Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ Đại học

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Khoảng vài thập niên trở lại đây, sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kĩ thuật đã làm thay đổi đáng kể mọi mặt của đời sống xã hội, trong đó có lĩnh vực giáo dục. Có thể nói, thành tựu lớn lao nhất của sự thay đổi ấy trong giáo dục chính là định hướng dịch chuyển từ dạy học lấy người dạy làm trung tâm sang lấy người học làm trung tâm. Nhiều tư tưởng, chiến lược, phương pháp dạy học mới ra đời đều xoay quanh vấn đề dạy học tập trung vào người học để khai thác tiềm năng sẵn có ở họ, tìm cách tích cực hóa người học, làm cho người học năng động hơn trong quá trình học tập, trong số đó đáng kể nhất là chiến lược dạy học hợp tác, dạy học theo chủ nghĩa hiện sinh, dạy học kiến tạo, dạy học dựa vào vấn đề, dạy học dựa vào dự án , dạy học dựa vào tương tác.

Dạy học dựa vào tương tác là chiến lược dạy học coi trọng tính tích cực, năng động của người học. Việc dạy và học được thực hiện dựa trên sự tác động qua lại giữa các thành tố của quá trình dạy học (các tương tác sư phạm), trong đó quan trọng nhất là sự tác độ ng giữa người học với người dạy, bạn học và môi trường dạy học. Chính nhờ vào sự tác động qua lại ấy mà giảm bớt đi đáng kể tính một chiều, tính thụ động của người học và vai trò của mỗi thành tố trong quá trình dạy học được nâng lên xứng tầm với vị trí của nó.

Trong quá trình dạy học hiện đại, quan hệ tương tác hết sức được xem trọng. Xét ở góc độ nào đó, nó phải được nhìn nhận như một nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Tức là cho dù đối tượng dạy học là ai, nội dung dạy học là gì , thì để dạy và học tốt được đều cần phải có sự tương tác tích cực giữa người học với các thành tố khác.

Mối quan hệ tương tác trong dạy học nói chung và dạy học dựa vào tương tác nói riêng đã được một số tác giả trong và ngoài nước quan tâm nghiên cứu. Chẳng hạn: John Deway nghiên cứu về tương tác xã hội và ứng dụng nó trong dạy học; L.X.Vygotsky nghiên cứu về tương tác hướng vào “Vùng cận phát triển” của người học; N.V.Savin, T.A.Ilina, P.P.Êxipốp, Iu.K.Babanski nghiên cứu về mối quan hệ tương tác giữa người dạy - người học - nội dung trong quá trình dạy học; Guy Brousseau, Claude Comiti, M.Artigue, R.Douady, C.Margolinas… nghiên cứu về lí thuyết tình huống và quan hệ tương tác giữa người dạy và ngư ời học trong các tình

huống dạy học ấy (tình huống được xem là môi trường dạy học vi mô); Jean - Marc Denommé và Madelein Roy nghiên cứu về sư phạm tương tác với đặc trưng là sự tác động qua lại giữa ba thành tố: người dạy - người học - môi trường; Đặng Thành Hưng nghiên cứu về dạy học hợp tác, dạy học dựa vào tương tác và đặc biệt quan tâm tới tương tác người học - người học, tương tác nội tâm v.v… Mặc dù có nhiều tác giả nghiên cứu về dạy học dựa vào tương tác với nhiều cách tiếp cận khác nhau, vấn đề quan tâm khác nhau, song có thể nói, cho đến nay vẫn chưa có một nghiên cứu nào xây dựng được khung lí thuyết hoàn chỉnh cho dạy học dựa vào tương tác. Đồng thời những biện pháp, cách thức cụ thể được đưa ra để áp dụng lí thuyết này trong thực tiễn còn mang t ính hình thức và rất khó khăn trong quá trình triển khai thực hiện cũng như chuyển giao, phổ biến rộng rãi. Nói chung, chưa xứng tầm với một triết lí dạy học vốn rất tiềm năng này. Chính vì vậy, những nghiên cứu ngày nay về vấn đề này phải hướ ng đến việc làm sáng tỏ bản chất của tương tác trong dạy học dựa trên những căn cứ khoa học từ các lĩnh vực nghiên cứu phụ cận của giáo dục học, trong đó quan trọng nhất là tâm lí học giáo dục và sinh lí học thần kinh về nhận thức; chỉ ra được các dạng tươ ng tác cơ bản và những ảnh hưởng của nó tới chất lượng và hiệu quả trong quá trình dạy học hiện đại . Từ đó vạch ra những chiến lược vừa cụ thể vừa đồng bộ, có sự phân cấp rõ ràng để tiến hành quá trình dạy học dựa vào tương tác: từ khung lí thuyết về dạy học dựa vào tương tác phải triển khai thành những mô hình kĩ thuật dạy học cụ thể và chúng sẽ được chọn lựa để áp dụng cho phù hợp với đối tượng người học, môi trường dạy học và phù hợp với năng lực sư phạm của chính bản thân người dạy.

