Những Vấn Đề Cơ Bản Trong Hoạt Động Xét Xử Các Vụ Án Hôn Nhân Và Gia

năm 2013 đã quy định bao quát hầu hết các quyền cơ bản về chính trị, dân sự, kinh tế, xã hội, văn hóa của con người. Nếu như Hiến pháp năm 1992 quy định quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân được tại chương V thì ở Hiến pháp năm 2013 chương về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân là chương II, chỉ xếp sau chương về chế độ chính trị. Đây không phải là sự ngẫu nhiên hoặc cơ học mà đây là một điểm mới, thể hiện tầm quan trọng của quyền con người trong Hiến pháp. Hiến pháp đã làm rò hơn các quyền, nghĩa vụ cơ bản của công dân và trách nhiệm của Nhà nước trong việc bảo đảm thực hiện quyền con người, quyền công dân; thể hiện rò bản chất dân chủ của Nhà nước ta.

Về tên chương cũng có sự thay đổi, nếu như ở Hiến pháp năm 1992 là "Quyền và nghĩa vụ cơ bản công dân", đến Hiến pháp năm 2013 chương này có tên là "Quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản công dân". Qua đó để khẳng định quyền con người được Nhà nước thừa nhận, tôn trọng và cam kết bảo vệ theo Công ước quốc tế mà Việt Nam ký kết hoặc tham gia. So với Hiến pháp năm 1992 thì Hiến pháp năm 2013 quy định rò quyền con người, quyền công dân chỉ sẽ hạn chế trong một số trường hợp nhất định, tránh tình trạng xâm phạm quyền con người, quyền công dân. Ngoài một số nội dung cơ bản trên, Hiến pháp năm 2013 quy định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản công dân đã quy định rò ràng, cụ thể và bổ sung đầy đủ hơn so với Hiến pháp năm 1992 như gộp các Điều 65, 66, 67 và bổ sung thêm một số nội dung thành Điều 37 Hiến pháp năm 2013; tách Điều 53 Hiến pháp năm 1992 quy định về công dân có quyền biểu quyết khi Nhà nước trưng cầu ý dân thành Điều 29 Hiến pháp năm 2013: “Công dân đủ mười tám tuổi trở lên có quyền biểu quyết khi Nhà nước tổ chức trưng cầu ý dân”

Về cách thức thể hiện, Hiến pháp năm 2013 có sự đổi mới quan trọng theo hướng ghi nhận mọi người có quyền, công dân có quyền và quyền con người là quyền tự nhiên, bất cứ ai cũng cũng có quyền đó; quyền công dân là quyền của người có quốc tịch Việt Nam… Để mọi người, công dân thực hiện quyền của mình thì Hiến pháp năm 2013 quy định trách nhiệm của Nhà nước là phải ban hành văn bản pháp luật để tạo điều kiện thuận lợi cho mọi người và công dân thực hiện đầy

đủ các quyền của mình. Hiến pháp năm 2013 quy định về quyền con người, quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân là sự kế thừa tinh hoa tư tưởng của Chủ tịch Hồ Chí Minh trong Hiến pháp năm 1946, đồng thời, đã thể chế hóa chủ trương, đường lối, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về quyền con người, coi con người là chủ thể, là động lực quan trọng của sự phát triển đất nước trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nhằm hướng đến mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”.

1.1.2. Khái niệm, đặc điểm quyền công dân

Quyền công dân về nguồn gốc lịch sử, nó là một khái niệm xuất hiện cùng với cách mạng tư sản và chỉ tồn tại trong xã hội công dân. Cách mạng tư sản đã biến con người (giai cấp thống trị trong xã hội) từ địa vị thần dân trong Nhà nước quân chủ sang địa vị công dân trong Nhà nước cộng hòa. Nghĩa là, khi đề cập đến khái niệm công dân là đề cập tới một bộ phận con người, theo quy định của pháp luật với tư cách là những thành viên bình đẳng trong Nhà nước, từ đó mà quyền con người được thừa nhận một cách rộng rãi và bình đẳng với ý nghĩa là quyền công dân. Nhưng quyền công dân không phải và không bao giờ trở thành hình thức cuối cùng của quyền con người, nó chỉ thể hiện mối quan hệ giữa công dân với Nhà nước và mối quan hệ đó được xác định thông qua một chế định pháp luật đặc biệt là chế định quốc tịch.

