Sự Tham Gia Của Người Bào Chữa, Người Đại Diện, Nhà Trường, Tổ Chức

là người dưới 18 tuổi phải có ít nhất một trong các điều kiện sau đây: “Có kinh nghiệm khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử các vụ án liên quan đến người dưới 18 tuổi; đã được đào tạo, tập huấn, bồi dưỡng về kỹ năng giải quyết các vụ án hình sự có người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi; đã được đào tạo, tập huấn, bồi dưỡng về tâm lý học, khoa học giáo dục đối với người dưới 18 tuổi” [05]. Thông tư này đã quy định chi tiết và cụ thể hơn về điều kiện, tiêu chuẩn của Điều tra viên, Cán bộ điều tra giúp việc áp dụng các quy định pháp luật về điều tra VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện được đồng bộ, thống nhất và hiệu quả hơn.

2.2.2. Các hoạt động điều tra

Cũng như giai đoạn điều tra VAHS thông thường, trong quá trình điều tra VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện CQĐT tiến hành các hoạt động điều tra gồm: Khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi, xem xét dấu vết trên thân thể, thực nghiệm điều tra; khám xét, thu giữ, tạm giữ tài liệu, đồ vật; khởi tố bị can, hỏi cung bị can, lấy lời khai người tham gia tố tụng; đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói; trưng cầu giám định, định giá tài sản và biện pháp điều tra tố tụng đặc biệt.

Trong giai đoạn điều tra VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện phần lớn các hoạt động điều tra nói trên được áp dụng tương tự như điều tra các VAHS thông thường, song hoạt động lấy lời khai, hỏi cung bị can là người dưới 18 tuổi được tiến hành có nhiều điểm khác biệt, cần được chú ý như:

Một là, quá trình lấy lời khai, hỏi cung bị can là người dưới 18 tuổi phải có mặt của người bào chữa hoặc người đại diện của họ, trước khi khi tiến hành thì CQĐT phải thông báo trước thời gian, địa điểm cho người bào chữa, người đại diện, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của họ biết [27]. Về việc thông báo trước về thời gian, địa điểm lấy lời khai, hỏi cung cho người bào chữa, người đại diện, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người dưới 18 tuổi chưa được BLTTHS 2015 quy định cụ thể mà chỉ đặt ra yêu cầu

đối với cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải báo trước một thời gian “hợp lý” cho người bào chữa [27]. Để làm rò quy định này, Thông tư số 70/2011/TT-BCA của Bộ Công an quy định Điều tra viên phải thông báo trước 24 giờ về thời gian, địa điểm lấy lời khai. Đối với trường hợp người bào chữa ở xa, Điều tra viên phải thông báo trước 48 giờ [06].

Hai là, quy định thời gian tối đa của quá trình lấy lời khai, hỏi cung bị can là người dưới 18 tuổi. Theo đó, CQĐT không được phép lấy lời khai, hỏi cung người dưới 18 tuổi không quá hai lần trong 01 ngày và mỗi lần không quá 02 giờ trừ một số trường hợp do luật quy định, xem xét áp dụng các biện pháp phù hợp nhằm giảm đến mức thấp nhất thời gian, số lượng lần lấy lời khai, hỏi cung và phải tạm dừng ngay việc lấy lời khai, hỏi cung khi người dưới 18 tuổi có biểu hiện mệt mỏi, ảnh hưởng đến khả năng khai báo chính xác, đầy đủ [27]. Đây là một điểm tiến bộ so với BLTTHS 2003 không có một quy định nào hạn chế số lần, thời gian hỏi cung. Việc quy định như vậy nhằm đảm bảo tốt nhất sức khỏe cho người dưới 18 tuổi, bởi lẽ, người dưới 18 tuổi với những đặc điểm tâm sinh lý như dễ xúc động, còn non nớt về mặt thể chất cũng như tinh thần nên việc liên tục lấy lời khai trong khoảng thời gian dài, liên tục sẽ khiến người người dưới dễ dàng lâm vào tình trạng mệt mỏi, căng thẳng, sợ hãi dẫn đến tâm lý muốn nhận tội cho qua hay khai thiếu chính xác.