Trước đòi hỏi của th ực tiễn xã hội phát triển, giáo dục nói chung mà đặc biệt là lĩnh vực đào tạo nghề đã và đang bộc lộ những khiếm khuyết lớn. Trong đó, vấn đề nổi cộm là chất lượng đầu ra của sản phẩm đào tạo - năng lực chuyên môn của người học chưa đáp ứng được yêu cầu ca o của thực tiễn ngành nghề. Nguyên nhân sâu xa của vấn đề này nằm ngay trong chính quá trình đào tạo ở các trường chuyên nghiệp. Nhìn chung quá trình đào tạo vẫn được thực hiện theo lối truyền thống mặc dù các khẩu hiệu đổi mới được hô hào rầm rộ từ nhiều năm nay, từ cấp quản lí tới người thực hiện: chương trình nặng về lí thuyết, ít thực hành; phương pháp nặng về truyền thụ mà ít có tính tương tác đa chiều giữa các chủ thể của hoạt động dạy học;

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 217 trang tài liệu này.

quan hệ thầy - trò nặng về áp đặt mà ít có sự thỏa hiệp và khơi nguồn cảm hứng học

tập ở người học v.v…

Trong xu thế ấy, mặc dù công tác đào tạo GVTH trình độ đại học đã và đang tiến hành đổi mới mạnh mẽ cả về nội dung chương trình lẫn phương pháp giảng dạy, quá trình này bước đầu thu được một số thành tựu nho nhỏ, song cũng bộc lộ không ít hạn chế. Chúng chủ yếu xuất phát từ việc vo tròn quá trình đào tạo GVTH về quá trình dạy học chung chung, trong khi quá trình này có nhiều điểm đặc thù. Tính đặc thù không chỉ thể hiện ở chương trình đào tạo, ở đối tượng người họ c mà cả ở phía người dạy. Chính những điểm đặc thù này đòi hỏi hoạt động dạy và học ở khoa GDTH của trường ĐHSP cần được quan tâm nghiên cứu đúng mức, để có những giải pháp tác động đồng bộ mới có khả năng nâng cao hiệu quả dạy học thực sự. Trong đó, cần thúc đẩy mạnh mẽ việc áp dụng các phương pháp, chiến lược dạy học mới vào quá trình đào tạo theo hướng hoạt động hóa người học, tăng cường sự tương tác tích cực giữa các chủ thể của hoạt động dạy học.

Xuất phát từ những cơ sở lí luận và thực tiễn nêu trên, chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu: “Dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học”.

2. Mục đích nghiên cứu

Thiết kế mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại

học, nhằm nâng cao chất lượng đào tạo giáo viên tiểu học trình độ đại học hiện nay .

3. Khách thể và đối tượng nghiên cứu

Khách thể nghiên cứu: Hoạt động dạy học ở khoa Giáo dục tiểu học của các

trường Đại học Sư phạm.

Đối tượng nghiên cứu: Việc vận dụng chiến lượ c dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học.

4. Giả thuyết khoa học

Chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học chưa cao là do thiếu sự tương tác trong quá trình dạy học. Bên cạnh đó, giảng viên chưa có những phương thức hợp lí để tăng cường tương tác giữa các chủ thể của hoạt động dạy học . Do đó, nếu thiết kế được các mô hình dạy học dựa vào tương tác phù hợp với thực tiễn hoạt động dạy học ở khoa GDTH của các trường ĐHSP thì có thể nâng cao được chất lượng đào tạo GVTH trình độ đại học hiện nay.

5. Nhiệm vụ nghiên cứu

5.1. Nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn của việc dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học.

5.2. Đề xuất các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học.

5.3. Tổ chức thực nghiệm sư phạm nhằm kiểm tra và khẳng định tính khả thi

của các mô hình dạy học được đề xuất.

