Đặc Điểm Của Áp Dụng Pháp Luật Trong Hoạt Động Kiểm Sát Điều Tra Các Vụ

Áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự là một trong những hình thức thực hiện pháp luật nói chung và trong lĩnh vực tư pháp hình sự nói riêng. ADPL trong hoạt động kiểm sát điều tra vừa là nhiệm vụ, vừa là quyền của VKSND theo quy định pháp luật, là một trong những phương thức giám sát quyền lực nhà nước để đảm bảo sự nghiêm minh, công bằng của pháp luật, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, trật tự, an toàn xã hội.

Cơ sở phát sinh hoạt động áp dụng pháp luật của VKSND đó là các quyết định của CQĐT, các hành vi của những người tiến hành tố tụng trong hoạt động TTHS. Các quyết định và các hành vi đó có thể được ban hành, thực hiện theo đúng hoặc không đúng quy định của pháp luật. Để thực hiện chức năng, trọng trách của VKSND, Hiến pháp năm 2013 đã được bổ sung nguyên tắc đặc thù của Viện kiểm sát nhân dân, đó là "Khi thực hành quyền công tố và kiểm soát hoạt động tư pháp, Kiểm sát viên tuân theo pháp luật và chịu sự chỉ đạo của Viện trưởng Viện kiểm sát nhân dân" (khoản 2 Điều 109).

Từ lý thuyết chung về thực hiện pháp luật và áp dụng pháp luật, có thể nêu khái niệm ADPL trong hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự như sau:

Áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự là một hình thức thực hiện pháp luật đặc thù, mang tính quyền lực nhà nước do VKSND thực hiện trên cơ sở quy định pháp luật nhằm đảm bảo sự tuân thủ pháp luật trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, truy cứu trách nhiệm pháp lý đối với mọi chủ thể phạm tội.

ADPL trong hoạt động kiểm sát điều tra không chỉ có mục đích phát hiện vi phạm pháp luật, mà còn có mục đích quan trọng hơn là qua đó xác định những nguyên nhân, điều kiện dẫn đến vi phạm pháp luật trong hoạt động điều tra các vụ án hình sự.

1.3.2. Đặc điểm của áp dụng pháp luật trong hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự của Viện kiểm sát nhân dân

Áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND có một số đặc điểm cơ bản sau:

Đặc điểm thứ nhất:

- ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự có tính quyền lực Nhà nước

Tính chất quyền lực nhà nước của ADPL trong hoạt động KSĐT thể hiện:

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 124 trang tài liệu này.

- Trong tổ chức bộ máy nhà nước, duy nhất chỉ có VKSND mới có thẩm quyền này và đây là thẩm quyền đã được hiến định đối với VKSND cùng với thẩm quyền thực hành quyền công tố.

- VKSND áp dụng pháp luật trong hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự nhân danh quyền lực nhà nước, các quyết định hợp hiến, hợp pháp của VKSND có liên quan có hiệu lực pháp lý thi hành đối với các chủ thể có liên quan. Điều 115, BLTTHS quy định về trách nhiệm thực hiện quyết định và yêu cầu của Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát: “Những quyết định, yêu cầu của Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát trong giai đoạn điều tra vụ án hình sự phải được cơ quan, tổ chức và công dân nghiêm chỉnh chấp hành”.

Hoạt động ADPL trong kiểm sát điều tra của VKSND là một hình thức thực hiện pháp luật đặc thù, gắn với việc thực hiện các chức năng hiến định của VKSND, là hoạt động của thiết chế công quyền nhằm đảm bảo thực hiện quyền lực nhân dân trong lĩnh vực đấu tranh phòng chống tội phạm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân, góp phần bảo vệ pháp chế XHCN, bảo vệ tính mạng, sức khỏe, tài sản, tự do, danh dự và nhân phẩm của con người; bảo đảm mọi hành vi xâm phạm tới lợi ích của Nhà nước, của tập thể và lợi ích hợp pháp của công dân phải được xử lý nghiêm minh theo pháp luật. Theo quy định tại điều 15 Luật tổ chức VKSND năm 2014, thẩm quyền của VKSND trong hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hình sự bao gồm: yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra cung cấp tài liệu liên quan để kiểm sát việc tuân theo pháp luật trong việc khởi tố, điều tra khi cần thiết; kiến nghị, yêu cầu Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra khắc phục vi phạm trong việc khởi tố, điều tra; yêu cầu Thủ trưởng Cơ quan điều tra, cơ quan được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra thay đổi Điều tra viên, cán bộ điều tra; xử lý nghiêm minh Điều tra viên, cán bộ điều tra vi phạm pháp luật trong hoạt động tố tụng; kiến nghị

