dßng níc uèn quanh t¹o nªn thÒ tô thđy, tô phóc cho c¶ lµng.

§iÒu ®ã cho thÊy, viÖc lùa chän vÞ trÝ ®Ó x©y dùng chïa lµ c«ng viÖc kh¸ quan träng trong lµng x·, ®ã ph¶i lµ n¬i th¾ng ®Þa, khÝ thiªng héi tô, nã ®· dÇn dÇn trë thµnh quy luËt cho viÖc lùa chän n¬i thê tù trong t©m thøc ngêi d©n ViÖt Nam.

TiÒp sau vÞ trÝ cđa chïa, c¶nh quan xung quanh chïa còng lµ mét néi dung ®îc nh¾c tíi trong v¨n bia, bëi c¸c ng«i chïa tríc khi ®îc dùng lªn, ngêi d©n ®· tiÒn hµnh lùa chän bè côc c¶nh quan,

vòa cã d¸ng vÎ uy nghiªm, tÜnh mÞch mµ kh«ng xa rêi

®êi sèng cđa ngêi d©n. Tríc cöa chïa hoÆc khu vùc s©n (thêng lµ n¬i diÔn ra héi hÌ cđa lµng) ®îc trång c¸c lo¹i c©y, vên hoa ®îc ch¨m chót cÈn thËn. NhiÒu chïa cã c¶ ao, hå sen, giÒng níc... nh nhÊn m¹nh vÒ mét ®Æc ®iÓm c¬ b¶n ®Ó x¸c nhËn n¬i cã di tÝch lµ n¬i t¬i tèt, thÝch øng víi ®Êt thiªng,

®Êt lµnh cđa mu«n loµi. Tuy nhiªn kh«ng ph¶i di tÝch nµo còng cã sè lîng loµi c©y nh nhau, mµ tïy vµo tòng lo¹i h×nh kiÒn tróc ngêi ta trång nh÷ng c©y t¬ng øng. Trong tæng sè 29 bia, th× chØ cã bia chïa Lª D¬ng (§an Phîng) vµ chïa Sæ (Thanh Oai) miªu t¶ c¶nh quan trong khu di tÝch.

Trong v¨n bia chïa Lª D¬ng (§an Phîng) cã ghi: “S©n che mêi hµng c©y biÒc, cöa më bèn d©y hoa hång” hoÆc“Tróc mai xanh tèt; Tïng b¸ch dêm dµ”... tÊt nhiªn ngoµi gi¸ trÞ liªn quan ®Òn cuéc sèng thêng nhËt th× nh÷ng c©y tïng, b¸ch, tróc, mai cßn

®îc g¾n cho nhiÒu ý nghÜa vît ra ngoµi lÏ tù nhiªn. Sù ®«ng ®óc quÇn tô cđa tre ë quanh chïa ®îc nghÜ tíi lµ sù hîp quÇn cđa tÝn ®å. Tróc víi dãng th¼ng tîng trng cho ngêi qu©n tö cã tÝnh t×nh ngay th¼ng cao thîng. Khi ®i víi mai, hai c©y nµy nãi lªn sù thđy chung, sum häp ®Çm Êm...

Bªn c¹nh ®ã, trong v¨n bia chïa Sæ (Thanh Oai) dùng n¨m 1632 còng cã ghi chÐp vÒ nh÷ng c¶nh quan quanh chïa, nhng l¹i kh«ng ghi cô thÓ nh÷ng c©y