Nguyên Nhân Của Những Hạn Chế, Bất Cập

Điều này dẫn đến hệ lụy xã hội là rất nhiều trường hợp bị can, bị cáo đang là học sinh, sinh viên, không có biểu hiện trốn tránh việc điều tra, truy tố, xét xử và thi hành án nhưng vẫn bị áp dụng biện pháp tạm giam, không được thực hiện quyền học tập, nghiên cứu mà họ đáng ra chưa bị tước bỏ [10, tr.40].

+ Còn theo quy định tại khoản 2 Điều 303 nêu trên: Trong trường hợp xác định được tội phạm mà người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi thực hiện không thuộc trường hợp phạm tội nghiêm trọng do cố ý, phạm tội rất nghiêm trọng hoặc phạm tội đặc biệt nghiêm trọng và có căn cứ cho rằng người đó có thể trốn hoặc cản trở việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc có thể tiếp tục phạm tội thì cũng không thể áp dụng biện pháp tạm giam đối với họ. Với quy định này sẽ không bảo vệ được quyền con người bởi với những trường hợp như trên, do không bị tạm giam và tiếp tục thực hiện tội phạm sẽ xâm phạm đến quyền lợi hợp pháp của người mà hành vi phạm tội hướng đến (như trường hợp một đối tượng 17 tuổi thực hiện hành vi trộm cắp tài sản thuộc khoản 1 Điều 138 BLHS thì theo quy định tại khoản 2 Điều 303 BLTTHS không thể áp dụng biện pháp tạm giam với đối tượng này mặc dù đối tượng này không có nơi cư trú nhất định, có biểu hiện sử dụng ma túy. Với việc không bị tạm giam thì đối tượng này sẽ có nguy có tiếp tục thực hiện hành vi trộm cắp tài sản để có tiền sử dụng ma túy, xâm phạm quyền sở hữu tài sản của công dân).

+ Về thời hạn tạm giữ, tạm giam người chưa thành niên: BLTTHS năm 2003 không quy định về thời hạn tạm giữ, tạm giam đối với người chưa thành niên, vì vậy khi những người chưa thành niên bị áp dụng biện pháp tạm giữ, tạm giam thì thời hạn đối với họ cũng bằng thời hạn của những người đã thanh niên bị tạm giữ, tạm giam.

2.3. Nguyên nhân của những hạn chế, bất cập

Những nguyên nhân dẫn đến việc vi phạm, ảnh hưởng đến quyền con

người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật TTHS do một số nguyên nhân cơ bản như sau:

* Do bất cập trong các quy định của pháp luật TTHS

- Quyền của những người bị áp dụng BPNC chưa được quy định đầy đủ đã làm hạn chế việc bảo vệ quyền con người của họ, như trường hợp BLTTHS quy định bắt người là một trong các BPNC cùng với tạm giữ, tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú… nhưng hiện nay trong BLTTHS năm 2003 mới chỉ có điều luật quy định về quyền của người bị tạm giữ và của bị can, bị cáo (là những người có thể bị áp dụng biện pháp tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú…) mà chưa có điều luật nào quy định về quyền của người bị bắt.

- Căn cứ quy định việc áp dụng BPNC còn rất chung chung hiểu thế nào cũng được nên đã tạo những cơ sở cho các cơ quan THTT lạm dụng việc áp dụng các BPNC trong quá trình giải quyết vụ án. Ví dụ, hiểu như thế nào là khi có căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử hoặc sẽ tiếp tục phạm tội để CQĐT, Viện kiểm sát, Toà án áp dụng một trong những BPNC quy định tại Điều 79 BLTTHS; hay “có căn cứ cho rằng” quy định tại điểm b khoản 1 Điều 88 BLTTHS;… những quy định như trên đã tạo khả năng tùy nghi và việc xác định các căn cứ đó là do người THTT có thẩm quyền áp dụng, nó phụ thuộc vào ý chí chủ quan của những người đó, điều này rất dễ dẫn đến việc lạm dụng áp dụng các BPNC trong quá trình giải quyết vụ án hình sự nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho các cơ quan và người THTT trong quá trình giải quyết vụ án và không phù hợp với chủ trương đường lối của Đảng và Nhà nước trong việc bảo vệ quyền con người.

