Các Kĩ Năng Th Cần Rèn Luyện Cho Hs Lớp 11 Chuyên Sinh

thống bài TH Sinh học 11 đáp ứng mục tiêu rèn luyện và phát triển NLTH cho HS chuyên Sinh.

2.1.5. Các kĩ năng TH cần rèn luyện cho HS lớp 11 chuyên Sinh

2.1.5.1. Định hướng rèn luyện NLTH Sinh học đối với HS chuyên

Hoạt động nghiên cứu khoa học cũng có nhiều điểm tương đồng với hoạt động dạy học TH: Theo nghiên cứu Phan Thị Thanh Hội – Trần Trọng Thức (2015)[34] trong 8 thành tố cấu thành NL nghiên cứu khoa học có 2 thành tố có liên quan đến NLTH thí nghiệm là NL thiết kế thí nghiệm, NL dự đoán kết quả thí nghiệm, NL thực hiện thí nghiệm và NL rút ra kết luận từ các thí nghiệm. Đối với HS chuyên, NLTH và NL nghiên cứu khoa học có mối liên quan mật thiết và quan trọng. NL nghiên cứu khoa học là một trong các NL chuyên biệt cần hướng tới thông qua dạy học TH Sinh học. Các kĩ năng TH, thí nghiệm là cơ sở để HS thực hiện các bước của quá trình nghiên cứu và rèn luyện tư duy khoa học. Như vậy, nếu sử dụng các tình huống nghiên cứu trong dạy học TH thì sẽ giúp HS chuyên có thể phát triển NLTH của các nhà khoa học, đồng thời phù hợp với đặc điểm tâm lí của HS chuyên.

Theo yêu cầu cần đạt của chương trình môn Sinh học năm 2018, nội dung chuyên sâu môn Sinh học vừa phản ánh các thuộc tính cơ bản của tổ chức sống ở các cấp độ vừa giới thiệu các nguyên lí công nghệ ứng dụng Sinh học nhằm định hướng cho HS lựa chọn ngành nghề thuộc lĩnh vực công nghệ của thế kỉ XXI - thế kỉ của công nghệ Sinh học, và cuộc cách mạng công nghệ lần thứ tư. Để thực hiện định hướng trên, cần chú ý tăng cường các hoạt động dạy học TH giúp HS chuyên khám phá khoa học, phát triển NL nhận thức, ứng dụng trong đời sống và tìm hiểu công nghệ Sinh học.

Như vậy, căn cứ vào khái niệm và cấu trúc NLTH Sinh học đối với HS chuyên Sinh đã được xây dựng ở chương I, chúng tôi xác định được đặc điểm đặc thù của HS chuyên và định hướng rèn luyện NLTH Sinh học cho đối tượng này như sơ đồ 2.1

Rèn luyện NLTH Sinh học là nhấn mạnh hoạt động rèn luyện hệ thống kĩ năng khoa học và phương pháp TH.

NLTH Sinh học đặc thù đối với HS chuyên Sinh là khả năng TH theo định hướng nghiên cứu.

- Hoạt động TH đối với HS chuyên thực chất là một hệ thống các kĩ năng theo định hướng nghiên cứu khoa học.

- Rèn luyện NLTH Sinh học với đối tượng HS chuyên là rèn luyện các kĩ năng TH bằng các tình huống nghiên cứu và tư duy khoa học.

Sơ đồ 2.1. Định hướng rèn luyện NLTH Sinh học đối với HS chuyên Sinh

2.1.5.2. Các kĩ năng TH cần rèn luyện cho HS lớp 11 chuyên Sinh

- So sánh mục tiêu chương trình chuyên Sinh của Bộ Giáo dục và Đào tạo hiện hành và chương trình mới 2018 với yêu cầu của IBO (2010) về kĩ năng TH chúng tôi nhận thấy rằng: Các kĩ năng TH trong chương trình hiện nay chủ yếu là các kĩ năng TH Sinh học cơ bản và một số phương pháp TH bộ môn, được sắp xếp theo từng chủ đề kiến thức. Như vậy so với chương trình mới và yêu cầu các kĩ năng TH của IBO thì chương trình hiện nay còn thiếu các kĩ năng khoa học như: Quan sát, đo đạc, phân loại, tìm kiếm mối quan hệ, xử lí và trình bày các số liệu, đưa ra các tiên đoán, hình thành giả thuyết khoa học, xác định các biến và đối chứng; bố trí thí nghiệm nghiên cứu. Bên cạnh đó, các phương pháp TH vật lý, hóa học và phương pháp thống kê cũng chưa được chú trọng.

