Chế độ bảo hiểm hưu trí

xác định phí đóng cho bảo hiểm khi áp dụng cho người lao động có các hình thức thu nhập khác nhau.

4. Mức hưởng

Mức hưởng là số tiền mà một người về hưu nhận được hàng tháng kể từ khi nghỉ hưu. Hiện nay đang có những quan điểm khác nhau về mức hưởng. Về cơ bản có hai quan điểm chính. Quan điểm thứ nhất cho rằng tiền lương hưu là để bảo đảm mức sống tối thiểu của người nghỉ hưu theo tiêu chuẩn sống của quốc gia. Còn theo quan điểm thứ hai thì cho rằng tiền lương hưu phải có giá trị bảo đảm cho người về hưu có mức sống cao, thậm chí trên mức trung bình của xã hội. Sự khác nhau này tất nhiên sẽ dẫn đến mức đóng tương ứng trước khi được hưởng cũng khác nhau.

Trong thực tế, khuynh hướng nào cũng có lý khi giải thích nhưng nếu xét về mức sống của người về hưu và đặt trong quan hệ với sự phát triển và ý nghĩa về sự hấp dẫn của BHXH đối với người lao động thì khuynh hướng thứ hai có sức thuyết phục hơn. Những dù là mức hưởng được xác định theo quan điểm nào thì vẫn phải đảm bảo yêu cầu có tính nguyên tắc là tiền lương hưu phải thấp hơn tiền lương khi làm việc.

Tiền lương được tính theo công thức sau: LH = T * L Trong đó: LH : Tiền lương hưu được hưởng

T : Tỷ lệ % dùng để tính lương hưu

L : Tiền lương hay thu nhập dùng để tính lương hưu

Ngoài ra, tuỳ theo luật pháp của từng nước về chế độ này mà người nghỉ hưu được hưởng thêm các quyền lợi như trợ cấp một lần khi nghỉ hưu, hay đối với những người lao động nghỉ việc chưa đủ tuổi để hưởng chế độ hưu hàng tháng cũng nhận được trợ cấp một lần và ngoài lương hưu hàng tháng, người nghỉ hưu còn được bảo hiểm y tế do quỹ BHXH đài thọ , khi chết gia đình được hưởng chế độ tử tuất.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 88 trang tài liệu này.

5. Thời gian hưởng chế độ hưu trí

Thời gian hưởng chế độ hưu trí được hiểu là thời gian kể từ khi nghỉ hưu cho đến khi qua đời. Với mỗi người thì thời gian hưởng lương hưu thông thường là có khác nhau vì tuổi nghỉ hưu và tuổi thọ không giống nhau. Và do một trong những vấn đề có tính xã hội, tính bù trừ ... trong BHXH nên trong quản lý

thường lấy số bình quân chung thời gian hưởng tiền lương hưu của người nghỉ hưu trong cùng một hệ thống BHXH để tính toán cho các chỉ tiêu khác.

Thời gian hưởng tiền hưu phải ngắn hơn thời gian đóng BHXH cho chế độ hưu trí. Tuy vậy, thời gian nghỉ hưu để hưởng tiền lương hưu có thể khác nhau trong khi thực hiện chế độ bảo hiểm này. Điều đó phụ thuộc vào các yếu tố như tuổi đời khi nghỉ hưu theo quy định của pháp luật, tuổi thọ bình quân của người nghỉ hưu. Những yếu tố này lại phụ thuộc vào chính sách lao động và BHXH trong từng giai đoạn, vào mức sống và điều kiện sống của dân cư.

Trong thực tế, tuổi nghỉ hưu theo quy định của pháp luật thường ổn định trong một thời gian dài và nếu có thay đổi thì cũng ở trong khoảng từ 55 đến 60 tuổi đối với người lao động bình thường trong xã hội. Trong trường hợp đặc biệt có thể có những điều chỉnh nhưng cũng dựa trên những độ tuổi đó. Khi tuổi thọ bình quân ngày càng tăng lên thì thời gian hưởng chế độ hưu trí cũng có xu hướng tăng lên. Vấn đề có tính quy luật này buộc các nhà nghiên cứu các chế độ chính sách về lao động và BHXH phải tính đến để điều chỉnh tuổi về hưu cho phù hợp.

