Bào chế - Trường Cao đẳng Y tế Ninh Bình

2. Dược liệu, dược học cổ truyền .....(A).... trong việc...(B)....., ...(C).... chất lượng các chế phẩm bào chế đi từ nguyên liệu là dược liệu.

3.Các dạng thuốc thuộc hệ phân tán cơ học là ...(A)... giữa các tiểu phân rắn, có ....(B).... từ hàng chục đến hàng trăm micromet.

4. Dược chất là ....(A)...của dạng thuốc, tạo ra các ....(B)..... riêng để điều trị, phòng hay

.....(C).....

5. Bào chế là môn học ...(A)... cơ sở lý luận và kỹ thuật thực hành về ....(B)... các dạng thuốc; .....(C)......

II. Lựa chọn đúng – sai các câu sau:

6. Chế phẩm là sản phẩm bào chế nói chung của một hoặc nhiều dược chất.

7. Biệt dược là thuốc có tên thương mại do cơ sở sản xuất thuốc đặt ra, giống với tên gốc hoặc tên chung quốc tế.

8. Các dạng thuốc thuộc hệ phân tán dị thể: dạng thuốc bao gồm 2 pha đồng tan là pha phân tán và môi trường phân tán (nhũ tương và hỗn dịch thuốc).

9. Dạng thuốc là sản phẩm cuối cùng của quy trình bào chế, trong đó dược chất được pha chế và trình bày dưới dạng thích hợp để bảo đảm an toàn hiệu quả, thuận tiện cho người dùng, dễ bảo quản và giá thành hợp lý.

10. Thời xa xưa, con người không biết dùng cây cỏ và khoáng vật xung quanh mình để chữa bệnh.

III. Lựa chọn câu trả lời đúng nhất:

11. Bào chế là:

A. Môn học kỹ thuật

B. Môn học mỹ thuật

C. Môn học kinh tế.

12. Pha chế theo đơn thường được tiến hành ở:

A. Qui mô nhỏ

B. Qui mô công nghiệp.

C. Trong nhà máy

13. Các dạng thuốc thuộc hệ phân tán cơ học là:

A. Có kích thước hàng centimet

B. Hệ phân tán rắn

C. Hệ phân tán giữa các tiểu phân rắn.

14. Thiết kế dạng thuốc phải phù hợp với:

A. Đối tượng điều trị.

B. Dược chất

C. Qui mô sản xuất

IV. Trả lời các câu hỏi sau:

1. Thế nào là dạng thuốc, biệt dược và chế phẩm?

2. Liên quan giữa môn bào chế so với các môn học khác?

3. Vị trí của môn bào chế đối với sức khoe con người?

CHƯƠNG 2

CÁC DẠNG THUỐC ĐIỀU CHẾ BẰNG PHƯƠNG PHÁP CHIẾT XUẤT

MỤC TIÊU

1. Trình bày được đặc điểm của dược liệu, dung môi để chiết xuất bào chế dịch chiết, cao, cồn, rượu thuốc.

2. So sánh được ưu nhược điểm phương pháp ngâm nóng, ngâm lạnh.

3. Trình bày được nguyên tắc, qui trình chiết xuất bằng phương pháp ngấm kiệt, ngấm kiệt cải tiến.

4. Phân tích được các yếu tố ảnh hưởng đến hiệu suất, chất lượng chiết.

5. Trình bày được kỹ thuật điều chế cồn thuốc, rượu thuốc, cao thuốc.

NỘI DUNG

1. ĐẠI CƯƠNG

1.1. Định nghĩa

- Chiết xuất là quá trình dùng dung môi thích hợp để hoà tan các chất tan có trong dược liệu, chủ yếu là các hoạt chất có tác dụng điều trị, tách chúng ra khỏi phần không tan của dược liệu.

- Phần dung môi đã hoà tan chất tan gọi là dịch chiết.

- Phần không tan của dược liệu gọi là bã dược liệu.

- Chất có tác dụng điều trị trong dược liệu (alcaloid, glycosid, vitamin, tinh dầu) được gọi là hoạt chất.