Dựa trên các nghiên cứu trên, trong luận án này, chúng tôi tiến hành lựa chọn cho HS rèn luyện 05 kĩ năng TH Sinh học cơ bản và đặc thù với HS chuyên Sinh. Các kĩ năng được lựa chọn ở đây là các kĩ năng thành phần trong 4 NL thành phần của cấu trúc NLTH Sinh học và phù hợp với các yêu cầu về kĩ năng TH theo định

hướng của IBO 2010 (kĩ năng khoa học và kĩ năng TH cơ bản) mà chúng tôi muốn chú trọng cho HS chuyên Sinh được trải nghiệm và rèn luyện trong quá trình TH theo định hướng nghiên cứu được mô tả trong bảng 2.2.

Bảng 2.2. Xác định các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện đối với HS chuyên Sinh‌

Các NL thành phần trong cấu trúc NLTH Sinh học

Các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện HS chuyên Sinh
Xác định vấn đề TH, đề xuất giả thuyết nghiên cứu	(1)	- Đặt câu hỏi nghiên cứu và đề xuất giả thuyết.
Lập kế hoạch thực hiện	(2)	- Mô tả thiết kế bài TH.
Thực hiện kế hoạch TH	(3)	- Thực hiện các kĩ năng và phương pháp TH.
Thực hiện kế hoạch TH	(4)	- Thu thập và xử lí kết quả thu được.
Tổng kết, đánh giá	(5)	- Đề xuất phương án đánh giá và đề xuất phương án thực nghiệm để cải tiến bài TH.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 227 trang tài liệu này.

Để thực hiện rèn luyện một số kĩ năng TH Sinh học cơ bản và đặc thù với HS chuyên Sinh, chúng tôi tiến hành nghiên cứu xây dựng hệ thống các bài TH trên cơ sở các bài TH có sẵn và bổ sung các bài TH tương ứng với các nội dung lý thuyết, phù hợp với thời lượng dạy học của chương trình chuyên Sinh lớp 11. Nội dung và cấu trúc các bài TH được thiết kế với các tình huống nghiên cứu để phù hợp với đặc điểm NL của HS chuyên. Đồng thời, luận án cũng nghiên cứu thiết kế quy trình dạy học các bài TH theo định hướng phát triển NLTH Sinh học và cách đánh giá, đo mức độ đạt được về các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện cho HS chuyên Sinh lớp 11.

2.2. Xây dựng hệ thống bài TH theo định hướng phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh lớp 11

2.2.1. Căn cứ khoa học xây dựng hệ thống bài TH để phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh lớp 11

Để xây dựng hệ thống bài TH nhằm phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh lớp 11, cần dựa trên cơ sở khoa học về con đường hình thành và phát triển NLTH cho HS. Hệ thống bài TH được xây dựng vừa là để thực hiện các quá trình sư phạm nhằm hình thành và phát triển NLTH cho HS vừa là công cụ đánh giá các kĩ năng TH cần rèn luyện của HS chuyên Sinh. Để thực hiện các mục tiêu đặt ra, hệ thống bài TH được xây dựng dựa trên các căn cứ sau đây:

Thứ nhất, lấy chuẩn cấu trúc NLTH Sinh học làm điểm xuất phát, trong đó cần tích hợp trong các bài TH các kĩ năng TH Sinh học cần rèn luyện đối với HS chuyên Sinh, từ đó định hướng về các nội dung dạy học, cách thức tổ chức, phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá của hệ thống bài TH.