6. Một số chỉ tiêu đánh giá hoạt động của chế độ hưu trí

BHXH nói chung cũng như chế độ hưu trí nói riêng là những phạm trù kinh tế tổng hợp, phản ánh rất nhiều mặt trong đời sống xã hội. Do vậy, việc hình thành hệ thống các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả là hoàn toàn không đơn giản vì khó có thể có được một hệ thống chỉ tiêu phản ánh đầy đủ tất cả các khía cạnh của lĩnh vực này. Tuy nhiên việc xây dựng các chỉ tiêu này thực sự cần thiết và đó là cơ sở cho việc đánh giá trình độ phát triển và kết quả của BHXH trong đời sống xã hội. Thông thường việc đánh giá kết quả hay hiệu quả của mỗi hoạt động nào đó chúng ta phải so sánh với định hướng, mục tiêu đề ra. Tính hiệu quả do vậy phản ánh trong mức độ đạt được so với các mục tiêu đặt ra đó.

Trong BHXH nói chung và chế độ hưu trí nói riêng , mục tiêu cao nhất là đạt được sự phát triển của BHXH và bảo đảm đời sống người về hưu trên cơ sở của tiền lương hưu ( còn gọi là thu nhập thay thế ) mà người lao động nhận được từ quỹ bảo hiểm xã hội. Góp phần bảo đảm an sinh và ổn định xã hội. Các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả cũng phải xoay quanh mục tiêu này. Trong chế độ hưu trí, do

tính phức tạp của chế độ này mà hệ thống các chỉ tiêu phải bao gồm tất cả các

chỉ tiêu định tính và các chỉ tiêu định lượng.

Theo quan điểm về hiệu quả như trên ta thấy có thể có ba nhóm chỉ tiêu hiệu quả của hoạt động BHXH đó là :

Nhóm 1: Các chỉ tiêu hiệu quả của hoạt động bảo hiểm hưu trí

Nhóm 2 : Các chỉ tiêu đánh giá về sự phát triển của bảo hiểm hưu trí

Nhóm 3 : Các chỉ tiêu đảm bảo lợi ích về kinh tế xã hội của người về hưu Sau đây là sự xác định cụ thể trong từng nhóm chỉ tiêu

6.1. Các chỉ tiêu hiệu quả của hoạt động bảo hiểm hưu trí

BHXH tập trung vào ba hoạt động chính đó là thu BHXH, quản lý quỹ BHXH và chi trả BHXH. Trong mỗi hoạt động đó có các chỉ tiêu cụ thể để đánh giá mức độ hiệu quả :

Thu bảo hiểm hưu trí

Thu bảo hiểm hưu trí là một chỉ tiêu tổng hợp và hiệu quả của nó được đánh

giá trên các mặt chủ yếu sau:

- Tỉ lệ về số người đóng BHXH

Số người đóng

Tỉ lệ % người đóng = * 100 Số người phải đóng.

Thực chất là thực hiện thu đúng và đủ số người đóng bảo hiểm hưu trí. Thu đúng ở đây chủ yếu là thu đúng đối tượng phải thu. Số đối tượng phải thu hiện nay là số người lao động thuộc diện đóng BHXH bắt buộc, đăng kí tham gia đóng bảo hiểm hưu trí. Họ phải đóng BHXH trong đó có chế độ hưu trí. Số người này thường thay đổi do có sự thay đổi của các doanh nghiệp trong quá trình kinh doanh, nhất là số người lao động làm việc ở khu vực ngoài quốc doanh. Việc thu đúng thu đủ là rất cần thiết để BHXH vừa đảm bảo lợi ích cho người lao động, vừa đảm bảo có những tác dụng tích cực với các hoạt động kinh doanh của các doanh nghiệp cũng như với nền kinh tế nói chung. Mục tiêu thu ở đây là đảm bảo thu 100% đối tượng thuộc diện phải đóng BHXH và hưu trí.

Chỉ tiêu này có thể áp dụng mở rộng ra cho tất cả số người lao động có nhu cầu tham gia bảo hiểm hưu trí, và rộng hơn nữa là toàn bộ số người lao động trong xã hội.

- Thu đủ số tiền theo quy định cho chế độ hưu trí.

Số tiền thu được

Tỷ lệ % tiền thu được = * 100

Số tiền phải thu

Số tiền thu được này phụ thuộc vào mức thu theo luật định và số lượng người mà các cơ quan BHXH đã thu được, hay số người trực tiếp đóng bảo hiểm xã hội. Thu đủ là rất quan trọng không chỉ vì như đã đề cập ở trên mà đó còn là bảo đảm một sự chủ động về nguồn tài chính, làm cho nguồn quỹ BHXH được ổn định, giúp duy trì các hoạt động bình thường và ngày cáng phát triển của chế độ hưu trí.