Trong khi đó quy định về căn cứ áp dụng BPNC tại Điều 79 BLTTHS và căn cứ để áp dụng biện pháp bắt bị can, bị cáo để tạm giam, tạm giam tại Điều 88 BLTTHS có sự mâu thuẫn. Theo quy định tại Điều 79 BLTTHS thì khi có một trong các căn cứ: “để kịp thời ngăn chặn tội phạm; hoặc khi có

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 114 trang tài liệu này.

căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử; hoặc khi có căn cứ chứng tỏ bị can, bị cáo sẽ tiếp tục phạm tội; hoặc khi cần đảm bảo thi hành án” [30] thì mới áp dụng BPNC, nếu không có một trong những căn cứ nêu trên thì trong mọi trường hợp đều không được phép áp dụng BPNC. Trong khi đó với quy định tại Điều 88 BLTTHS thì có thể hiểu: biện pháp tạm giam có thể được áp dụng với bị can, bị cáo trong những trường hợp “bị can, bị cáo phạm tội đặc biệt nghiêm trọng; phạm tội rất nghiêm trọng” [30] mà không cần có một căn cứ nào khác. Theo đó, đối với bị can, bị cáo phạm tội đặc biệt nghiêm trọng hoặc phạm tội rất nghiêm trọng, mặc dù họ không có biểu hiện: trốn, hoặc sẽ gây khó khăn cho việc điều tra, truy tố, xét xử; hoặc tiếp tục phạm tội thì vẫn có thể bị bắt để tạm giam. Như vậy, giữa quy định chung về căn cứ áp dụng BPNC và quy định cụ thể về căn cứ áp dụng biện pháp tạm giam là mâu thuẫn nhau. Trong thực tế, các cơ quan THTT thường lựa chọn việc áp dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam để tiện cho việc điều tra, truy tố, xét xử.

Căn cứ áp dụng BPNC phải là căn cứ có thật, dự báo khả năng thực tế có thể xảy ra việc phạm tội tiếp, bỏ trốn hoặc cản trở hoạt động tố tụng chứ không thể là căn cứ mang tính suy diễn từ tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi có dấu hiệu phạm tội mà họ bị cho là đã thực hiện. Việc suy diễn tùy tiện trong lập pháp tạo nên các căn cứ pháp lý cho việc xâm phạm quyền tự do cá nhân, quyền cơ bản của công dân [10, tr. 39].

Theo quan điểm của chúng tôi, để xác định một người có khả năng bỏ trốn hay tiếp tục phạm tội, cản trở cho hoạt động của các cơ quan THTT hay không cần phải xem xét dựa trên các căn cứ như: đối tượng đã có tiền án, tiền sự hay chưa, có nơi cư trú rõ ràng hay không, ý thức chấp hành pháp luật của đối tượng tại địa phương cư trú,… chứ không thể chỉ căn cứ duy nhất vào hành vi của đối tượng phạm vào tội đặc biệt nghiêm trọng hay tội rất nghiêm trọng như quy định tại khoản 1 Đều 88 BLTTHS nêu trên.

+ Ngoài các BPNC hạn chế quyền tự do, BLTTHS năm 2003 còn quy định các BPNC như: Bảo lĩnh, Đặt tiền hoặc tài sản đảm bảo. Tuy nhiên do các biện pháp này chưa được quy định cụ thể về căn cứ, trình tự, thủ tục áp dụng nên việc áp dụng trên thực tế cũng còn nhiều vướng mắc, chưa phát huy được hiệu quả và đây cũng là một trong những nguyên nhân mà các biện pháp này ít được áp dụng trên thực tiễn.

- Như đã phân tích ở các phần trên, do BLTTHS quy định một số trường hợp không thể áp dụng biện pháp tạm giam (như trường hợp người đã thành niên phạm tội ít nghiêm trọng mà BLHS quy định hình phạt tù dưới 2 năm, người chưa thành niên từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội ít nghiêm trọng hoặc tội nghiêm trọng do vô ý mặc dù có căn cứ cho rằng người đó có thể tiếp tục phạm tội) do đó họ vẫn ở ngoài xã hội và có thể tiếp tục phạm tội xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của công dân.