Thứ hai, căn cứ vào mục tiêu và nội dung dạy học Sinh học 11 của chương trình chuyên Sinh nói chung và các định hướng về dạy học TH nói riêng để xây dựng các bài TH đáp ứng các yêu cầu dạy học. Cần bám sát các kiến thức có nội dung tích hợp trong dạy học Sinh học như Vật lý, Hóa học, các vấn đề về định hướng nghề nghiệp trong tương lai của HS chuyên Sinh. Bên cạnh đó, cần chú ý tới các yêu cầu về hình thức, nội dung và cách thức đánh giá trong các bài thi TH quốc gia và quốc tế để xây dựng các bài TH phù hợp với HS chuyên Sinh. Lưu ý mục đích dạy học qua TH: dạy kiến thức mới, ôn tập củng cố, hoàn thiện kĩ năng TH hay kiểm tra đánh giá để xác định phương pháp và hình thức tổ chức dạy học phù hợp đối với các bài TH.

Thứ ba, căn cứ vào định hướng dạy học TH đối với HS chuyên Sinh. Các bài TH chuyên Sinh được xây dựng và tổ chức dạy học theo định hướng nghiên cứu và phát triển khả năng nhận thức các tri thức khoa học cho HS chuyên.

2.2.2. Nguyên tắc xây dựng hệ thống bài thực hành để phát triển NLTH Sinh học cho học sinh chuyên Sinh lớp 11

Ngoài việc đáp ứng các nguyên tắc chung khi xây dựng hệ thống các bài TH

để sử dụng trong dạy học như: nguyên tắc tiếp cận hệ thống; tính chính xác, khoa học thì việc xây dựng hệ thống bài TH cần phải đảm bảo các nguyên tắc sau:

2.2.2.1. Hệ thống bài TH phải đảm bảo logic thực hiện quá trình rèn luyện và phát triển các kĩ năng TH đồng thời là công cụ, phương pháp phát triển tri thức khoa học cho HS chuyên Sinh

Theo logic của quá dạy học phát triển NLTH Sinh học, sau khi lập kế hoạch dạy học phát triển NL cho HS và giới thiệu về NLTH Sinh học thì HS được tập huấn và rèn luyện các kĩ năng TH, thí nghiệm cơ bản, là cơ sở để phát triển các kĩ năng TH Sinh học hoàn chỉnh với 5 kĩ năng TH Sinh học dành cho HS chuyên Sinh mà luận án đã đề ra. Để đảm bảo quy trình dạy học phát triển NL thì hệ thống các bài TH vừa là công cụ để rèn luyện hệ thống các kĩ năng TH Sinh học cho HS chuyên, vừa giúp các em phát triển hoàn thiện các kĩ năng này, đồng thời qua các bài TH phải có các minh chứng trực quan để có thể đánh giá phản hồi và điều chỉnh ngược trở lại bộ công cụ chính là các bài TH đã được thiết kế cho HS.

Thông qua việc phân tích tổng quan các tài liệu trên đã cho thấy, nếu tổ chức dạy học TH từ mức cơ bản (rèn luyện kĩ năng) lên dạy học TH ở mức độ cao (trải nghiệm, tình huống nghiên cứu để giải quyết các vấn đề Sinh học) sẽ phát triển được các kĩ năng TH cho HS chuyên Sinh đồng thời giúp các em phát triển khả năng nhận thức các tri thức khoa học Sinh học.

Như vậy, hệ thống các bài TH được xây dựng vừa là công cụ để rèn luyện và phát triển NLTH cho HS, vừa là công cụ đánh giá NLTH đã được rèn luyện.

