Phân Tích Mục Tiêu, Nội Dung Chương Trình Sinh Học 11 Làm Cơ Sở Xây Dựng Và

là hệ thống các dụng cụ, hoá chất cũng như mẫu vật phục vụ thí nghiệm TH.

- Vẫn tồn tại tình trạng mất cân đối giữa thời lượng lý thuyết và TH. Đa số các hoạt động chuyên môn đều hướng tới việc dạy học lý thuyết, dạy học TH chủ yếu chỉ nhằm mục đích minh họa kiến thức. Một số nội dung TH hiện nay trong SGK hiện hành đã không còn phù hợp với chương trình GDPT 2018, chưa đáp ứng được các yêu cầu đề ra.

- Chương trình chuyên Sinh hiện nay mới chỉ được Bộ giáo dục quy định mục tiêu về việc phát triển các kĩ năng TH, nhưng chưa có hệ thống các bài dạy phù hợp với mục tiêu đó. Vì vậy các bài TH thí nghiệm trong chương trình chuyên chỉ là lấy từ nội dung chương trình Sinh học nâng cao ở khối không chuyên và các bài TH do GV tự sưu tầm chưa có độ phù hợp cao (về nội dung, về điều kiện thực hiện...) so với thực tiễn dạy học ở nhiều trường THPT chuyên hiện nay.

Tiểu kết chương 1

1. Qua phân tích, tổng hợp các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước có liên quan đến đề tài luận án, chúng tôi nhận thấy:

- Trên thế giới và trong nước đã có nhiều nghiên cứu về vấn đề về rèn luyện, phát triển kĩ năng, NL cho người học. Tuỳ theo cách tiếp cận khác nhau, các nhà nghiên cứu giáo dục đã đưa ra cơ sở lý luận cũng như đã đề xuất phương pháp đánh giá, các tiêu chí để đánh giá sự phát triển một số NL của người học, đồng thời các nghiên cứu cũng đã khẳng định vai trò của dạy học TH trong quá trình dạy học.

- Gần đây, một số vấn đề lý luận về dạy học TH, thí nghiệm cho HS THPT đã được quan tâm nghiên cứu, tuy nhiên cấu trúc và các biểu hiện, tiêu chí đánh giá NLTH của HS THPT cũng như HS chuyên chưa được các tác giả đi sâu nghiên cứu.

2. Làm rõ khung lý luận của đề tài về dạy học TH và NLTH Sinh học của HS chuyên Sinh, gồm: khái niệm NLTH; NLTH Sinh học của HS chuyên; cấu trúc của NLTH Sinh học và các biểu hiện của các NL thành phần.

3. Từ những nghiên cứu về tổng quan và cơ sở lí luận của đề tài, chúng tôi đã tiến hành điều tra thực trạng việc dạy và học TH Sinh học đối với HS chuyên Sinh ở các trường THPT chuyên hiện nay; tìm hiểu nhận thức của GV và việc dạy HS học theo hướng rèn luyện và phát triển NLTH Sinh học cho HS. Kết quả điều tra cho thấy tuy đa số GV nhận thức được về vai trò và tầm quan trọng của việc dạy và học TH Sinh học, nhưng trên thực tế công việc này còn được tiến hành rất hạn chế, do GV chưa thực sự có được những hiểu biết chuẩn xác và khoa học về NLTH Sinh học, vì vậy để xây dựng hệ thống bài TH Sinh học phù hợp với yêu cầu dạy HS chuyên cũng như việc đánh giá NLTH còn chưa thực sự phù hợp. Điều này một lần nữa khẳng định đề tài mà chúng tôi thực hiện là có ý nghĩa và đáp ứng được nhu cầu của GV và HS chuyên về dạy học TH hiện nay ở các trường chuyên.

CHƯƠNG 2

PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC THỰC HÀNH SINH HỌC CHO HỌC SINH LỚP 11 CHUYÊN SINH‌

2.1. Phân tích mục tiêu, nội dung chương trình Sinh học 11 làm cơ sở xây dựng và tổ chức dạy học phát triển năng lực thực hành cho học sinh chuyên Sinh

2.1.1. Mục tiêu

Hiện nay, hoạt động dạy học chuyên Sinh được thực hiện theo công văn số 10803/BGDĐT-GDTrH ngày 16/12/2009 của Bộ Giáo dục và Đào tạo hướng dẫn thực hiện Chương trình chuyên sâu các môn chuyên cấp THPT. Theo đó, mục tiêu chương trình chuyên sâu nhằm phát triển năng khiếu của HS đối với từng môn chuyên. Mục tiêu cụ thể về kiến thức, kĩ năng và nội dung chương trình chuyên sâu được quy định đối với từng khối lớp 10,11 và 12.