6. Phạm vi nghiên cứu

Giới hạn địa bàn:

- Tổ chức khảo sát, điều tra tại các trường Đại học Sư phạm Hà Nội, Đại học Sư phạm Hà Nội 2, Đại học Sư phạm Thái Nguyên - Đại học Thái Nguyên, Đại học Sư phạm Hải Phòng - Đại học Hải Phòng, Đại học Hùng Vương.

- Tổ chức thực nghiệm tại khoa GDTH, trường ĐHSP Hà Nội 2.

7. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu

7.1. Phương pháp luận nghiên cứu:

Để thực hiện đề tài này chúng tôi đã dựa vào các quan điểm phương pháp luận

nghiên cứu sau:

- Quan điểm phương pháp luận duy vật biện chứng : Xem xét các sự vật, hiện tượng trong mối quan hệ tác động qua lại lẫn nhau.

- Quan điểm hệ thống cấu trúc: Không xem xét các sự vật, hiện tượng một

cách riêng lẻ mà luôn đặt chúng trong một hệ thống , chịu sự ảnh hưởng, tác động

của nhiều yếu tố trong hệ thống đó.

- Quan điểm thực tiễn: Những nghiên cứu trong đề tài phải xuất phát từ thực

tiễn và hướng đến việc giải quyết những vấn đề trong hiện thực giáo dục.

7.2. Các phương pháp nghiên cứu:

Trong quá trình nghiên cứu đề tài chúng tôi đã sử dụng phối hợp các nhóm phương pháp sau:

7.2.1. Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận:

Phân tích, tổng hợp, hệ thống hóa, khái quát hóa các nguồn tư liệu để xây

dựng cơ sở lí thuyết cho đề tài.

7.2.2. Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn:

- Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi để tìm hiểu thực trạng dạy học tại khoa

Giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm.

- Phương pháp quan sát: quan sát các hoạt động giảng dạy và học tập của giảng viên và sinh viên trong các giờ lên lớp, quan sát môi trường dạy học tại các khoa Giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm.

- Phương pháp phỏng vấn giảng viên, sinh viên, các nhà quản lí giáo dục nhằm thu thập thông tin về dạy học tại khoa giáo dục tiểu học thuộc các trường Đại học Sư phạm.

- Phương pháp nghiên cứu sản phẩm của giáo viên (kế hoạch giảng dạy, giáo án), nghiên cứu sản phẩm của sinh viên (báo cáo thuyết trình, bài kiểm tra, biên bản thảo luận nhóm…).

- Phương pháp thực nghiệm sư phạm nhằm khẳng định tính hiệu quả, tính khả thi của việc sử dụng các mô hình dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học.

7.2.3. Phương pháp chuyên gia: Xin ý kiến của các chuyên gia về cơ sở khoa học, phương pháp nghiên cứu và cách thức vận dụng chiến lược dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học .

7.2.4. Phương pháp xử lí thông tin:

Chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê toán học để xử lí các tài liệu nghiên cứu nhằm rút ra những nhận xét, kết luận có giá trị khách quan.

8. Những luận điểm bảo vệ

1. Để một lí thuyết dạy học đi vào thực tiễn giáo dục nhà trường thì nó phải được triển khai thành những mô hình dạy học cụ thể. Tức là để hiện thực hóa chiến lược dạy học dựa vào tương tác, thì từ khung lí thuyết về dạy học dựa vào tương tác phải triển khai thành các mô hình kĩ thuật dạy học dựa vào tương tác. Đồng thời phải có những cách thức kết hợp, vận dụng chúng linh hoạt trong điều kiện thực tế.

2. Ngày nay, tương tác trong dạy học được xem như một nguyên tắc then chốt của dạy học hiện đại. Để làm rõ bản chất của tương tác trong dạy học cần thiết xem xét nó dưới lập trường của những lĩnh vực khoa học phụ cận của giáo dục học trong đó quan trọng nhất là tâm lí học và sinh lí học thần kinh. Trên cơ sở làm rõ bản chất, cần nhận diện được các dạng tương tác cơ bản trong dạy học để từ đó tổ chức quá trình dạy học dựa vào những tương tác ấy.

