Tham Khảo Việc Bảo Vệ Quyền Con Người Thông Qua Các Biện Pháp Ngăn Chặn Hạn

Nghị quyết số 49-NQ/TW ngày 02/6/2005 đã chỉ rõ “Tăng cường kiểm tra, thanh tra và có cơ chế thanh tra, kiểm tra tự bên ngoài đối với hoạt động của các chức danh tư pháp… Tăng cường và nâng cao hiệu lực giám sát việc chấp hành pháp luật của các cơ quan tư pháp…” [4]. Vì vậy, để tăng cường bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của BLTTHS thì cần phải:

+ Nâng cao vai trò giám sát của Cơ quan nhà nước, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận, đại biểu dân cử đối với hoạt động của các cơ quan THTT và người THTT trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự (trong đó bao gồm cả việc áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do) nhằm đảm bảo sự vô tư, khách quan, đúng quy định pháp luật khi thực hiện hoạt động áp dụng các BPNC trong TTHS.

+ Tăng cường công tác tuyên truyền giáo dục pháp luật nói chung và pháp luật TTHS nói riêng để thông qua hoạt động này quần chúng nhân dân hiểu rõ hơn về các quy định của pháp luật trên cơ sở đó họ có thể giám sát hoạt động của các cơ quan và người có thẩm quyền trong quá trình áp dụng các BPNC một cách có hiệu quả và kịp thời khiếu nại, tố cáo những hành vi, quyết định trái pháp luật trong quá trình áp dụng các BPNC của các cơ quan và người có thẩm quyền.

+ Phát huy vai trò của tổ chức luật sư, người bào chữa: Trong lĩnh vực tố tụng hình sự, vai trò của luật sư, người bào chữa trong việc bảo vệ quyền con người càng được thể hiện rõ nét hơn. Sự tham gia của luật sư, người bào chữa trong TTHS không chỉ giúp người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình, mà còn góp phần trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án, giúp việc điều tra, truy tố và xét xử được nhanh chóng, chính xác, tránh làm oan người vô tội và không để lọt tội phạm.

1.5. Tham khảo việc bảo vệ quyền con người thông qua các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do trong luật tố tụng hình sự của một số nước trên thế giới

Bảo vệ quyền con người nói chung và quyền con người trong TTHS nói riêng là vấn đề quan tâm hàng đầu của nhiều nước trên thế giới. Vấn đề này đã được quy định trong các văn bản pháp lý quốc tế cũng như trong luật TTHS của các quốc gia.

Theo quy định của pháp luật TTHS của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa

+ Trường hợp, căn cứ tạm giữ:

Cơ quan Công an có thể tiến hành tạm giữ đối với tội phạm quả tang hoặc người bị tình nghi trong các trường hợp sau đây:

Khi đang chuẩn bị phạm tội, đang thực hiện hành vi phạm tội hoặc bị phát hiện ngay sau khi phạm tội; Người bị hại hoặc nhân chứng chính mắt trông thấy xác nhận người đó đã thực hiện hành vi phạm tội; Trên người hoặc tại nơi cư trú phát hiện có chứng cứ phạm tội; Sau khi phạm tội có ý định tự sát, bỏ trốn hoặc đang bỏ trốn; Có khả năng sẽ làm giả chứng cứ hoặc thông cung; Không nói tên thật và địa chỉ thật, lại lịch không rõ ràng; Nghi ngờ là đã thực hiện tội phạm ở nhiều nơi, nhiều lần, hoặc phạm tội theo băng nhóm. Cơ quan Công an phải thông báo ngay cho người nhà người bị tạm giữ trong vòng 24 giờ sau khi tạm giữ, trừ trường hợp không thể thông báo hoặc tội phạm xâm phạm an ninh quốc gia, tội phạm khủng bố, thông báo có thể gây trở ngại cho hoạt động điều tra [37, tr.16-17].

+ Trường hợp bắt giam, thẩm quyền:

Trong trường hợp có chứng cứ chứng minh có hành vi phạm tội, bị can, bị cáo có thể bị phạt tù trở lên, áp dụng bảo lĩnh hoặc cấm đi khỏi nơi

cư trú không đủ để ngăn ngừa những nguy hiểm dưới đây đối với xã hội thì áp dụng bắt giam:

Có thể thực hiện hành vi phạm tội mới; Có nguy hại rõ ràng đối với an ninh quốc gia, an ninh công cộng hoặc trật tự xã hội; Có thể tiêu hủy, làm giả chứng cứ, cản trở nhân chứng hoặc thông cung; Có thể trả thù người bị hại, người tố cáo, tố giác; Có ý định tự sát hoặc bỏ trốn…, Đối với người trong các trường hợp các trường hợp dưới đây, công dân nào cũng cố thể bị bắt giữ và giao cho cơ quan công an, VKSND hoặc TAND xử lý: Người đang phạm tội hoặc bị phát hiện ngay sau khi có hành vi phạm tội; Người đang bị truy nã; Người bỏ trốn khỏi nơi giam giữ; Người đang bị truy bắt. Trong trường hợp bắt theo Lệnh của cơ quan có thẩm quyền thì Lệnh bắt phải được Viện kiểm sát phê chuẩn hoặc Tòa án quyết định và Cơ quan Công an thi hành lệnh bắt. Sau khi bắt, phải lập tức đưa người bị bắt về nơi tạm giam và sau 24 giờ phải thông báo cho người nhà của người bị bắt biết [37, tr.16].