Ba là, về cách thức tiến hành lấy lời khai, hỏi cung. BLTTHS 2015 không quy định chi tiết về vấn đề này, tuy nhiên tại Điều 14 TTLT 06/2018 đã nêu rò: Việc lấy lời khai người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, người bị bắt, người bị tạm giữ dưới 18 tuổi có thể thực hiện tại nơi học tập, lao động và sinh hoạt của người đó hoặc nơi tiến hành điều tra, ngoài ra, việc hỏi cung bị can dưới 18 tuổi có thể thực hiện tại nơi cư trú của người đó hoặc nơi tiến hành điều tra. Trường hợp lấy lời khai, hỏi cung phải sắp xếp, bố trí phòng lấy lời khai, hỏi cung bảo đảm thân thiện, phù hợp với tâm lý người dưới 18 tuổi.

Khi tiến hành lấy lời khai, hỏi cung, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải có thái độ thân thiện, nhẹ nhàng, sử dụng ngôn ngữ dễ hiểu, phù hợp với độ tuổi, giới tính, khả năng nhận thức của họ. Trong trường hợp câu hỏi của người đại diện, người bào chữa có tính chất gợi ý, định hướng hoặc có tính chất khẳng định, phủ định liên quan đến vụ án Điều tra viên, Kiểm sát viên yêu cầu không được hỏi và phải dừng ngay việc hỏi trong, đặc biệt trường hợp có dấu hiệu thông cung, mớm cung phải lập tức yêu cầu dừng ngay việc hỏi và lập biên bản, báo cáo người có thẩm quyền xử lý theo quy định.

Bên cạnh đó, một vấn đề tuy chưa được pháp luật TTHS quy định cụ thể song nó gắn liền với hoạt động điều tra các VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện là mô hình phòng ĐTTT. Hiện nay, theo Cục Cảnh sát hình sự (Bộ Công an) nước ta đang trong quá trình xây dựng và hoàn thiện mô hình phòng ĐTTT, đang xây dựng thí điểm mô hình phòng ĐTTT để lấy lời khai của trẻ dưới 18 tuổi để đảm bảo tính nhân văn; giúp Điều tra viên hỗ trợ bị hại ổn định tâm lý, thoải mái khai báo, trao đổi thông tin. Theo đó, phòng ĐTTT có diện tích từ 12 m2 trở lên, màu sơn phải tạo cảm giác ấm áp, gần gũi, dễ chịu, được thiết kế hiện đại, có sách thiếu nhi, đồ chơi, tranh ảnh tạo cảm giác gần gũi cho trẻ em khi khai báo với Điều tra viên. Cán bộ khi lấy lời khai phải có thái độ thân thiện, nhẹ nhàng, sử dụng ngôn ngữ phù hợp với độ tuổi, giới tính, khả năng nhận thức, mức độ trưởng thành của họ; không nhất thiết mặc sắc phục, dựa trên độ tuổi, tình trạng tâm lý, sức khỏe, khả năng nhận thức để áp dụng các biện pháp nghiệp vụ phù hợp nhằm giảm đến mức thấp nhất số lần phải lấy lời khai. Các Điều tra viên sẽ không trực tiếp ngồi đối diện với các em như trước đây, mà sẽ ngồi sau những tấm kính một chiều để ghi lời khai. Các em sẽ không nhìn thấy cán bộ công an nên sẽ thoải mái hơn khi trả lời câu hỏi. Việc lấy lời khai, hỏi cung chỉ được tiến hành khi có sự tham gia của người đại diện hoặc một người khác mà đứa trẻ tin tưởng lựa chọn, người bào chữa, một nhà tâm lý hoặc nhân viên phúc lợi xã hội [28]. Mô hình này là

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 105 trang tài liệu này.

một trong những cách thức để đảm bảo việc thực hiện các nguyên tắc tiến hành tố tụng hình sự thân thiện dành riêng cho người dưới 18 tuổi.