4. PPDH được hiểu là cách thức người dạy sử dụng để gây ảnh hưởng tích cực lên người học và hoạt động học tập của họ. Do đó, khi bàn đến việc phân chia các PPDH thì cách phân chia khoa học nhất là phải dựa vào chính người học, hay phong cách học tập của người học. Từ đó, các PPDH hiện đại được phân chia thành 5 nhóm (tương ứng với 5 kiểu học tập phổ biến của người học), bao gồm: nhóm PPDH thông báo - thu nhận, nhóm PPDH làm mẫu - thực hành, nhóm PPDH kiến tạo - tìm tòi, nhóm PPDH khuyến khích - tham gia và nhóm PPDH tình huống - nghiên cứu. Chính vì thế khi thiết kế các mô hình dạy học cụ thể dựa vào tương tác, cũng cần thiết phải định hướng theo 5 nhóm PPDH phổ biến nêu trên.

5. Quá trình dạy học tại khoa GDTH ở các trường ĐHSP có nhiều điểm đặc thù, tính đặc thù được thể hiện ở cả ba thành tố trong cấu trúc của hoạt động dạy học: người học có nền tảng kiến thức và kinh nghiệm tương đối khác biệt; nội dung học vấn trong chương trình đào tạo đa dạng và phong phú; người dạy chưa thực sự ổn định, nhiều trường hợp là sự rẽ nhánh sang lĩnh vực đào tạo GVTH, do đó họ tương đối đa dạng về trình độ chuyên môn, năng lực sư phạm… Chính vì thế, để nâng cao chất lượng đào tạo GVTH thực sự thì cần có những nghiên cứu nghiêm túc và tuyệt đối không quy nhất mọi quá trình dạy học thành một khuôn mẫu bài bản xơ cứng.

9. Đóng góp của luận án

- Xây dựng được khung lí thuyết tương đối hoàn chỉnh về dạy học dựa vào tương tác. Trong đó bao gồm: hệ thống các khái niệm liên quan dạy học dựa vào tương tác, làm rõ bản chất và các dạng tương tác trong dạy học, bản chất và đặc trưng của dạy học dựa vào tương tác.

- Nghiên cứu phân tích và đánh giá thực trạng dạy học dựa vào tương tác trong đào tạo GVTH trình độ đại học: thực trạng về sinh viên và hoạt động học tập dựa vào tương tác, giảng viên và hoạt động dạy học dựa vào tương tác, môi trường dạy học ở khoa GDTH của các trường ĐHSP.

- Thiết kế được năm mô hình dạy học dựa vào tương tác và một số kĩ thuật dạy học nhằm triển khai hiệu quả những mô hình dạy học này trong thực tiễn đào tạo GVTH trình độ đại học.

CHƯƠNG 1

CƠ SỞ KHOA HỌC CỦA DẠY HỌC DỰA VÀO TƯƠNG TÁC TRONG ĐÀO TẠO GIÁO VIÊN TIỂU HỌC TRÌNH ĐỘ ĐẠI HỌC

1.1. Tổng quan lịch sử nghiên cứu vấn đề

Hoạt động dạy học bao gồm nhiều thành tố cấu trúc, mối qu an hệ tác động qua lại giữa chúng tạo nên sự vận động của cả quá trình dạy học theo mục tiêu đã định. Nghiên cứu chỉ ra các yếu tố, vai trò và mối quan hệ tương tác ấy giữa các thành tố của hoạt động dạy học đã được đề cập đến từ rất sớm trong lịch sử giáo dục của nhân loại.

Về phương pháp giáo dục, Khổng Tử (551-479 tr.CN) coi trọng việc tự học, tự rèn luyện, tu thân; phát huy mặt tích cực sáng tạo, phát huy năng lực nội sinh; dạy học sát đối tượng, cá biệt hóa đối tượng; kết hợp học và hành, lí thuyết với thực tiễn; phát triển hứng thú, động cơ, ý chí của người học. Như vậy, người học được xem xét như là đối tượng và là mục đích của quá trình dạy học, nhìn chung đó vẫn là bài học lớn cho các nhà trường hiện đại [89, tr25].