Cập nhật Chương trình GDPT tổng thể và chương trình GDPT môn Sinh học được ban hành kèm theo Thông tư 32/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018, trên cơ sở mục tiêu dạy học môn chuyên là phát huy tính sáng tạo của đội ngũ giáo viên trực tiếp giảng dạy môn chuyên, Bộ Giáo dục và Đào tạo đã hướng dẫn các nội dung giảng dạy môn chuyên Sinh học bao gồm:

- Quan điểm dạy học các môn chuyên cấp THPT theo định hướng phát triển phẩm chất và NL HS. Theo đó, mục tiêu giảng dạy chuyên sâu môn Sinh học trên cơ sở phát triển phẩm chất và NL HS của chương trình GDPT cấp THPT là giúp HS có năng khiếu về Sinh học “tìm hiểu sâu hơn các tri thức cốt lõi của Sinh học, các phương pháp nghiên cứu và ứng dụng Sinh học, các nguyên lí và quy trình công nghệ Sinh học thông qua các chủ đề”. Nguyên cứu sâu nội dung các chủ đề đó, HS có thể tự xác định được các ngành nghề phù hợp để lựa chọn học tiếp sau THPT, đồng thời phát triển các NL chung và NL Sinh học.

- Đổi mới nội dung dạy học chuyên sâu môn Sinh học: Chương trình GDPT 2018 đã tham khảo chương trình môn Sinh học của một số quốc gia, vùng lãnh thổ

và tổ chức quốc tế nhằm nâng cao chất lượng đào tạo chất lượng cao môn Sinh học ở Việt Nam. Chương trình môn Sinh học cụ thể hóa mục tiêu GDPT “giúp người học làm chủ kiến thức Sinh học phổ thông và chuyên sâu, biết vận dụng hiệu quả kiến thức vào đời sống và tự học suốt đời, có định hướng lựa chọn nghề nghiệp phù hợp, biết xây dựng và phát triển hài hòa các mối quan hệ xã hội”.

2.1.2. Yêu cầu cần đạt

Chương trình GDPT ban hành kèm theo Thông tư 32/TT-BGDĐT, ngày 26/12/2018 của Bộ Giáo dục và Đào tạo về chương trình đã nêu rõ yêu cầu cần đạt về phẩm chất chủ yếu và NL cốt lõi được quy định tại mục IX trong chương trình môn Sinh học Trong đó, những biểu hiện của NL Sinh học gồm: NL nhận thức Sinh học; NL tìm hiểu Sinh học và NL vận dụng kiến thức, kĩ năng Sinh học. Các yêu cầu cần đạt về phẩm chất chủ yếu và NL cốt lõi là căn cứ để xây dựng nội dung dạy học chuyên sâu môn Sinh học, biên soạn kế hoạch năm học và tài liệu hướng dẫn dạy học, đánh giá kết quả giáo dục HS trong các trường THPT chuyên. Định hướng phát triển phẩm chất và NL biểu hiện bằng hành động, định lượng được kết quả. HS phải có được kiến thức, NL để có thể: học và thi được THPT Quốc gia; thi HSG Quốc gia, quốc tế.

2.1.3. Kế hoạch giáo dục

Trong chương trình GDPT 2018, thời lượng dành cho các mạch nội dung theo chương trình môn Sinh học là: Mỗi lớp học là 70 tiết và 35 tiết cho 3 chuyên đề dạy trong 35 tuần; Nội dung cần bổ sung cập nhật cho chương trình chuyên Sinh học 2009 là: các ngành nghề liên quan đến Sinh học (tăng cường giáo dục hướng nghiệp cho HS chuyên môn Sinh học), phát triển đạo đức Sinh học, kinh tế, công nghệ.

Mạch nội dung lớp 11 với thời lượng 70 tiết, gồm 4 chủ đề Sinh học tương ứng với 4 đặc trưng sống cấp độ cơ thể, trong đó chủ đề về trao đổi chất và chuyển hóa năng lượng chiếm 41% thời lượng. Khác với chương trình hiện nay, chương trình môn Sinh học 11 có thêm 3 chuyên đề học tập với thời lượng 35 tiết. Với thời lượng và sự thay đổi của chương trình là khá phù hợp để GV có thể chủ động xây dựng kế hoạch dạy học, qua đó có thể bổ sung các chủ đề dạy học TH tương ứng.

2.1.4. Dạy học TH chuyên Sinh học theo định hướng chương trình GDPT 2018 và nội dung dạy học chuyên sâu môn Sinh học‌

2.1.4.1. Các kĩ năng TH Sinh học trong chương trình GDPT 2018

Trong chương trình GDPT 2018, chương trình chuyên sâu môn Sinh học được xác định các theo mục tiêu dạy học phát triển phẩm chất và NL HS, đồng thời định hướng về phương pháp giáo dục và đánh giá kết quả giáo dục. Trong đó, các hoạt động dạy học TH đã được đề cao hơn và nêu rõ, đó là định hướng về phương pháp dạy học nhằm phát triển các kĩ năng Sinh học cơ bản (Phụ lục 2a) và chú trọng đánh giá các kĩ năng TH Sinh học cũng như hình thức kiểm tra đánh giá thông qua quan sát quá trình HS thực hiện các bài TH thí nghiệm.