2.2.3. Biện pháp ngăn chặn, cưỡng chế

Các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế có vai trò quan trọng đối với quá trình giải quyết VAHS trong thực tiễn. Vì việc áp dụng các biện pháp này tác động trực tiếp đến quyền con người, các quyền cơ bản của công dân đã được Hiến pháp ghi nhận và bảo vệ. BLTTHS 2015 liệt kê các biện pháp ngăn chặn bao gồm: giữ người trong trường hợp khẩn cấp; bắt (bắt người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, bắt người phạm tội quả tang, bắt người đang truy nã, bắt bị can, bị cáo để tạm giam); tạm giữ; tạm giam; bảo lĩnh; đặt tiền để bảo đảm; cấm đi khỏi nơi cư trú và tạm hoãn xuất cảnh. Biện pháp cưỡng chế bao gồm các biện pháp như dẫn giải, áp giải, kê biên tài sản, phong tỏa tài khoản. Việc quy định các biện pháp cưỡng chế thành mục riêng ở BLTTHS 2015 thực chất là việc tổng hợp các biện pháp cưỡng chế đã được quy định rải rác trong BLTTHS 2013 thành một mục nhằm đảm bảo tính thống nhất, hợp lý của bộ luật, đồng thời thể hiện kĩ thuật lập pháp ở Việt Nam ngày càng phát triển.

Các quy định về các biện pháp ngăn chặn, biện pháp cưỡng chế đối với người từ đủ 18 tuổi và người dưới 18 tuổi có nhiều điểm tương đồng trừ một số quy định liên quan đến việc tạm giữ, tạm giam, giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt người. Về nguyên tắc, BLTTHS 2015 quy định các biện pháp ngăn chặn và biện pháp áp giải chỉ được áp dụng đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi trong trường hợp thật cần thiết chỉ áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi khi có căn cứ cho rằng việc áp dụng biện pháp giám sát và các biện pháp ngăn chặn khác không hiệu quả. Thời hạn tạm giam đối với người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi bằng hai phần ba thời hạn tạm giam đối với người đủ 18 tuổi trở lên [27]. Tuy nhiên, việc “cần thiết” phải áp dụng các biện pháp ngăn chặn trong

những trường hợp nào và “căn cứ” cụ thể nào để đánh giá các biện pháp giám sát và biện pháp ngăn chặn khác là không hiệu quả thì lại không được BLTTHS 2015 quy định. Nhằm cụ thể hóa cho Điều luật này tại khoản 2, Điều 12, TTLT06/2018 đã quy định: Biện pháp giữ người, bắt, tạm giữ, tạm giam chỉ được áp dụng sau khi cơ quan người tiến hành tố tụng cân nhắc, xem xét áp dụng biện pháp giám sát, các biện pháp khác như bảo lĩnh, đặt tiền để bảo đảm, cấm đi khỏi nơi cư trú, tạm hoãn xuất cảnh biện pháp tạm giữ, tạm giam mà không hiệu quả. Các căn cứ xác định việc áp dụng các biện pháp giám sát, biện pháp ngăn chặn khác không hiệu quả bao gồm bỏ trốn, bị bắt theo quyết định truy nã, có dấu hiệu bỏ trốn, tiếp tục phạm tội, có dấu hiệu tiếp tục phạm tội hoặc có các hành vi mua chuộc, cưỡng ép, xúi giục người khác khai báo gian dối, cung cấp tài liệu sai sự thật; tiêu hủy, giả mạo chứng cứ, tài liệu, đồ vật của vụ án, tẩu tán tài sản liên quan đến vụ án; đe dọa, khống chế, trả thù người làm chứng, bị hại, người tố giác tội phạm hoặc người thân thích của những người này. Đối với biện pháp áp giải được áp dụng trong các trường hợp: bị can, bị cáo đã có giấy triệu tập đến lần thứ hai nhưng cố ý vắng mặt mà không vì lý do bất khả kháng hoặc do trở ngại khách quan; người bị giữ trong trường hợp khẩn cấp, bị can, bị cáo đang bị tạm giam từ nơi bị giam, giữ đến địa điểm tiến hành điều tra, truy tố, xét xử vụ án.