Socrate (469 - 399 tr.CN) với “phương pháp bà đỡ” nổi tiếng mà thực chất là phương pháp vấn đáp trao đổi giữa người dạy và người học, một phương pháp mà hiện nay vẫn được đánh giá cao. Trong phương pháp này, người dạy và người học được xem là hai yếu tố trung tâm, sự tác động qua lại giữa thầy và trò tạo nên sự vận động và phát triển của quá trình dạy học nói chung, của người học nói riêng. Như vậy, khi mô tả hoạt động dạy học, các bậc tiền bối đều tỏ thái độ hết sức trân trọng đối với người thầy giáo. Đồng thời đề cao vai trò tích cực, chủ động trong học tập của người học. Có thể nói, tư tưởng dạy học dựa vào tương tác đã manh nha từ rất sớm, mặc dù mới chỉ thể hiện đây đó, một cách tản mạn nhưng không thể nói rằng những khía cạnh đã được đề cập đó không phải là một trong số những luận điểm quan trọng của chiến lược dạy học này .

Trải qua các thời kỳ lịch sử, tư tưởng giáo dục đó tiếp tục được khẳng định và phát triển. J.A.Comenxki (1592-1670) là nhà giáo Tiệp Khắc yêu nước, nhà sư phạm lỗi lạc của thế giới, được người đời thừa nhận là ông tổ của nền giáo dục cận đại. Cuốn Lí luận dạy học vĩ đại (1632) của ông đã đi vào lịch sử như một mốc đánh dấu sự ra đời của lí luận giáo dục nhà trường hiện đại. Trong tác phẩm đó , ông đã khẳng định vai trò quan trọng của người dạy, môi trường mà đặc biệt là người học.

Từ việc quan sát các sự vật, hiện tượng trong tự nhiên, ông đã đề xuất các nguyên tắc dạy học mà đến ngày nay vẫn còn nguyên giá trị. Các nguyên tắc dạy học của ông đề cao vị trí của người học, coi trọng vai trò của môi trường với quá trình dạy học, đặc biệt với khả năng nhận thức của người học.

John Locke (1632-1704) là nhà triết học và giáo dục Anh thế kỉ XVII. Ông là người kế thừa “Thuyết duy cảm” trong trường phái triết học của Becon và áp dụng vào giáo dục. Ông đánh giá rất cao ảnh hưởng của môi trường đối với nhân cách của trẻ và coi trọng sự trải nghiệm thực tiễn của trẻ. Ông cho rằng không được nhồi nhét vào trí nhớ của trẻ những điều mà chúng không thích, phải khơi dậy lòng ham mê, lòng say sưa hiểu biết cái mới, phát triển khả năng độc lập suy nghĩ, chủ động trong học tập [89, tr33]. Qua đây chúng ta thấy, không phải cho tới ngày nay, khi mà sinh lí học thần kinh có những tiến bộ vượt bậc và góp phần to lớn vào việc làm rõ cơ chế hoạt động của hệ thần kinh người ta mới quan tâm tới dạy học trải nghiệm, quan tâm tới môi trường dạy học, quan tâm tới động cơ, hứng thú học tập của người học… Mà những vấn đề này - những vấn đề cơ bản được đề cập trong chiến lược dạy học dựa vào tương tác ngày nay đã được các nhà giáo dục lớn trên thế giới nói tới cách đây vài thế kỉ.

Jean - Jacques Rousseau (1712-1778) là một triết gia nổi tiếng của dòng Triết

học Khai sáng Pháp thế kỉ XVIII, một nhà văn nổi tiếng, m ột nhà giáo dục lớn của Pháp và thế giới thế kỉ XVIII. Quan điểm giáo dục của ông được thể hiện tập trung trong cuốn Emile (1762). Ông xây dựng phương pháp gọi là “phương pháp tiêu cực”. Bản chất của nó là tìm cách ngăn cản tật xấu đột nhập vào trái tim con người, nhằm hoàn thiện con người trước khi bước vào đời, chuẩn bị cho họ đấu tranh chiến thắng các thói hư tật xấu [89, tr35]. Ở đây cần quan tâm tới ba vấn đề: 1/ Trong phương pháp tiêu cực của Rousseau, ông coi trọng người học, đặc biệt cọi trọng vốn kiến thức, kinh nghiệm của người học trong quá trình học tập. 2/ Môi trường dạy học đã được xem xét, được coi là một yếu tố của quá trình dạy học, song môi trường lại được xem xét ở góc độ tiêu cực, những “thói hư, tật xấu” ảnh hưởng tới người học. 3/ Vai trò của người thầy được nâng lên, khi mà trong quá trình dạy học phải giúp người học có được vốn kiến thức, kinh nghiệm đồng thời phải tổ chức môi trường để người học học tập nhưng chủ yếu ở khía cạnh “ngăn cản tật xấu đột nhập vào trái tim con người”.