* Nguyên nhân thuộc về trách nhiệm, trình độ năng lực và quan điểm của những người có thẩm quyền áp dụng các BPNC theo quy định của BLTTHS

BLTTHS năm 2003 đã quy định: “Không ai bị coi là có tội và phải chịu hình phạt khi chưa có bản án kết tội của Tòa án đã có hiệu lực pháp luật” [30, Điều 9] đây là nguyên tắc quan trọng của TTHS. Vì vậy đối với những người bị bắt, bị tạm giữ tạm giam, cấm đi khỏi nơi cư trú thì họ mới chỉ là người bị nghi ngờ đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS và việc họ bị áp dụng các BPNC nêu trên là nhằm đảm bảo cho quá trình tố tụng đối với vụ án được thuận lợi, khách quan và phòng ngừa tội phạm. Trong quá trình áp dụng các BPNC, các cơ quan và người THTT chỉ áp dụng các BPNC khi có đầy đủ các căn cứ do pháp luật đã quy định. Tuy nhiên do trình độ năng lực của một số cán bộ trong các cơ quan THTT còn hạn chế, ý thức pháp luật chưa được đề cao, chưa nhận thức một cách đầy đủ về ý nghĩa của các BPNC,… nên còn để xảy ra những trường hợp bắt, tạm

giữ, tạm giam không cần thiết thậm chí bắt giữ không đúng dẫn đến việc xâm phạm quyền con người, quyền và lợi ích hợp pháp của công dân, như trường hợp tạm giam: “Mặc dù điều luật quy định là có thể bị tạm giam chứ không bắt buộc phải tạm giam nhưng trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử thì hầu hết những người phạm tội rất nghiêm trọng, phạm tội đặc biệt nghiêm trọng đều bị tạm giam” [31].

Mặt khác còn có tư tưởng nặng về trấn áp đối với những người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội và “lấy việc áp dụng BPNC làm biện pháp điều tra khám phá tội phạm” [7, tr. 252].

Bên cạnh đó, hiện nay vấn đề chế độ trách nhiệm từ phía những người THTT chưa được quy định rõ ràng trong những trường hợp xâm phạm quyền con người khi áp dụng các BPNC. Theo quy định của BLTTHS hiện hành thì phần lớn các thẩm quyền tố tụng được giao cho Thủ trưởng, Phó Thủ trưởng CQĐT; Viện trưởng, Phó Viện trưởng Viện kiểm sát; Chánh án, Phó Chánh án Tòa án trong khi những người trực tiếp nghiên cứu hồ sơ, tiếp xúc với những người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong BLHS là Điều tra viên, Kiểm sát viên và Thẩm phán. Trên cơ sở những tài liệu chứng cứ về nhân thân của đối tượng cũng như thái độ, ý thức chấp hành pháp luật của các đối tượng mà Điều tra viên, Kiểm sát viên, Thẩm phán sẽ đề xuất BPNC áp dụng với các đối tượng này lên những người có thẩm quyền nêu trên. Như vậy, những người có thẩm quyền áp dụng các BPNC chỉ quyết định áp dụng các BPNC trên cơ sở báo cáo, đề xuất của Điều tra viên, Kiểm sát viên và Thẩm phán. Vấn đề đặt ra là việc đánh giá đối tượng có gây khó khăn cho các hoạt động tố tụng hay không? có trốn tránh hoặc tiếp tục phạm tội hay không phụ thuộc phần lớn vào đánh giá chủ quan của Điều tra viên và Kiểm sát viên còn người quyết định có áp dụng BPNC hay không và cụ thể là áp dụng biện pháp nào lại thuộc thẩm quyền của những người theo quy định của BLTTHS. Vậy khi xảy ra vấn đề xâm phạm quyền con người thông qua việc áp dụng các

BPNC theo quy định của BLTTHS thì vấn đề trách nhiệm cá nhân sẽ được giải quyết như thế nào đối với những người nêu trên. Quy định này cũng là “một trong những nguyên nhân dẫn đến kéo dài thời hạn giải quyết vụ án, dễ tạo sự thiếu tự tin, ỷ lại hoặc sợ trách nhiệm của cấp dưới” [2, tr. 6].