Theo quy định trên thì không một công dân nào có thể bị bắt giữ nếu không có quyết định hoặc được sự phê chuẩn của VKSND, hoặc nếu không có quyết định của TAND. Việc bắt giữ phải do cơ quan Công an tiến hành - quy định này đã đảm bảo rằng một người chỉ có thể bị bắt nếu có lệnh bắt hợp pháp của VKSND hoặc TAND và thẩm quyền tiến hành bắt là do cơ quan an ninh công cộng (trừ một số trường hợp như: người đó đang trong quá trình chuẩn bị phạm tội, đang phạm tội, đang bị truy nã,…). Trong vòng 24 giờ kể từ khi nghi can bị bắt thì gia đình hoặc đơn vị công tác của người đó phải được thông báo về lý do người đó bị bắt, địa điểm giam giữ, trừ trường hợp việc thông báo như vậy sẽ cản trở điều tra, hoặc không có khả năng thông báo.

+ Biện pháp Cấm đi khỏi nơi cư trú:

Áp dụng đối với bị can, bị cáo đủ điều kiện bắt giam nhưng: bị bệnh nặng không thể tự chăm sóc bản thân; Phụ nữ đang mang thai hoặc cho con bú; Là người phụng dưỡng duy nhất của người không đủ khả năng chăm sóc bản thân; Do tính chất đặc thù của vụ án hoặc cần thiết cho việc giải quyết vụ án, áp dụng cấm đi khỏi nơi cư trú là phù hợp nhất; Hết thời hạn tạm giam, chưa kết thúc điều tra, cần thiết phải áp dụng cấm đi khỏi nơi cư trú. Thời hạn cấm đi khỏi nơi cư trú là không quá 6 tháng. Thời hạn chỉ định địa điểm thực thi cấm đi khỏi nơi cư trú phải được quy đổi thành thời hạn hình phạt. Đối với hình phạt quản chế, một ngày cấm đi khỏi nơi cư trú bằng một ngày quản chế; đối với hình phạt cải tạo không giam giữ, tù có thời hạn, hai ngày cấm đi khỏi nơi cư trú bằng một ngày thực hiện hình phạt [37, tr.17-18].

Quy định về biện pháp Cấm đi khỏi nơi cư trú này đã nêu rõ thời hạn bị áp dụng, thời hạn đã chấp hành biện pháp Cấm đi khỏi nơi cư trú được quy đổi thành thời hạn hình phạt.

Theo quy định của pháp luật TTHS Cộng hòa liên bang Đức

- Về điều kiện, căn cứ bắt và tạm giam: biện pháp tạm giam có thể áp dụng đối với bị can nếu có căn cứ xác đáng để nghi ngờ người đó đã phạm tội và nếu có căn cứ để bắt. căn cứ bắt bị can để tạm giam gồm: Xác định bị can đã bỏ trốn; Xét tới các tình tiết của vụ án cụ thể, có khả năng bị can sẽ trốn; hành vi của bị can dẫn tới nghi ngờ có căn cứ rằng bị can sẽ: phá hủy, thay đổi, di chuyển, giấu hoặc làm giả chứng cứ, tác động không đúng đắn tới đồng phạm, nhân chứng, chuyên gia, khiến những người khác làm việc trên. Do đó có nguy cơ làm cho việc xác định sự thật của vụ án sẽ khó khăn hơn. Nếu hành vi phạm tội của bị can chỉ bị áp dụng mức hình phạt đến 6 tháng tù giam hoặc phạt tiền đến 180 đơn vị tính theo ngày (daily units) thì không áp dụng biện pháp tạm giam đối với họ với lý do có khả năng gây khó khăn cho

việc thu thập chứng cứ. Trong trường hợp đó, biện pháp tạm giam có thể được áp dụng khi bị can có thể bỏ trốn nếu có căn cứ cho thấy: trước đó bị can đã trốn tránh pháp luật hoặc đã chuẩn bị cho việc bỏ trốn; bị can không có nơi ở cố định hoặc nơi cư trú trong phạm vi lãnh thổ theo quy định của BLTTHS; bị can không thể khai báo danh tính của mình. Bị can sẽ được thông báo về nội dung của lệnh bắt tại thời điểm bị bắt. Nếu không thể thực hiện được việc thông báo cho bị can theo quy định này thì bị can phải được thông báo sơ bộ về tội danh mà anh ta bị nghi ngờ là đã phạm phải. Trong trường hợp này, bị can phải được thông báo về nội dung của lệnh bắt ngay sau đó. Bị can phải được cung cấp một bản sao của lệnh bắt. Thẩm phán đã ra lệnh bắt và tạm giam bị can phải thông báo cho một người thân thích của bị can hoặc người mà bị can tin tưởng về việc bắt bị can và các quyết định khác có liên quan đến việc tiếp tục giam bị can.