Có thể bạn quan tâm!

Xem toàn bộ 132 trang tài liệu này.

Nếu xét về phương diện ngữ nghĩa của từ thì thuật ngữ “quyền công dân” được phân tích cụ thể như sau:

"Quyền" theo định nghĩa của từ điển Tiếng Việt, là: "1. Điều mà pháp luật hoặc xã hội công nhận cho được hưởng, được làm, được đòi hỏi (quyền công dân, quyền bầu cử và quyền ứng cử); 2. Những điều do địa vị hay chức vụ mà được làm (nói tổng quát. Có chức có quyền. lạm dụng quyền” [51, tr.815].

Tuy nhiên, dù với cách giải thích thứ hai, "quyền" vẫn là những gì "mà pháp luật hoặc xã hội công nhận cho được hưởng, được làm, được đòi hỏi", là khả năng xử sự nhất định của cá nhân, tổ chức được hưởng, được làm, được đòi hỏi từ cộng đồng xung quanh. "Công dân" theo định nghĩa của Từ điển tiếng Việt, là "người dân, trong mối quan hệ về mặt quyền lợi và nghĩa vụ với Nhà nước" [51, tr.207].

Khi con người được coi là công dân, quyền công dân chính là quyền con người trong một xã hội cụ thể, trong một chế độ xã hội - chính trị cụ thể.

Như vậy trên bình diện phân tích về ngữ nghĩa của câu từ chúng ta có thể hiểu quyền công dân là những quyền của những con người được hiến pháp và pháp luật của một quốc gia nhất định ghi nhận và bảo vệ.

Về khái niệm quyền công dân C. Mác cho rằng: "Quyền công dân là những quyền chính trị, những quyền cá nhân con người, với tư cách là thành viên "xã hội công dân" [1, tr.14].

Tại Việt Nam hiện vẫn tồn tại một số khái niệm khác nhau về quyền công dân như theo tiến sĩ Nguyễn Đình Lộc:

Quyền công dân - đó là sự thể chế hóa về mặt Nhà nước bằng pháp luật địa vị con người trong khuôn khổ Nhà nước, là sự thừa nhận, trong chừng mực mà Nhà nước chấp nhận, địa vị con người của cá nhân trong Nhà nước [2027, tr.75].

Tiến sỹ Vũ Công Giao cho rằng: "Quyền công dân là tập hợp những quyền tự nhiên được pháp luật của một nước quy định, mà tất cả những người có chung quốc tịch của nước đó được hưởng một cách bình đẳng” [17, tr.21].

Thực ra, khái niệm quyền công dân không phải dùng để chỉ các quyền cụ thể của công dân là quyền nào mà là khái niệm có tính chất là tiêu chí đánh giá, hàm ý chỉ rằng Nhà nước đã ghi nhận và bảo đảm cho công dân, quyền con người như thế nào trong các quyền và trong các nghĩa vụ cụ thể của công dân. Tính cụ thể của khái niệm chỉ là chỗ nó không tồn tại độc lập như khái niệm quyền con người mà phải gắn với các quy định của pháp luật, phải qua việc xem các quy định cụ thể về quyền và nghĩa vụ của một hệ thống pháp luật như thế đã phản ánh quyền công dân như thế nào. Thông qua quyền công dân trong một hệ thống pháp luật, người ta có thể biết nó đã thể hiện quyền con người như thế nào. Quyền công dân khác với khái niệm “quyền cơ bản” của công dân được ghi nhận trong các bản hiến pháp, nó mang tính chất cụ thể chỉ các lợi ích cơ bản mà pháp luật ghi nhận cho công dân. Cần nhấn mạnh rằng quyền cơ bản của công dân là quyền được thể hiện trong các quy định cụ thể cho cả quyền và cả nghĩa vụ cơ bản cho đối với công dân.

Từ những phân tích trên chúng ta có thể hiểu thuật ngữ quyền công dân dưới hai phương diện theo nghĩa rộng và nghĩa hẹp như sau:

Theo nghĩa rộng: Quyền công dân được hiểu là quyền con người giới hạn trong phạm vi các đặc tính xã hội của con người và trong phạm vi một quốc gia, một chế độ chính trị trong đó con người tồn tại.