cơ quan, tổ chức hữu quan áp dụng biện pháp phòng ngừa tội phạm và vi phạm pháp luật; thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn khác trong kiểm sát điều tra vụ án hình sự theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự.

Đặc điểm thứ hai:

- ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND phải tuân thủ những quy định về trình tự, thủ tục do pháp luật quy định

Tuân thủ quy trình thủ tục pháp lý là một trong những đặc điểm cơ bản của áp dụng pháp luật trong bất kỳ lĩnh vực pháp luật nào, luật công hay là luật tư. Đối với ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND vấn đề này lại càng có tầm quan trọng đặc biệt bởi tính chất, vai trò của hoạt động này. Hoạt động điều tra vụ án hình sự là lĩnh vực vô cùng phức tạp, hệ trọng, liên quan đến quyền, lợi ích của con người và trật tự, an toàn xã hội, tính minh bạch, dân chủ của nền tư pháp.

ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND phải được đặt trong khuôn khổ những đòi hỏi nghiêm ngặt về thủ tục pháp luật để đảm bảo cho việc áp dụng không dẫn đến sai phạm, làm sai lệch kết quả thực hiện chức năng hiến định của VKSND và suy cho cùng là ảnh hưởng đến quyền và lợi ích của công dân. Chính vì tầm quan trọng của hoạt động KSĐT nên pháp luật tố tụng hình sự, luật tổ chức VKSND đã quy định rất chặt chẽ về thủ tục đối với hoạt động KSĐT các vụ án hình sự. Pháp luật TTHS quy định chặt chẽ trình tự, thủ tục của các hoạt động điều tra, hoạt động giám sát như: từ việc khởi tố vụ án, khởi tố bị can, các biện pháp điều tra, các biện pháp ngăn chặn, nhập - tách vụ án, đình chỉ, tạm đình chỉ vụ án, thời hiệu điều tra, thời hạn điều tra…

Đặc điểm thứ ba:

- Quyết định áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND được pháp luật bảo đảm thi hành.

Kết quả áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND được thể hiện trong các quyết định ADPL - tức là những văn bản áp dụng pháp luật. Quyết định ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND có giá trị pháp lý bắt buộc thi hành.

Quyết định áp dụng pháp luật của VKSND trong hoạt động kiểm sát điều tra vụ án hình sự thể hiện tính quyền lực nhà nước và có hiệu lực pháp luật bắt buộc thi hành, là văn bản pháp luật cá biệt đối với những cá nhân cụ thể, đối với những trường hợp có tính xác định. Các văn bản áp dụng pháp luật của VKSND trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự không chỉ tác động trực tiếp đến đối tượng bị áp dụng là người phạm tội mà còn tác động đến cả cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng và đối tương có liên quan. Đây là loại văn bản pháp luật cá biệt, cụ thể, làm phát sinh những hậu quả pháp lý nhất định đối với những chủ thể có liên quan, có vai trò là một trong những sự kiện pháp luật quan trọng làm phát sinh, làm thay đổi hoặc chấm dứt các quan hệ pháp luật cụ thể.

Các văn bản pháp lý trong hoạt động KSĐT phải được ký bởi Viện trưởng hoặc Phó Viện trưởng phụ trách hoặc kiểm sát viên được ủy quyền, trong trường hợp kiểm sát viên được uỷ quyền ký phải được gửi cho Viện trưởng, Phó Viện trưởng phụ trách cùng cấp để theo dòi, chỉ đạo. Để ban hành quyết định ADPL đúng đắn, đồi hỏi ở các kiểm sát viên trình độ chuyên môn vững vàng, đạo đức và bản lĩnh nghề nghiệp, tính chuyên nghiệp cao.