2.1.4.2. Các kĩ năng TH Sinh học chuyên Sinh tiếp cận với các đề thi Học sinh giỏi Quốc gia và Quốc tế (IBO)

Chương trình chuyên sâu môn Sinh học theo định hướng giúp HS chuyên tiếp cận với các bài thi Quốc gia và Quốc tế, vì vậy các kĩ năng TH được quy định bởi tổ chức IBO năm 2010 cũng là căn cứ quan trọng trong quá trình dạy học. Hệ thống các kĩ năng TBO được quy định gồm 4 nhóm (mô tả trong Phụ lục 2b)

Ở các bài thi trong các kì thi IBO, phần thi TH chiếm 50% - 60% tổng số điểm và thí sinh phải thi qua 4 bài TH ở 4 phòng TH khác nhau. Mỗi phòng TH là một lĩnh vực của Sinh học như: Sinh học phân tử, Hóa sinh, Vi sinh học, Hệ thống học ĐV và TV, Giải phẫu và sinh lí TV, ĐV…Trong mỗi nội dung đó lại gồm khoảng 3 phần TH có nội dung và kĩ năng TH liên quan đến nhau. Theo thống kê nghiên cứu của chúng tôi (Bảng 2.1) các bài thi IBO chủ yếu tập trung việc đánh giá khả năng sử dụng các kĩ năng TH để giải quyết các vấn đề Sinh học, đó là các kĩ năng: sắp xếp và sử dụng thiết bị cũng như vận dụng linh hoạt các phương pháp thực hành bộ môn và phương pháp vật lý, hóa học; quan sát và thao tác thí nghiệm; thu thập số liệu và xử lý kết quả thu được; bố trí thí nghiệm nghiên cứu. Kết quả rà soát cũng cho thấy, hệ thống các kĩ năng khoa học và kĩ năng TH Sinh học cơ bản là quan trọng trong việc tìm hiểu, giải quyết các vấn đề Sinh học.

Bảng 2.1. Thống kê các yêu cầu kĩ năng TH trong một số bài thi IBO đối với các bài TH Sinh lý TV và TH Sinh lý ĐV

Năm

Bài

Nội dung

Yêu cầu kĩ năng

2010

Hệ thống

học động vật và thực vật.

-Vẽ cây phát sinh chủng loại của 6 loài thực vật bằng phương pháp đơn giản nhất.

- Vẽ cây phát sinh chủng loại của 6 loài côn trùng bằng phương pháp ma trận khoảng cách.

- Đồng tiến hóa giữa thực

vật và côn trùng

- Quan sát, cắt mẫu, thu thập thông tin và phân loại

- Tính toán, xây dựng cây tiến hóa và suy đoán

- Phân tích và đưa giả thuyết về tiến hóa

Sinh lí và giải phẫu

- Phản ứng trả lời của vỏ não chuột khi có kích thích tối đa.

- Giải phẫu nhện

- Thực hiện thí nghiệm ảo bằng cách nhấn nút từng bước và qua sát.

- Thu thập thông tin và phân tích kết quả

- Kĩ năng TH bộ môn (giải phẫu) và

phân loại

2011

Giải phẫu và sinh lí ĐV

- Quan sát thần kinh đùi của ếch.

- Quan sát hình thái mô và

ghép với chức năng của chúng

- Kĩ năng TH bộ môn (giải phẫu trên ếch)

- Quan sát để tìm mối liên hệ giữa cấu trúc và chức năng

Giải phẫu, sinh lí và di truyền TV

- Giải phẫu TV.

- Sinh lý và Di truyền TV

- Quan sát tiêu bản trên kính hiển vi

- Phán đoán

- Sử dụng thước đo thị kính

- Sử dụng cây mô hình Arabidopsis nghiên cứu ảnh hưởng của photphat

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 227 trang tài liệu này.

Năm

Bài

Nội dung

Yêu cầu kĩ năng

lên sự sinh trưởng

- Kỹ thuật lai Western

2013

Hình thái, sinh lí và sinh thái TV.

- Xác định nồng độ glucose ở dịch chiết TV- Nhuộm tinh bột chuyển hóa.

- Hình thái thực vật và

sinh thái thụ phấn.