2.2.2.2. Tổ chức xây dựng các bài TH theo chủ đề nhằm đảm bảo mục tiêu rèn luyện từng kĩ năng TH phù hợp với định hướng dạy học phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh

Khoa học Sinh học là những chủ đề thực tế và các chủ đề được hình thành rõ rệt và hiệu quả thông qua các hoạt động TH. Để xây dựng hệ thống các bài TH dùng cho HS chuyên Sinh trước tiên cần tiến hành rà soát các bài TH đã có, tiến hành xây dựng bổ sung các bài TH theo hướng tăng cường số lượng các bài TH và nội dung, hình thức TH để đảm bảo mục tiêu của dạy học TH theo định hướng phát triển NLTH

Sinh học cho HS chuyên Sinh. Sau đó, thực hiện tích hợp các hoạt động TH tương ứng với các bài TH thuộc cùng một vấn đề về kiến thức thành một chủ đề TH.

Trong mỗi chủ đề, các bài TH được thiết kế theo hướng tăng dần mức độ nhận thức và tư duy cũng như phát triển các kĩ năng trong NLTH Sinh học của HS. Thông qua các chủ đề dạy học TH không chỉ tạo được hứng thú mà còn tạo cơ hội để HS trải nghiệm, khám phá, thúc đẩy động cơ bên trong của quá trình học tập của HS chuyên. Đồng thời, sử dụng các bài TH trong quá trình dạy học đối với HS chuyên để có thể đưa vào các bài học, giảm thời gian tổ chức dạy học lý thuyết.

Như vậy, việc tổ chức xây dựng các bài TH theo chủ đề giúp đảm bảo rèn luyện các kĩ năng và phương pháp TH Sinh học theo mục tiêu phát triển NLTH Sinh học và phát triển tri thức khoa học Sinh học cho HS chuyên.

2.2.2.3. Các bài TH được xây dựng phải là chứa đựng các tình huống nghiên cứu và góp phần nâng cao năng lực nhận thức tri thức khoa học Sinh học cho HS chuyên

“Tình huống dạy học là các nội dung cần truyền tải được đưa vào trong các sự kiện tình huống và cấu trúc lại các sự kiện sao cho phù hợp với logic su phạm, để khi người học giải quyết nó sẽ đạt được mục tiêu dạy học” (Theo Phan Đức Duy, 1999) [21]. Trong dạy học TH, tình huống nghiên cứu là những vấn đề Sinh học được đưa vào các sự kiện tình huống và cấu trúc lại cho phù hợp với hoạt động nghiên cứu để HS thực hiện quy trình tương tự như các nhà khoa học.

Các tình huống nghiên cứu được thiết kế có thể là bài tập TH nằm trong bài TH hoặc cho cả bài TH. Sử dụng các tình huống nghiên cứu có thể giúp HS rèn luyện và tiếp cận từng kĩ năng trong NL nghiên cứu như đề xuất giả thuyết; xác định các biến và đối chứng; quan sát và xử lí số liệu; giải thích kết quả thí nghiệm và rút ra kết luận. Đồng thời, khi giải quyết các tình huống TH nghiên cứu, HS còn có thể vận dụng tổng hợp các kiến thức lí thuyết và thực nghiệm, các kĩ năng hoạt động trí óc và TH kết hợp với kiến thức đã nhận biết được về tự nhiên. Bằng các thao tác tư duy phân tích, tổng hợp, so sánh giúp HS giải thích được kết quả thu được trong bài TH; với các thao tác tư duy khái quát hóa, trìu tượng hóa HS có thể đề xuất cải tiến cho bài TH hoặc phương án thực nghiệm từ đó lĩnh hội được kiến

thức, phát triển NL tư duy, các kĩ năng TH và NL nghiên cứu khoa học, sáng tạo. Việc rèn luyện các kĩ năng TH Sinh học cũng theo tiến trình thực hiện của quá trình thực nghiệm và nghiên cứu khoa học.