Theo quy định tại điều 114 BLTTHS, cơ quan điều tra có trách nhiệm thực hiện các yêu cầu và quyết định của Viện kiểm sát nhân dân. Trong trường hợp cơ quan điều tra không nhất trí với các yêu cầu và quyết định của VKSND thì cơ quan điều tra vẫn phải chấp hành, đồng thời có quyền kiến nghị với Viện kiểm sát cấp trên trực tiếp. Trong thời hạn hai mươi ngày, kể từ ngày nhận được kiến nghị của Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát cấp trên trực tiếp phải xem xét, giải quyết và thông báo kết quả giải quyết cho cơ quan đã kiến nghị.

Đồng thời, Luật Tổ chức VKSND năm 2014 cũng quy định rò trách nhiệm của các cơ quan, tổ chức, cá nhân hữu quan phải nghiêm chỉnh chấp hành các quyết định, yêu cầu, kiến nghị, kháng nghị của Viện kiểm sát nhân dân; có quyền kiến nghị, khiếu nại, tố cáo các hành vi, quyết định trái pháp luật của Viện kiểm sát nhân dân; Viện kiểm sát nhân dân phải giải quyết, trả lời theo quy định của pháp luật. Nghiêm cấm cơ quan, tổ chức, cá nhân cản trở, can thiệp vào hoạt động thực hành

quyền công tố, kiểm sát hoạt động tư pháp của Viện kiểm sát nhân dân; lợi dụng quyền khiếu nại, tố cáo để vu khống cán bộ, công chức, viên chức và người lao động khác của Viện kiểm sát nhân dân.

Các quyết định áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự đã được BLHS năm 1999, BLTTHS năm 2003 quy định chặt chẽ và đầy đủ. Thi hành quyết định áp dụng pháp luật đã ban hành là giai đoạn cuối của quá trình áp dụng pháp luật, có ý nghĩa rất quan trọng. Trong trường hợp quyết định áp dụng pháp luật sau khi ban hành không được thi hành trên thực tế thì cũng đồng nghĩa với việc vô hiệu hóa hoạt động áp dụng pháp luật của cơ quan nhà nước có thẩm quyền nói chung, đối với VKSND nói riêng.

Thi hành các quyết định áp dụng pháp luật của VKSND cũng tức là tôn trọng, tuân thủ pháp luật, đảm bảo cho quá trình giải quyết vụ án hình sự đúng quy định của pháp luật; đảm bảo nguyên tắc thượng tôn pháp luật, bảo đảm các quyền con người, quyền công dân. Bằng việc thi hành các quyết định ADPL của VKSND trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự để khắc phục, xử lý vi phạm pháp luật của chính cơ quan, cán bộ có thẩm quyền. Quyết định áp dụng pháp luật của VKSND trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự phải được thi hành một cách nghiêm chỉnh để đảm bảo việc truy tố đúng người đúng pháp luật, có căn cứ, không để xảy ra các trường hợp khởi tố, bắt giữ, giam oan, sai.

Nội dung quyết định áp dụng pháp luật của VKSND phải phù hợp với các quy định pháp luật. Bản thân các kiểm sát viên cũng có thể bị áp dụng các biện pháp pháp lý nếu có hành vi vi phạm pháp luật, có như vậy mới đảm bảo niềm tin của xã hội đối với VKSND. Vừa qua Đoàn giám sát của Quốc hội đã giám sát tình hình oan sai trong áp dụng pháp luật về hình sự, tố tụng hình sự và bồi thường thiệt hại tại tỉnh Sóc Trăng nơi đã xảy ra một số vụ oan sai gây bức xúc trong dư luận xã hội. VKSND tối cao đã thực hiện việc tống đạt quyết định khởi tố vụ án hình sự, khởi tố bị can và áp dụng các biện pháp ngăn chặn để tiến hành điều tra đối với Phạm Văn Núi, nguyên Kiểm sát viên VKSND tỉnh Sóc Trăng về tội “Thiếu trách nhiệm gây hậu quả nghiêm trọng”; Thiếu tá Nguyễn Hoàng Quân và Đại úy Triệu Tuấn Hưng,

nguyên Điều tra viên cơ quan cảnh sát điều tra Công an tỉnh Sóc Trăng về tội

“Dùng nhục hình” [48].