- Thu đúng thời gian :

Đó là thời gian mà các đơn vị và cá nhân phải đóng BHXH theo quy định của pháp luật hiện hành. Nếu không thu đúng thời gian sẽ ảnh hưởng đến kế hoạch tài chính trực tiếp của chế độ hưu trí. Nhất là trong điều kiện chế độ hưu trí áp dụng theo cơ chế thu của người đóng trả cho người hưởng. Còn trong chế độ hưu trí theo cơ chế của đầu tư ứng trước thì thu kịp thời là một điều kiện quan trọng để ổn định và phát triển quỹ hưu trí trong tương lai trên cơ sở các kế hoạch sử dụng quỹ để đầu tư sinh lời .

Chi trả BHXH

Trong hoạt động chi trả, các chỉ tiêu đánh giá hiệu quả cũng tập trung vào các nội dung chủ yếu sau đây:

- Chi trả đúng đối tượng

Đảm bảo tiền hưu phải đến đúng người được hưởng. Đó phải là những người hội đủ được điều kiện ràng buộc để được hưởng chế độ hưu trí. Điều này có liên quan đến công tác quản lý đối tượng hưởng chế độ hưu trí. Khác với người lao động khi tham gia đóng bảo hiểm xã hội, sự di chuyển hay thay đổi nơi ở của từng người về hưu phụ thuộc vào khả năng và điều kiện sống mà họ lựa chọn. Khi đó công tác quản lý phải có sự linh hoạt tốt để không chỉ quản lý tốt mà còn được thực hiện chi trả thuận lợi đúng đối tượng được hưởng chế độ này.

- Chi trả đủ về số lượng

Chỉ tiêu chi trả đủ về số lượng phản ánh về số tiền chi trả đủ cho mọi đối tượng được hưởng hưu trí theo quy định. Đây là yêu cầu pháp lý, được luật quy định thành các mức tiền hưu được hưởng. Chi trả đủ cho người về hưu phải được đảm bảo trên cơ sở số tiền mà quỹ hưu trí có được dùng để thanh toán và sự an

toàn của số tiền này trong quá trình chi trả cho các đối tượng được hưởng chế độ hưu trí.

- Chi trả kịp thời gian

Chi trả kịp thời gian chính là việc bảo đảm người về hưu phải được nhận lương hưu đúng theo thời gian quy định. Đây là điều rất quan trọng vì tiền hưu là một loại thu nhập thường xuyên của người về hưu. Đối với các đối tượng này việc nhận lương hưu đúng hạn sẽ giúp cho họ có thể ổn định được đời sống. Đối với các cơ quan bảo hiểm điều này có ý nghĩa rất lớn trong quản lý nói chung và thanh quyết toán cho chế độ hưu trí nói riêng.

Các chỉ tiêu rất quan trọng trong quản lý quá trình thực hiện BHXH ở Việt Nam trong điều kiện hiện nay khi mà BHXH đang còn có nhiều thay đổi cho phù hợp với quá trình đổi mới nền kinh tế xã hội ở nước ta.

Quản lý quỹ hưu trí

Chỉ tiêu của hoạt động này phản ánh qua quản lý số lượng tiền hay quy mô quỹ bảo hiểm hưu trí nhằm bảo toàn giá trị của quỹ hưu trí cả về giá trị danh nghĩa và giá trị thực tế. Đồng thời đó còn là việc sử dụng quỹ này vào các hoạt động khác nhau, làm phát triển không ngừng và nâng cao khả năng thanh toán của quỹ hưu trí. Đó chính là sự tăng cường nguồn lực tài chính của chế độ hưu trí. Ở đây có nhiều chỉ tiêu cụ thể:

- Bảo toàn giá trị của quỹ bảo hiểm hưu trí

Chỉ tiêu về bảo toàn giá trị của quỹ bảo hiểm hưu trí là bảo toàn giá trị thực tế của quỹ hưu trí trong các thời kỳ quyết toán tránh được những tác động làm cho giá trị của quỹ này giảm đi. Trong quá trình quản lý quỹ, có thể có các trường hợp làm cho quỹ hưu trí giảm đi như:

+ Tiền quỹ bị tổn thất, mất mát

+ Tiền quỹ bị mất giá do lạm phát

+ Tiền quỹ đầu tư không thu hồi được

+ Tiền quỹ không thu hồi được ( nợ, nộp chậm... )

+ Các thất thoát khác...