Đồng thời, BLTTHS năm 2003 chưa đề cao trách nhiệm cá nhân của người lệnh bắt, tạm giữ, tạm giam nên đã dẫn đến tình trạng lạm dụng việc gia hạn tạm giữ, việc tạm giam. Theo quy định thì CQĐT là người có quyền ra quyết định gia hạn tạm giữ và Lệnh tạm giam tuy nhiên những văn bản này cần phải có sự phê chuẩn của Viện kiểm sát. Sau khi đã có sự phê chuẩn của Viện kiểm sát, nếu xảy ra trường hợp oan sai thì trách nhiệm khi đó lại thuộc về Viện kiểm sát, CQĐT không phải chịu trách nhiệm gì kể cả việc bồi thường oan sai. Vì vậy, thực tế CQĐT thường có tâm lý mở rộng việc áp dụng các BPNC để hoạt động điều tra được thuận lợi, đúng thời hạn mặc dù có nhiều trường hợp không cần thiết hoặc không đủ căn cứ để tạm giam. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến hàng năm đều có nhiều trường hợp CQĐT ra lệnh bắt, tạm giữ, gia hạn tạm giữ, lệnh tạm giam nhưng Viện kiểm sát không phê chuẩn. Những trường hợp bắt giam không đúng căn cứ hoặc không cần thiết đều ảnh hưởng đến quyền lợi hợp pháp của người bị áp dụng.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 2

Để bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật TTHS Việt Nam thì việc quy định đầy đủ các quyền con người trong các chế định BPNC của Luật TTHS là điều kiện trước hết. Cùng với các quy định của Luật TTHS Việt Nam về các BPNC hạn chế quyền tự do thì việc áp dụng các biện pháp này trong thực tiễn cũng là yếu tố quan trọng để bảo vệ quyền con người. Trong những năm qua, việc áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật TTHS đã đạt được những kết quả nhất định, đảm bảo cho quá trình giải quyết các vụ án hình sự đúng thời hạn, kịp thời ngăn chặn các đối tượng phạm tội tiếp tục phạm tội xâm phạm đến quyền và lợi ích của công dân,… Tuy nhiên, tình trạng lạm dụng biện pháp bắt khẩn cấp, biện pháp tạm giữ, tạm giam, để quá hạn tạm giữ, tạm giam… vẫn xảy ra mà nguyên nhân của tình trạng trên là do: Các bất cập trong quy định của BLTTHS về các BPNC hạn chế quyền tự do; trình độ năng lực, ý thức pháp luật của những người THTT và Chế độ trách nhiệm đối với những người THTT chưa được quy định rõ ràng.

Để khắc phục được những hạn chế nêu trên, tăng cường hiệu quả bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do, cần phải thực hiện một số giải pháp: Hoàn thiện các quy định của pháp luật TTHS lien quan đến các BPNC hạn chế quyền tự do; Nâng cao hieeuju quả của việc áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do trong quá trình giả quyết các vụ án hình sự; Tăng cường công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật, Kiện toàn và nâng cao vị thế của luật sư, người bào chữa,…

Chương 3

GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN

TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

Biện pháp ngăn chặn là một chế định pháp lý quan trọng của Luật TTHS, mang tính cưỡng chế nghiêm khắc (đặc biệt là những BPNC hạn chế quyền tự do) để kịp thời ngăn chặn hành vi phạm tội, ngăn ngừa người phạm tội, bị can, bị cáo tiếp tục phạm tội, trốn tránh pháp luật hoặc có hành vi gây khó khăn cho hoạt động điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án. Khi áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến quyền con người, quyền cơ bản của công dân đã được ghi nhận trong Hiến pháp và các văn bản pháp luật khác.

Qua phân tích những quy định của BLTTHS về các BPNC hạn chế quyền tự do cũng như nghiên cứu thực trạng áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của BLTTHS năm 2003 trong thời điểm từ năm 2009 đến năm 2013, chúng tôi thấy một số quy định của BLTTHS năm 2003 về các BPNC chưa chặt chẽ nên đã dẫn đến tình trạng lạm dụng trong việc áp dụng các BPNC (đặc biệt là biện pháp tạm giam) hoặc áp dụng các BPNC không đúng với quy định của BLTTHS, ảnh hưởng đến quyền con người nói chung và quyền của người bị áp dụng các BPNC nói riêng. Để tăng cường việc bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật TTHS, cần phải quy định chặt chẽ hơn về căn cứ, trình tự, thủ tục, thẩm quyền… áp dụng các BPNC, đặc biệt là các BPNC hạn chế quyền tự do nhằm phát huy hiệu quả của các biện pháp này trong đấu tranh phòng chống tội phạm, khắc phục việc lạm dụng áp dụng các BPNC đặc biệt