1.4. Các giai đoạn và nội dung áp dụng pháp luật trong hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự

1.4.1. Các giai đoạn của quy trình áp dụng pháp luật trong hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự

ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND là hoạt động mang tính quyền lực nhà nước và phải tuân thủ nghiêm ngặt một quy trình - thủ tục chuẩn theo quy định pháp luật.

Quy trình ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự của VKSND bao gồm các giai đoạn kế tiếp nhau một cách logic về thời gian và về nội dung thực hiện, giai đoạn trước là tiền đề cho giai đoạn sau.

Quy trình áp dụng pháp luật là trình tự, thủ tục do pháp luật quy định, có hiệu lực bắt buộc các cơ quan nhà nước có thẩm quyền phải tuân thủ trong hoạt động áp dụng pháp luật. Quy trình áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự bao gồm các giai đoạn cơ bản mà VKSND phải tuân thủ nhằm bảo đảm tính hợp pháp, tính đúng đắn của các quyết định áp dụng pháp luật của các cơ quan điều tra và của VKSND.

Áp dụng pháp luật trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự bao gồm các giai đoạn sau: phân tích đánh giá toàn diện, chính xác nghiên cứu, xem xét, đánh giá các tình tiết, chứng cứ có liên quan đến sự kiện pháp lý, đối tượng và quyết định xử lý của các quan điều tra, lựa chọn quy phạm pháp luật phù hợp và phân tích làm rò nội dung, ý nghĩa của quy phạm pháp luật đối với trường hợp cần áp dụng; ra văn bản áp dụng pháp luật.

- Giai đoạn thứ nhất: nghiên cứu, xem xét, đánh giá các tình tiết, chứng cứ có liên quan đến sự kiện pháp lý, đối tượng và quyết định xử lý của các quan điều tra

Đây là giai đoạn đầu tiên, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng của ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự, là tiền đề cho các giai đoạn tiếp theo. Trên cơ

sở các quy định pháp luật hình sự về nội dung, thủ tục, VKSND tiến hành việc xem xét, đánh giá các tài liệu, chứng cứ và thủ tục tố tụng do cơ quan điều tra tiến hành trong các vụ án hình sự. Nhiệm vụ của VKSND trong giai đoạn này là phải xác định tính pháp lý của chúng, xác định tính chất, mức độ hành vi nguy hiểm cho xã hội của các đối tượng đã gây ra: có hay không có hành vi phạm tội, mức độ, tính chất của hành vi phạm tội, địa điểm, thời gian thực hiện, chủ thể thực hiện, công cụ, phương tiện phạm tội; nhân thân và vấn đề năng lực trách nhiệm hình sự của chủ thể phạm tội. VKSND xem xét tính hợp pháp về trình tự, thủ tục thu thập tài liệu chứng cứ…

Thực tiễn cho thấy, áp dụng pháp luật hình sự trong giai đoạn điều tra thường xảy ra một số sai phạm dễ mắc phải, do các nguyên nhân chủ quan là chính như trình độ nhận thức, sự đánh giá không đúng về hành vi có dấu hiệu tội phạm, có thể xảy ra hoàn toàn do lỗi cố ý, vì động cơ cá nhân hoặc động cơ vụ lợi. Trong trường hợp cơ quan điều tra thu thập tài liệu chứng cứ không đúng trình tự, thủ tục, không đầy đủ, không toàn diện thì việc xem xét đánh giá (kiểm sát việc tuân theo pháp luật) của VKSND sẽ gặp khó khăn, dễ dẫn tới sai lầm trong khi ra văn bản áp dụng pháp luật. ADPL trong hoạt động KSĐT các vụ án hình sự là hoạt động của Viện kiểm sát nhân dân để kiểm sát tính hợp pháp của các hành vi, quyết định của cơ quan trong hoạt động điều tra vụ án hình sự, được thực hiện ngay từ khi tiếp nhận và giải quyết tố giác, tin báo về tội phạm, kiến nghị khởi tố.