Lệnh bắt sẽ bị huỷ bỏ trong các trường hợp sau: Khi không còn các căn cứ cho việc tạm giam; Việc tiếp tục tạm giam không phù hợp với tính chất của vụ án, hoặc với hình phạt dự kiến hoặc các biện pháp cải tạo, phòng ngừa; Bị cáo được tuyên vô tội; Việc mở phiên toà chính bị từ chối; Thủ tục tố tụng bị đình chỉ.

- Về biện pháp tạm giữ: trong trường hợp một người bị bắt quả tang hoặc bị bắt khi bị truy đuổi thì bất cứ ai cũng có quyền tạm giữ người đó, ngay cả khi không có lệnh của Toà án, nếu có căn cứ cho rằng người đó bỏ trốn hoặc nếu không thể xác định căn cước của người đó ngay. Ngoài ra, trong trường hợp khẩn cấp, Cơ quan Công tố và các nhân viên cảnh sát có quyền thực hiện việc tạm giữ nếu có đủ căn cứ cho việc ra lệnh bắt [39].

Theo như quy định của pháp luật TTHS của nước Cộng hòa nhân dân Trung Hoa và Cộng hòa liên bang Đức nêu trên cho thấy: pháp luật TTHS của các nước này đã quy định cụ thể các căn cứ để bắt, tạm giữ, tạm giam, việc

hủy bỏ biện pháp tạm giam cũng như việc áp dụng biện pháp Cấm đi khỏi nơi cư trú và quy đổi thời hạn đã bị áp dụng biện pháp cấm đi khỏi nơi cư trú thành thời hạn chấp hành hình phạt,… Với việc quy định cụ thể, rõ ràng như trên đã góp phần tích cực trong việc bảo vệ quyền con người của những người bị áp dụng các biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do, hạn chế được việc lạm dụng áp dụng các biện pháp này, đồng thời trong quá trình áp dụng khi căn cứ áp dụng không còn thì cần phải hủy bỏ ngay biện pháp đang áp dụng.

KẾT LUẬN CHƯƠNG 1

Quyền con người vừa mang tính phổ biến, vừa mang tính đặc thù, được ghi nhận bởi pháp luật quốc gia và các thỏa thuận pháp lý quốc tế. Tôn trọng và bảo đảm, bảo vệ các quyền con người là đặc tính quan trọng của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Là Nhà nước của dân, do dân, vì dân, Nhà nước ta luôn coi con người là vị trí trung tâm trong mọi chính sách và luôn tạo điều kiện để con người được phát triển trong môi trường lành mạnh.

Hiến pháp năm 2013 đã ghi nhận quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền tự do cư trú, đi lại là một số trong các quyền con người. Việc hạn chế các quyền này chỉ được thực hiện trên cơ sở pháp luật.

Các BPNC trong TTHS là các biện pháp cưỡng chế do các cơ quan và người THTT có thẩm quyền áp dụng đối với người bị nghi đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhằm mục đích kịp thời ngăn chặn tội phạm và không để họ gây khó khăn cho quá trình giải quyết vụ án hình sự. Việc áp dụng các BPNC là cần thiết trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Tuy nhiên phải đảm bảo việc áp dụng đúng căn cứ, cần thiết, đúng trình tự, thủ tục, thẩm quyền và cũng cần phải đảm bảo quyền con người trong quá trình áp dụng các BPNC này.

Chương 2

THỰC TRẠNG BẢO VỆ QUYỀN CON NGƯỜI THÔNG QUA CÁC BIỆN PHÁP NGĂN CHẶN HẠN CHẾ QUYỀN TỰ DO THEO QUY ĐỊNH CỦA LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM

2.1. Tình hình áp dụng biện pháp ngăn chặn hạn chế quyền tự do theo quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003

Để nghiên cứu thực trạng bảo vệ quyền con người thông qua các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của Luật TTHS, cùng với việc nghiên cứu các quy định của Luật TTHS về các BPNC, chúng tôi đã tiến hành nghiên cứu tình hình áp dụng các BPNC hạn chế quyền tự do theo quy định của pháp luật TTHS trong thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử trong thời điểm từ năm 2009 đến năm 2013 trên cơ sở số liệu do VKSND Tối cao cung cấp.

Bảng 2.1: Tình hình bắt, tạm giữ, xử lý hình sự

Năm

Tình hình bắt, tạm giữ					Tỷ lệ xử lý hình sự (%)
Tổng số	Trong đó
Tổng số	Bắt khẩn cấp	Bắt quả tang	Bắt truy nã	Tự thú, đầu thú
2009	58.594	16.347	32.838	3.831	5.578	95,3
2010	58.734	16.126	33.014	3.373	6.221	96,3
2011	70.429	18.358	40.658	4.024	7.389	92,65
2012	75.960	19.574	43.981	4.016	8.389	95,58
2013	76.536	19.761	44.237	4.077	8.461	97,03