Theo nghĩa hẹp: Quyền công dân là các quyền cụ thể của con người được pháp luật của một quốc gia ghi nhận và bảo đảm thực hiện.

Quyền công dân có những đặc điểm sau:

Một là quyền công dân là một bộ phận của quyền con người

Quyền con người xét về nguồn gốc tự nhiên là quyền của tất cả các cá nhân, không liên quan đến việc nó có được ghi nhận trong pháp luật một Nhà nước cụ thể nào không. Quyền công dân lại là các quyền được thể hiện trong pháp luật của một nước ghi nhận (dưới dạng là các quyền và nghĩa vụ cụ thể) và bảo đảm thực hiện trong một Nhà nước cụ thể. Nội hàm của khái niệm “quyền con người” rộng hơn khái niệm “quyền công dân”, hay nói cách khác, “quyền công dân” là một bộ phận của “quyền con người”. So với khái niệm quyền con người, khái niệm quyền công dân mang tính xác định hơn, gắn liền với mỗi quốc gia, được pháp luật của mỗi quốc gia quy định. Và do gắn với đặc thù của mỗi quốc gia mà nội dung, số lượng, chất lượng của quyền công dân ở mỗi quốc gia thường không giống nhau. Tuy nhiên, không có sự đối lập giữa quyền con người và quyền công dân trong quy định của các nước.

Trong mỗi quốc gia, quyền công dân trong nội dung là sự thể hiện cụ thể của quyền con người, khó có thể phân định một cách thật sự rạch ròi quyền con người, quyền công dân theo quan điểm quyền con người là quyền tự nhiên, quyền công dân là do pháp luật quy định; hay quyền con người là do luật quốc tế quy định, quyền công dân là do pháp luật quốc gia quy định. Việc nhận thức giá trị và bản chất của quyền con người có vai trò quyết định trực tiếp trong việc xây dựng các quy chế pháp lý về quyền công dân trong hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia. Việc ghi nhận và bảo đảm thực hiện các quyền công dân chính là đã thực hiện nội dung cơ bản của quyền con người.

Trong văn kiện quốc tế đặc biệt quan trọng là Tuyên ngôn thế giới về quyền con người và các Công ước quốc tế về quyền con người, theo đó, quyền con người là nhân phẩm, các nhu cầu (về vật chất và tinh thần), lợi ích cùng với nghĩa vụ của con người được thể chế hoá trong các quy định của pháp luật quốc tế và pháp luật quốc gia. Còn quyền công dân phản ánh, thể hiện là quyền con người, là những giá trị gắn liền với một Nhà nước nhất định và được Nhà nước đó bảo đảm thực hiện bằng pháp luật dựa trên mối liên hệ pháp lý cơ bản giữa mỗi cá nhân công dân với một Nhà nước cụ thể.

Hai là quyền công dân được ghi nhận trong hệ thống pháp luật và được bảo đảm thực hiện

Sự xác lập các quyền nghĩa vụ này tạo thành một chế định quan trọng của Luật Hiến pháp - chế định quan hệ giữa Nhà nước và cá nhân. Ở nhiều nước chế định này gọi là quyền và nghĩa vụ của công dân (Nhật Bản), quyền và nghĩa vụ của con người và công dân (Nga). Nhưng với đặc trưng được ghi nhận trong Hiến pháp, tức được điều chỉnh bằng Hiến pháp, mà Hiến pháp là đạo Luật cơ bản nên các quyền và nghĩa vụ này ở nhiều nước thường gọi là quyền và nghĩa vụ cơ bản của công dân. Trong Hiến pháp Việt Nam hiện hành sử dụng cách gọi quyền và nghĩa vụ cơ bản của nhân dân. Với sự ghi nhận bằng pháp luật các cơ quan Nhà nước có trách nhiệm bảo đảm quyền công dân được thực hiện và có cơ chế xử lý đối với hành vi vi phạm quyền công dân của bất cứ đối tượng nào kể cả cơ quan quyền lực Nhà nước.

Ba là quyền công dân gắn liền với vấn đề về quốc tịch

Trong một quốc gia thì không chỉ có công dân của quốc gia đó mà còn có thể có công dân nước ngoài hoặc người không quốc tịch, thậm chí có người mang nhiều quốc tịch. Hay nói cách khác không phải mọi cá nhân sinh sống trên lãnh thổ của một quốc gia đều được coi là công dân của quốc gia đó. Một cá nhân muốn trở thành công dân thì cần những điều kiện nhất định. Những điều kiện đó có thể giống hoặc khác nhau tùy thuộc vào pháp luật của từng quốc gia nhất định.