- Mức và tỷ lệ tăng của quỹ hưu trí qua các thời kỳ

Mức và tỷ lệ tăng của quỹ hưu trí qua các thời kỳ là một trong những chỉ tiêu quan trọng nhất trong quản lý quỹ bảo hiểm hưu trí hiện nay. Để bảo đảm cho

một tiềm lực tài chính ổn định và vững mạnh, quỹ hưu trí phải tăng lên không ngừng. Sự tăng lên này chủ yếu từ hai nguồn là :

+ Tăng thêm số người tham gia vào chế độ hưu trí

+ Sử dụng quỹ hưu trí đầu tư vào các hoạt động mang lại lợi nhuận một

cách an toàn

Tốc độ tăng thực tế của quỹ hưu trí như vậy phải cao hơn tốc độ tăng của số người tham gia vào chế độ hưu trí và tất nhiên phải tăng với tốc độ cao hơn tốc độ tăng của chi trả cho chế độ này. Có như vậy mới tạo được sự vững chắc, ổn định và phát triển không ngừng của chế độ hưu trí.

- Khả năng cân đối thu chi của quỹ BHXH

Chỉ tiêu khả năng cân đối thu chi quỹ bảo hiểm hưu trí phản ánh độ an toàn của quỹ hưu trí nói riêng và sự tồn tại chế độ hưu trí nói chung. Để bảo đảm tránh những rủi ro, thì quỹ tiền hưu phải đủ đảm bảo chi trả các khoản chi của chế độ này chủ yếu bao gồm chi tiền lương hưu cho người nghỉ hưu và chi cho hoạt động quản lý. Đây là điều kiện cần thiết bất kể áp dụng phương pháp cụ thể nào để tạo lập quỹ

Tổng thu thực tế > Tổng chi

Tổng thu và tổng chi trong biểu thức điều kiện trên được xác định và so sánh tại một thời điểm tính toán. Tổng thu và tổng chi có thể được xác định khác nhau tuỳ theo phương pháp tạo quỹ được áp dụng trong hệ thống hưu trí. Vì theo các phương pháp khác nhau có thể cơ cấu thu và chi cũng sẽ khác nhau

6.2. Các chỉ tiêu đánh giá sự phát triển của chế độ hưu trí

Mở rộng phạm vi đối tượng tham gia chế độ bảo hiểm hưu trí

Chỉ tiêu mở rộng phạm vi đối tượng tham gia chế độ bảo hiểm hưu trí được tính qua tỷ lệ người lao động trong xã hội thực hiện vào chế độ hưu trí trong tổng số lao động nói chung. Đây là chi tiêu phản ánh kết quả thực hiện mục tiêu mở rộng phạm vi hoạt động của chế độ hưu trí. Trong điều kiện ở các nước có nền kinh tế kém phát triển, số người tham gia vào chế độ hưu trí không nhiều thì chỉ tiêu này được sử dụng để đánh giá quy mô và sự phát triển của chế độ hưu trí qua các thời kỳ.

Theo đuổi mục tiêu mọi người đều có quyền và được tham gia vào BHXH để hưởng chế độ hưu trí nên trong quá trình phát triển và mở rộng phạm vi hoạt

động số người tham gia vào chế độ này phải tăng nhanh hơn tốc độ tăng nguồn lao động xã hội. Tỷ lệ tăng số lượng người tham gia chế độ hưu trí được xác định trên cơ sở mục tiêu mở rộng của chế độ này. Ở đây có thể lượng hoá chỉ tiêu này qua tỷ lệ phần trăm số người tham gia vào chế độ bảo hiểm hưu trí và tốc độ tăng của tỷ lệ này qua các năm. Ngoài ra, cũng có thể tính thêm chỉ tiêu tỷ lệ tăng tương đối so với tỷ lệ tăng lao động xã hội

Mở rộng các hình thức tham gia chế độ hưu trí

Mở rộng các hình thức tham gia chế độ hưu trí là chỉ tiêu chủ yếu phản ánh sự tăng thêm các hình thức mới trong việc đóng phí bảo hiểm và hưởng chế độ hưu. Chỉ tiêu này phản ánh sự phát triển về tổ chức hệ thống và các hoạt động của chế độ hưu trí, qua đó tăng cơ hội và khả năng để mọi người có thể tham gia vào chế độ này. Hiện nay ở Việt Nam chúng ta mới áp dụng một hình thức đóng để hưởng chế độ hưu trí trong đó dựa chủ yếu vào thời gian đóng và tuổi đời khi nghỉ hưu.

Tuy nhiên sự khống chế về số năm đóng tối thiểu như luật định hiện nay là 15 năm kèm với điều kiện tuổi đời chỉ thích hợp với người có công việc làm và thu nhập ổn định để đóng bảo hiểm xã hội, nhất là lao động làm việc trong các doanh nghiệp thuộc sở hữu Nhà nước. Việc linh hoạt về thời gian đóng BHXH làm cho nhiều người có nhu cầu, có thêm cơ hội để tham gia vào chế độ này.