2.2.3. Quy trình xây dựng hệ thống các bài thực hành trong dạy thực hành Sinh học 11 theo chương trình chuyên Sinh

2.2.3.1. Quy trình chung

Quy trình xây dựng hệ thống bài TH để dạy học phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh qua 4 bước trong sơ đồ 2.2:

Bước 1. Lựa chọn chủ đề lý thuyết để xây dựng các chủ đề dạy học TH theo các nguyên tắc cần đạt

Bước 2. Xây dựng hệ thống các bài TH theo các chủ đề đã xác định phù hợp với hệ thống kĩ năng TH cần rèn luyện

Bước 3. Thiết kế cấu trúc các bài thực hành theo từng chủ đề TH

Bước 4. Đối chiếu với mục tiêu đặt ra và lấy ý kiến chuyên gia để thẩm định hệ thống bài TH

Sơ đồ 2.2. Quy trình xây dựng hệ thống bài TH

2.2.3.2. Phân tích quy trình

Bước 1. Lựa chọn chủ đề lý thuyết để xây dựng các chủ đề dạy học TH theo các nguyên tắc cần đạt

Từ nội dung kiến thức của các chương trong chương trình chuyên Sinh lớp 11 theo chương trình giáo dục phổ thông, tiến hành phân tích và lựa chọn để tìm ra các vấn đề TH. Sau đó, xác định các chủ đề có thể xây dựng các bài TH theo các nguyên tắc cần đạt. Trong luận án này chúng tôi gọi là các chủ đề dạy học TH.

Các chủ đề dạy học TH được xác định theo các mục sau: Tên chủ đề, nội dung kiến thức Sinh học cần đạt trong chủ đề TH, mục tiêu cần đạt về các kĩ năng

TH. Trong mỗi chủ đề, tên và nội dung kiến thức xác định bằng cách hệ thống và tập trung các nội dung kiến thức Sinh học có thể sử dụng để dạy học TH. Đồng thời, việc xác định các kĩ năng TH ở mỗi chủ đề là cơ sở để xây dựng các bài TH trong mỗi chủ đề dạy học TH.

Bước 2.Xây dựng hệ thống các bài TH theo các chủ đề đã xác định phù hợp với hệ thống kĩ năng TH cần rèn luyện

Việc mã hóa các kiến thức Sinh học và kĩ năng TH trong mỗi chủ đề thành các bài TH đòi hỏi cần có sự nghiên cứu, tìm tòi, tổng hợp kinh nghiệm để tạo ra các chủ đề dạy học TH có giá trị sư phạm và giá trị sử dụng cao đối với HS chuyên Sinh.

Căn cứ vào các mục tiêu đã xác định theo từng chủ đề, ở bước này tiến hành rà soát các bài TH đã có và làm sáng tỏ các mục tiêu trên về kiến thức và kĩ năng cần đạt. Các nội dung cần rà soát đối với hệ thống các bài TH hiện có là: số lượng bài theo các chủ đề, mục tiêu về kiến thức và kĩ năng TH, các phương thức và hình thức tổ chức TH và thời lượng thực hiện trong chương trình. Từ đó, để đảm bảo cho việc thực hiện đầy đủ các mục tiêu chủ đề dạy học TH đưa ra ở bước 1, chúng tôi hoàn thiện, bổ sung thêm các bài TH giúp hoàn thiện các mục tiêu đề ra, đáp ứng yêu cầu dạy học hình thành và phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh.

Trong chương trình Sinh học phổ thông hiện nay, các bài TH có mục tiêu chủ yếu là củng cố, minh họa kiến thức lý thuyết. Do đó, việc xây dựng bổ sung các bài TH không chỉ để đảm bảo mục tiêu thực hiện việc rèn luyện các kĩ năng và phát triển NLTH mà còn giúp HS chuyên hình thành kiến thức mới, tìm hiểu các nội dung lý thuyết. Như vậy, khi xây dựng các chủ đề dạy học TH cũng đồng giúp giảm số giờ dạy lý thuyết, cân bằng thời lượng học lý thuyết và TH của HS chuyên Sinh, phù hợp với yêu cầu đổi mới của quá trình dạy học ở trong nước và hội nhập với quốc tế.

Mỗi chủ đề gồm 3 bài TH được sắp xếp theo trình tự tương ứng với hình thức từng bài như sau:

+ Bài 1: TH quan sát và rèn luyện các thao tác TH ở mức độ cơ bản.

+ Bài 2: TH thí nghiệm với các thao tác TH ở mức độ nâng cao.