- Định lượng glocose bằng phương pháp đo hấp phụ NADH

- Sử dụng pipet xác định nồng độ glucose ở dịch chiết của các thực vật khác nhau

- Tính toán

1.2.4.2. Các chủ đề dạy học TH Sinh học lớp 11

Về nội dung dạy học, chương trình chuyên sâu môn Sinh học 11 (2019) được trình bày theo các quá trình sống cấp độ cơ thể, ở mỗi quá trình sống thể hiện khái quát những đặc điểm chung cho cấp độ cơ thể tương đương ở TV và ĐV, trong đó nội dung dạy học đi sâu nghiên cứu những cấu trúc, cơ chế và quá trình sinh lí đặc trưng ở cơ thể TV và cơ thể ĐV.

Các yêu cầu cần đạt ở mỗi nội dung dạy học theo chủ đề cũng được mô tả khá rõ ràng, theo mức độ phát triển các kĩ năng TH và khả năng nhận thức của HS chuyên. Các yêu cầu về kĩ năng TH có thể được cụ thể và chia theo từng chuyên đề trong chương trình chuyên Sinh lớp 11 tương đương với các nội dung về kiến thức. (phụ lục 2c)

Trong chương trình GDPT 2018, các chủ đề nội dung cũng tương tự như vậy. Tuy nhiên, khác với chương trình hiện hành, nội dung các chủ đề môn Sinh học định hướng xây dựng kiến thức cơ sở cho các quy trình công nghệ gắn với các lĩnh vực ngành nghề, trong yêu cầu đạt của từng chủ đề luôn yêu cầu HS liên hệ với ngành nghề liên quan.

Trên cơ sở định hướng về nội dung và các kĩ năng TH Sinh học cho HS chuyên lớp 11 và cấu trúc NLTH Sinh học đã xây dựng ở chương 1, chúng tôi tiến hành xây dựng bổ sung và hoàn thiện hệ thống các bài TH nhằm đáp ứng yêu cầu về dạy học phát triển NLTH Sinh học cho HS chuyên Sinh, đồng thời phát triển tư

duy tích cực và sáng tạo của HS chuyên. Các nội dung cần xây dựng phải trả lời được các câu hỏi sau: Số lượng các bài TH đã tương ứng với nội dung dạy học lý thuyết chưa?; Mục tiêu của các bài TH đã đáp ứng được mục tiêu đề ra của chương trình chuyên Sinh hay không?; Các hoạt động TH trong các bài có thể giúp HS chuyên Sinh hình thành và phát triển được các kĩ năng TH theo yêu cầu của các kì thi HSG Quốc gia và kì thi IBO không?.

Đối với chương trình chuyên Sinh lớp 11 hiện nay, nội dung các bài thi TH chủ yếu tập trung ở các nội dung Sinh học cấp độ tế bào và cơ thể. Bên cạnh đó, hình thức TH chủ yếu hiện nay là TH quan sát, nhận biết mang tính minh họa, làm sáng tỏ các vấn đề lý thuyết đã học; các bài TH được tổ chức dạy sau khi HS học xong mỗi nội dung kiến thức theo từng chủ đề và gồm các bài TH rời rạc có mục tiêu minh họa kiến thức và hình thành một số kĩ năng TH Sinh học. Cụ thể là, các bài TH trong chương trình chuyên Sinh được quy định dạy hiện nay chỉ gồm các bài TH trong chương trình Sinh học THPT nâng cao.

So với mục tiêu về các kĩ năng đề ra theo yêu cầu của chương trình chuyên Sinh cũng như yêu cầu của IBO (2015) và cấu trúc NLTH Sinh học cho HS chuyên thì chương trình hiện nay còn thiếu rất nhiều các kĩ năng TH. Số lượng bài TH còn rất ít (5 bài) và tổng thời gian thực hiện là 6 tiết cho các bài (trên tổng số tiết dành cho cả chuyên đề Sinh lý TV là 70 tiết). Hình thức tổ chức dạy học TH hiện nay chủ yếu vẫn là làm thí nghiệm TH, nghĩa là HS thực hiện theo quy trình đã cho trước sau đó ghi lại kết quả và rút ra nhận xét theo hướng dẫn trực tiếp của GV.

Trên cơ sở phân tích trên, chúng tôi nhận thấy hệ thống các bài TH trong chương trình SGK hiện nay vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu rèn luyện các kĩ năng TH trong chương trình chuyên sâu của Bộ Giáo dục và Đào tạo. Vì vậy, ngoài các bài TH trong chương trình chuyên Sinh thì các bài TH trong các đề thi TH chọn HSG quốc gia vòng 1 và vòng 2 cũng được sử dụng làm nguồn tài liệu học TH cho HS chuyên. Tuy nhiên, hiện nay các bài TH được sử dụng vẫn chưa chưa được nghiên cứu và sắp xếp theo hệ thống phù hợp với yêu cầu dạy học TH Sinh học ở các trường chuyên. Như vậy, đề tài có nhiệm vụ rà soát bổ sung, thiết kế lại và xây dựng thêm tạo ra một hệ