Căn cứ vào các quy định của pháp luật TTHS thì VKSND tự mình thông qua các nguồn tin báo hoặc từ các tài liệu chứng cứ của cơ quan điều tra gửi tới để xem xét đánh giá sự kiện pháp lý đã xảy ra. VKSND cần nghiên cứu, xem xét các vấn đề cơ bản như: việc thu thập tài liệu chứng cứ có hợp pháp hay không, hành vi nguy hiểm cho xã hội đã đến lúc phải xử lý bằng hình sự hay chỉ cần xử lý bằng biện pháp hành chính, người thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội là ai, năng lực chịu trách nhiệm hình sự, đối tượng phạm tội có thể bị áp dụng biện pháp ngăn chặn…

Chủ thể kiểm sát điều tra phải xem xét đánh giá các yếu tố cấu thành tội

phạm trong hành vi của các chủ thể thực hiện. Để thực hiện được nhiệm vụ này, VKSND phải phân công trách nhiệm cụ thể rò ràng cho cán bộ kiểm sát viên, có sự phối kết hợp chặt chẽ với cơ quan điều tra. Việc nghiên cứu hồ sơ vụ án ban đầu có một ý nghĩa hết sức quan trọng đảm bảo tính hợp pháp cho việc ra quyết định áp dụng pháp luật của VKSND, đảm bảo cho việc giải quyết vụ án hình sự đúng quy định pháp luật, bảo vệ được quyền, lợi ích của cá nhân, công dân.

- Giai đoạn thứ hai: lựa chọn, phân tích các quy phạm pháp luật phù hợp để làm căn cứ áp dụng pháp luật đối với những trường hợp cụ thể trong hoạt động KSĐT vụ án hình sự

Trên cơ sở nghiên cứu, xem xét toàn diện, thấu đáo các tình tiết đánh giá các tình tiết, chứng cứ có liên quan đến sự kiện pháp lý, đối tượng và quyết định xử lý của các quan điều tra, các chủ thể thực hiện hoạt động kiểm sát điều tra các vụ án hình sự phải xem xét để lựa chọn quy pháp pháp luật phù hợp. Giai đoạn này có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, do vậy cần phân tích quy phạm pháp luật phù hợp với tính chất, nội dung sự việc, lựa chọn quy phạm pháp luật đúng thì việc ra quyết định áp dụng pháp luật mới đúng đắn và có giá trị pháp lý.

Giai đoạn áp dụng pháp luật này đòi hỏi phải lựa chọn đúng quy phạm pháp luật được trù tính cho trường hợp đó; quy phạm pháp luật áp dụng phải là quy phạm pháp luật đang có hiệu lực pháp luật và không mâu thuẫn với văn bản quy phạm pháp luật khác; xác định tính chân chính của văn bản quy phạm pháp luật chứa đựng quy phạm này; nhận thức đúng đắn nội dung, tư tưởng của quy phạm pháp luật mà VKSND áp dụng để thực hiện chức năng hiến định của mình.

Điều kiện để VKSND đưa ra quyết định áp dụng pháp luật đúng đắn nói chung mà việc lựa chọn đúng quy phạm pháp luật nói riêng là trình độ chuyên môn, sự am hiểu sâu sắc các quy định pháp luật hình sự về nội dung, về thủ tục cũng như các quy định pháp luật khác có liên quan. Đồng thời, người có thẩm quyền trong ADPL về KSĐT các vụ án hình sự cần có phẩm chất đạo đức nghề nghiệp, bản lĩnh nghề nghiệp, ý thức trách nhiệm, bảo vệ lẽ phải.

Người có thẩm quyền áp dụng pháp luật trong KSĐT các vụ án hình sự cần