Xét trên một góc độ khác, mức đóng cố định chỉ phụ thuộc vào mức thu nhập hay tiền lương để tính BHXH cũng sẽ làm giảm sức hấp dẫn của chế độ này khi nhiều người muốn đóng thêm trên mức bình thường để sau đó được hưởng mức tiền cao hơn .

6.3. Các chỉ tiêu bảo đảm quyền lợi kinh tế và xã hội của người về hưu

Quyền lợi về kinh tế xã hội cho người về hưu phải được phản ánh trong thực

tế đời sống kinh tế xã hội . Có thể dùng các chỉ tiêu sau đây để đánh giá :

Mức bảo đảm các tiêu chuẩn sống của người về hưu

Chỉ tiêu này phản ánh qua mức lương của người về hưu nhận được và mức bảo đảm thực tế cho cuộc sống của người về hưu qua tiền hưu. Khi tính toán cụ thể, mức bảo đảm của tiền lương hưu phải được tính đến các mặt như :

- Mức tiền lương : mức tiền lương phải bảo đảm đầy đủ duy trì cuộc sống của người hưởng lương hưu. Ở đây vừa phải bảo đảm giá trị tiền lương danh nghĩa vừa bảo đảm cả giá trị thực tế là sức mua của tiền lương. Nghĩa là khi có những

tác động làm mất giá trị của tiền lương hưu như tác động của lạm phát thì cần phải được điều chỉnh kịp thời.

- Tiền lương hưu hợp lý:

Tiền lương hưu hợp lý muốn nói đến tương quan so sánh giữa lương hưu với các loại lương khác trong xã hội. Về nguyên tắc thì tiền lương hưu không thể cao hơn tiền lương của người về hưu khi đang còn làm việc, trừ trường hợp người về hưu tham gia thêm hình thức bảo hiểm tuổi già khác ngoài các hình thức và chế độ hưu trí thông thường. Nhưng tiền lương hưu không thể thấp hơn tiên lương tối thiểu. Sự so sánh đó nhằm đánh giá tương quan về mức sống giữa những người về hưu với các tầng lớp khác trong xã hội.

Đảm bảo sự công bằng xã hội giữa những người nghỉ hưu

Đảm bảo sự công bằng xã hội giữa những người nghỉ hưu phải được so sánh đánh giá giữa đóng góp và hưởng thụ, theo nguyên tắc đóng nhiều hưởng nhiều, đóng ít hưởng ít. Khác với các chế độ bảo hiểm ngắn hạn, điều này rất cần đối với chế độ hưu trí vì việc đóng phí và hưởng trong chế độ hưu trí liên quan đến những khoản tiền rất lớn trong thu và chi trả. Và có ảnh hưởng rất lớn đến cuộc sống của các đối tượng tham gia cả trong khi đóng và hưởng theo chế độ này. Sự công bằng cũng có nghĩa tham gia chế độ hưu trí như nhau thì quyền lợi được hưởng cũng phải như nhau.

Tăng sự tác động tích cực của chế độ hưu trí đến phát triển kinh tế và sử dụng có hiệu quả lực lượng lao động xã hội

Sự tác động tích cực của chế độ bảo hiểm hưu trí đến sự phát triển kinh tế và ổn định xã hội là một chỉ tiêu mang tính định tính khó lượng hoá. Nhưng đây là một chỉ tiêu rất quan trọng vì có tác dụng trực tiếp đến không chỉ người về hưu mà bản thân người lao động đang làm việc đã và có thể sẽ tham gia vào chế độ hưu trí. Chế độ hưu trí phải góp phần ổn định kinh tế xã hội thông qua việc sử dụng có hiệu quả lực lượng lao động đang làm việc trong xã hội. Chẳng hạn một chế độ hưu trí tốt làm cho lao động trong xã hội được điều hoà hợp lý, cân đối hơn giữa các khu vực và thành phần kinh tế, qua đó nguồn lực lao động được khai thác và huy động đúng mục đích. Việc sử dụng lực lượng lao động sẽ hiệu quả hơn. Đảm bảo tái sản xuất sức lao động xã hội, an toàn xã hội ...

III. KINH NGHIỆM THỰC HIỆN CHẾ ĐỘ BẢO HIỂM HƯU TRÍ Ở MỘT SỐ NƯỚC

TRÊN THẾ GIỚI

1. Nội dung của chế độ Bảo hiểm hưu trí ở một số nước trên thế giới