Để trở thành công dân của một nước, các cá nhân bao giờ cũng phải có quốc

tịch của nước đó. Tư cách công dân mang đến cho cá nhân một địa vị pháp lý đặc biệt trong quan hệ với nước mà họ mang quốc tịch. Đó chính là tất cả các quyền và nghĩa vụ của công dân. Các quyền và nghĩa vụ này tồn tại đối với công dân trong quan hệ với Nhà nước mà họ mang quốc tịch, ngay cả trong trường hợp họ sống ở nước ngoài. Những người không phải là công dân (người không có quốc tịch, người nước ngoài) có thể sẽ không có được hoặc chỉ có các quyền, nghĩa vụ của nước sở tại ở mức độ hạn chế. Một số quyền, nghĩa vụ mà họ sẽ không được hưởng như: quyền tham gia quản lý Nhà nước và xã hội, quyền bầu cử, ứng cử, tham gia nghĩa vụ quân sự và xây dựng quốc phòng toàn dân... Dựa trên những điều kiện cụ thể của mình mà Nhà nước quy định cho công dân những quyền và phải thực hiện những nghĩa vụ nhất định. Nhưng bất luận thế nào thì các quyền và nghĩa vụ này cũng nói lên một điều rằng, quyền công dân cũng như quyền con người đã được ghi nhận và bảo đảm như thế nào, tiến bộ hay lạc hậu.

Có thể nói, việc đặt ra khái niệm công dân có một ý nghĩa rất quan trọng. Điều này thể hiện, nếu là công dân của một Nhà nước thì người đó được hưởng đầy đủ các quyền và phải thực hiện đầy đủ các nghĩa vụ mà Nhà nước đó quy định. Còn những người không phải là công dân của nước sở tại thì quyền và nghĩa vụ của họ bị hạn chế trong một số lĩnh vực như: họ không có quyền tham gia quản lý Nhà nước và xã hội; không có quyền bầu cử; ứng cử; họ cũng không phải thực hiện nghĩa vụ quân sự và tham gia xây dựng quốc phòng toàn dân,… Mặt khác, khái niệm công dân thể hiện mối quan hệ pháp lý có tính chất đặc biệt, tồn tại trong cả trường hợp công dân nước đó đã ra nước ngoài sinh sống nhưng vẫn còn mang quốc tịch. Việc sinh sống ở trong hay ngoài nước sẽ không ảnh hưởng đến tư cách công dân khi họ vẫn mang quốc tịch nước đó.

1.1.3. Phân loại quyền công dân

Tới thời điểm hiện nay, tùy theo mỗi quốc gia, mỗi chế độ chính trị khác nhau mà hệ thống các quyền công dân được thể hiện ở những mức độ khác nhau nhưng tựu chung lại vẫn có những cách phân loại cơ bản sau:

Căn cứ vào nhu cầu bảo đảm sự tồn tại và phát triển của con người thì quyền công dân được chia thành 02 nhóm sau:

Nhóm quyền được bảo đảm những điều kiện xã hội để con người tồn tại bao gồm: quyền có công ăn việc làm; quyền cư trú, đi lại; quyền bất khả xâm phạm về thân thể; quyền được bảo đảm chỗ ở; quyền an ninh chính trị; quyền tự do kết hôn; quyền sở hữu và thừa kế tài sản;...

Nhóm quyền tự do lựa chọn các hoạt động sáng tạo, quyền được sáng tạo để tự biểu hiện mình như một nhân cách bao gồm: quyền được học hành và nâng cao học vấn; quyền tự do lựa chọn nghề nghiệp; quyền được xã hội đào tạo nghề nghiệp; quyền tự do ngôn luận; quyền tự do bầu cử và ứng cử; quyền tự do tín ngưỡng, tôn giáo; quyền đấu tranh bảo vệ lẽ phải, chân lý;...

Căn cứ vào các lĩnh vực đời sống xã hội, các phương diện hoạt động của cá nhân thì quyền công dân bao gồm:

Nhóm quyền trong lĩnh vực chính trị: Gồm các quyền như quyền tham gia quản lý Nhà nước; quyền bầu cử và ứng cử vào các cơ quan quyền lực Nhà nước; quyền tự do ngôn luận, tự do báo trí, hội họp, lập hội biểu tình theo quy định của pháp luật đây; quyền khiếu nại, tố cáo...