So với BLTTHS 2003, BLTTHS 2015 đã có bước tiến bộ khi quy định thêm ba nội dung hoàn toàn mới: Một là, về việc thông báo cho người đại diện người người 18 tuổi khi áp dụng biện pháp ngăn chặn trong vòng 24 giờ khi áp dụng các biện pháp ngăn chặn như giữ người trong trường hợp khẩn cấp, bắt người. Hai là, quy định kịp thời hủy bỏ, thay thế bằng biện pháp ngăn chặn khác khi không còn căn cứ để áp dụng biện pháp tạm giam, tạm giữ. Ba là, quy định về thời hạn tạm giam đối với người người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi bằng hai phần ba thời hạn tạm giam đối với người từ đủ 18 tuổi trở lên [27]. Tuy nhiên, BLTTHS 2015 lại thiếu đi các quy định về thời hạn

gia hạn tạm giam. Theo nguyên tắc chung, các quy định liên quan đến thời hạn gia hạn tạm giam đối với người bị buộc tội là người từ đủ 18 tuổi trở lên sẽ được áp dụng đối với người bị buộc tội là người dưới18 tuổi. Việc cho phép gia hạn nhưng lại không quy định thời hạn được phép gia hạn làm mất đi ý nghĩa của việc quy định thời hạn tạm giam dành riêng cho người dưới 18 tuổi.

Bên cạnh các quy định nêu trên, BLTTHS 2015 cho phép cơ quan tiến hành tố tụng áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam, bắt người dưới 18 tuổi từ đủ 16 đến dưới 18 tuổi, phạm tội ít nghiêm trọng, nghiêm trọng do vô ý, khi người dưới 18 tuổi này tiếp tục phạm tội, bỏ trốn hay bị bắt theo quyết định truy nã [27]. Với việc quy định điều kiện áp dụng đối với từng độ tuổi của người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi BLTTHS 2015 đã khắc phục những thiếu sót của BLTTHS 2003 không đề cập đến trường hợp này góp phần thuận lợi cho cơ quan/người tiến hành tố tụng trong quá trình thực hiện các hoạt động tố tụng thuộc nhiệm vụ quyền hạn của mình.

2.2.4. Sự tham gia của người bào chữa, người đại diện, nhà trường, tổ chức

Quá trình giải quyết VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện cũng như trong giai đoạn điều tra vụ án, cơ quan tiến hành tố tụng có trách nhiệm đảo bảo sự tham gia của người bào chữa, người đại diện, người bảo vệ quyền lợi ích hợp pháp của họ một cách hiệu quả nhằm giúp cho quá trình tố tụng diễn ra một cách toàn diện và khách quan. Cụ thể khi tiến hành điều tra VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện, CQĐT, Điều tra viên, Kiểm sát viên yêu cầu hoặc đề nghị cơ quan, tổ chức luật định cử người giám hộ, người đại diện, người thực hiện trợ giúp pháp lý, người bào chữa, Bào chữa viên nhân dân để tham gia tố tụng.

2.2.4.1. Người bào chữa

Tại Khoản 2, Điều 72 BLTTHS 2015 quy định người bào chữa gồm: luật sư, người đại diện của người bị buộc tội, bào chữa viên nhân dân, trợ

giúp viên pháp lý. Theo đó, BLTTHS 2015 đã mở rộng phạm vi những đối tượng có thể được xem là người bào chữa so với BLTT 2013 khi quy định thêm về người bào chữa là trợ giúp viên pháp lý.