Nhóm quyền trong lĩnh vực kinh tế: Gồm các quyền như quyền lao động; quyền tự do kinh doanh theo quy định của pháp luật; quyền sở hữu tư liệu sản xuất...

Nhóm quyền trong lĩnh vực văn hóa - xã hội: Quyền học tập; quyền nghiên cứu khoa học; quyền được bảo vệ sức khỏe; quyền bình đẳng nam - nữ; quyền được bảo hộ về hôn nhân và gia đình; quyền được hưởng ưu đãi và chăm sóc; quyền được thông tin...

Nhóm quyền trong lĩnh vực tự do cá nhân: Gồm các quyền như quyền tự do tín ngưỡng; quyền bất khả xâm phạm về thân thể; quyền được bồi thường thiệt hại về vật chất và phục hồi danh dự; quyền bí mật thư tín, điện thoại; quyền tự do đi lại và cư trú…

Căn cứ theo phương pháp tiếp cận của khoa học pháp lý thì quyền công dân được phân chia thành các nhóm sau:

Nhóm các quyền và tự do dân chủ về chính trị: Gồm có các quyền như quyền tham gia quản lý Nhà nước và xã hội; quyền bầu cử, ứng cử; quyền bình đẳng nam nữ; quyền tự do ngôn luận, tự do báo chí; quyền được thông tin; quyền tự do tín ngưỡng;...

Nhóm các quyền về dân sự bao gồm: Gồm các quyền như quyền tự do đi lại cư trú trong nước; quyền ra nước ngoài và từ nước ngoài về nước; quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo vệ về tính mạng, sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở; quyền khiếu nại, tố cáo;...

Các quyền về kinh tế - xã hội: Gồm các quyền như quyền lao động; quyền tự do kinh doanh; quyền sở hữu hợp pháp và quyền thừa kế; quyền học tập;...

Mặc dù có nhiều các phân loại thành nhiều nhóm quyền dựa vào các căn cứ khác nhau nhưng sự phân định giữa các nhóm quyền này chỉ mang tính chất tương đối.

1.2. Những vấn đề cơ bản trong hoạt động xét xử các vụ án hôn nhân và gia đình

1.2.1. Khái niệm xét xử các vụ án hôn nhân và gia đình

Luật hôn nhân và gia đình năm 2000 quy định: "Gia đình là tập hợp những người gắn bó với nhau do hôn nhân, quan hệ huyết thống hoặc do quan hệ nuôi dưỡng làm phát sinh các nghĩa vụ và quyền giữa họ với nhau" [24, Điều 8].

Như vậy, gia đình có thể gồm vợ chồng, con cái, anh chị em, cha mẹ, ông bà… cùng chung sống với nhau, có quan hệ huyết thống hoặc quan hệ nuôi dưỡng. Trong quá trình chung sống phát sinh các quyền và nghĩa vụ đối với nhau. Hôn nhân là cơ sở của gia đình, còn gia đình là tế bào của xã hội, mà trong đó kết hợp chặt chẽ, hài hòa lợi ích của mỗi công dân, Nhà nước và xã hội.

Luật Hôn nhân và gia đình Việt Nam quy định việc kết hôn, để được công nhận hôn nhân hợp pháp; việc đăng ký kết hôn phải tuân theo các quy định của pháp luật và việc ly hôn cũng như giải quyết các quan hệ liên quan đến hôn nhân cũng được tiến hành theo trình tự pháp luật nhất định, các bước phải được tuân thủ theo Bộ luật Tố tụng dân sự 2004 (được sửa đổi, bổ sung năm 2011) (sau đây gọi tắt là Bộ luật Tố tụng dân sự 2004) khi giải quyết một vấn đề cụ thể thì được áp dụng theo Luật Hôn nhân và gia đình. Bộ luật tố tụng dân sự 2004 đã quy định hai loại trình tự thủ tục tố tụng hoàn toàn khác nhau, đó là trình tự, thủ tục giải quyết vụ án hôn nhân và gia đình và trình tự giải quyết vụ việc hôn nhân và gia đình. Căn cứ quan trọng để