Trong giai đoạn điều tra VAHS thông thường cũng như đối với các VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện, người bào chữa có quyền gặp, hỏi người bị buộc tội; quyền có mặt trong hoạt động đối chất, nhận dạng, nhận biết giọng nói và hoạt động điều tra khác; quyền đề nghị cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng thu thập chứng cứ, giám định bổ sung, giám định lại, định giá lại tài sản. Trong đó, đối với hoạt động lấy lời khai, hỏi cung phải có sự bắt buộc tham gia của người bào chữa, nếu không có sự tham gia của họ thì biên bản ghi lời khai, biên bản hỏi cung không có giá trị pháp lý, không được sử dụng làm chứng cứ đưa vào hồ sơ vụ án. Ngoài ra, BLTTHS 2015 còn quy định về bào chữa chỉ định. Theo đó, trường hợp người bị buộc tội là người dưới 18 tuổi, không có người bào chữa hoặc người đại diện hoặc người thân thích của họ không mời người bào chữa thì cơ quan tiến hành tố tụng chỉ định người bào chữa cho họ hoặc yêu cầu Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước cử người thực hiện trợ giúp pháp lý theo quy định [27]. Quy định này nhằm đảm bảo tối đa các quyền lợi cho người dưới 18 tuổi phạm tội trong suốt quá trình điều tra vụ án cũng như trong các giai đoạn tố tụng khác.Tuy nhiên vì bào chữa là quyền nên người duới 18 tuổi phạm tội hoặc người đại diện, người thân thích của họ vẫn có thể thay đổi hoặc từ chối người bào chữa, khi có yêu cầu CQĐT sẽ lập biên bản về việc từ chối người bào chữa và chấm dứt việc chỉ định người bào chữa.

2.2.4.2. Người đại diện, nhà trường, tổ chức

Người đại diện của người tham gia tố tụng là người dưới 18 tuổi được xác định là cha mẹ đẻ, cha mẹ nuôi; người giám hộ (người giám hộ đương nhiên hoặc người được Ủy ban nhân dân cấp xã nơi người dưới 18 tuổi cư trú cử hoặc Tòa án chỉ định theo quy định tại các điều 46, 47, 48, 52 và 54 Mục 4

Chương III Bộ luật Dân sự) [05]. Theo BLTTHS 2013, người đại diện của người người bị tạm giữ, bị can là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi; người CTN có nhược điểm về tâm thần hoặc thể chất hoặc trong những trường hợp cần thiết khác phải có mặt trong các buổi lấy lời khai, hỏi cung [26]. Hiện nay, BLTTHS 2015 đã bỏ quy định về độ tuổi và tình trạng sức khỏe như một căn cứ để xác định sự cần thiết có mặt của người đại diện. Điều này có nghĩa, người đại diện của người dưới 18 tuổi đều phải có mặt trong các buổi hỏi cung, lấy lời khai mà không phải phụ thuộc vào tình trạng thể chất, tinh thần của người người 18 tuổi đó [27]. Bên cạnh đó, BLTTHS 2015 đã có những quy định cụ thể về quyền mà người đại diện của người người 18 tuổi có thể thực hiện nhằm bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích cho người dưới 18 tuổi như được tham gia vào quá trình lấy lời khai, hỏi cung người dưới 18 tuổi; được đưa ra chứng cứ, tài liệu, đồ vật, yêu cầu, khiếu nại, tố cáo; được đọc, ghi chép, sao chụp tài liệu liên quan đến việc buộc tội người dưới 18 tuổi trong hồ sơ vụ án sau khi kết thúc điều tra [27]. Việc quy định cụ thể như trên giúp cho người đại diện có thể thực hiện tốt hơn nhiệm vụ bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của người người 18 tuổi. Với cách quy định như trên phần nào hạn chế được việc người đại diện tham gia vào quá trình tố tụng, có mặt trong các thủ tục điều tra chỉ mang tính hình thức mà không thực hiện được vai trò của mình.

Ngoài ra, trong quá trình điều tra VAHS do người dưới 18 tuổi thực hiện, trường hợp người dưới 18 tuổi phạm tội không có gia đình, không có nơi cư trú ổn định và có đề nghị của họ, người đại diện hợp pháp hoặc khi xét thấy cần thiết thì ngoài sự tham gia của người đại diện, người bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp, CQĐT, Điều tra viên có thể đề nghị Cơ quan Lao động - Thương binh và Xã hội, Hội Liên hiệp Phụ nữ, Đoàn Thanh niên Cộng sản Hồ Chí Minh, Hội Bảo vệ quyền trẻ em, Trung tâm trợ giúp pháp lý, cơ quan, tổ chức khác nơi tiến hành tố tụng cử người tham gia tố tụng để hỗ trợ, bảo