- Chất không có tác dụng điều trị, gây khó khăn khi bảo quản (đường, tinh bột, pectin, gôm, chất nhầy, nhựa) gọi là tạp chất.

1.2. Dược liệu, dung môi điều chế dịch chiết

1.2.1. Dược liệu

Nguyên liệu chính là dược liệu thực vật: lá, hoa, rễ, hạt, vỏ… là các bộ phận có chứa hoạt chất.

Dược liệu động vật: da, xương, sừng, để chế cao động vật.

Dược liệu có thành phần phức tạp nên để chiết xuất đạt hiệu quả cần phải chú ý:

- Màng tế bào có tính chất thẩm tích cho dung môi thấm vào bên trong tế bào, chất tan phân tử nhỏ khuếch tán qua, giữ lại các phân tử lớn trong tế bào. Nên dược liệu mỏng manh dễ chiết xuất, dược liệu rắn chắc khó chiết xuất.

- Màng nguyên sinh chất có tính bán thấm chỉ cho dung môi đi vào tế bào. Nên khi nguyên liệu tươi không chiết xuất được cao chất tan trong tế bào mà phải dùng dược liệu sấy khô. Khi cần chiết tươi cần phải nhúng cồn để phá vỡ màng nguyên sinh chất.

- Các chất chứa trong tế bào: Gồm các loại hoạt chất: alcaloid, glycosid, Tanin, các vitamin tan trong nước, tinh dầu, nhựa, chất béo, pectin, gôm, chất nhầy, tinh bột, các chất màu.

1.2.2. Dung môi

Phải chọn dung môi có khả năng hoà tan tối đa các chất có tác dụng điều trị và tối thiểu các tạp chất trong dược liệu:

1.2.2.1. Yêu cầu chất lượng dung môi

- Dễ thấm vào dược liệu (dung môi có độ nhớt thấp, sức căng bề mặt nhỏ).

- Hoà tan chọn lọc (nhiều hoạt chất, ít tạp chất).

- Trơ hoá học: không làm biến đổi hoạt chất, khó phân huỷ ở nhiệt độ cao, dễ bảo quản.

- Bay hơi được khi cần cô đặc dịch chiết.

- Không có mùi vị đặc biệt, không gây cháy nổ, rẻ tiền, rễ kiếm

1.2.2.2. Các nhóm dung môi

- Phân cực: Nước, glycerin, methanol.

- Không phân cực: Dicloethan, cloroform, benzen, hexan.

- Dung môi bán phân cực: ethanol, acetol, propanol.

1.2.2.3. Các dung môi hay dùng chiết xuất

Nước

- Ưu điểm:

+ Rẻ, rễ kiếm, dễ thấm vào dược liệu.

+ Có khả năng hào tan muối alcaloid, 1 số glycosid, đường, chất nhầy, chất màu, pectin, các acid, các muối vô cơ, enzym.

- Nhược điểm:

+ Dịch chiết nhiều tạp chất, khó bảo quản.

+ Nước có độ sôi cao do vậy khi cô đặc có thể bị thủy phân một số hoạt chất.

+ Ít dùng làm dung môi cho phương pháp nhỏ giọt vì nước làm trương nở dược liệu khô.

Ethanol

- Ưu điểm:

+ Hoà tan được alcaloid, một số glycosid, tinh dầu, nhựa, ít hoà tan tạp chất nên có khả năng hoà tan chọn lọc.

+ Có thể pha loãng với nước với bất kỳ tỷ lệ nào nên có thể pha loãng thành những nồng độ khác nhau theo yêu cầu chiết xuất từng dược liệu.

+ Nhiệt độ sôi thấp nên khi cô đặc dịch chiết hoạt chất ít bị phân huỷ.

+ Ethanol cao độ làm đông vón chất nhầy, albumin, gôm, pectin nên được dùng để loại tạp chất.

+ Ethanol có nồng độ lớn hơn hoặc bằng 20% có khả năng ngăn cản nấm mốc, vi khuẩn phát triển.

+ Làm dung môi thích hợp cho phương pháp ngâm nhỏ giọt.

- Nhược điểm: có tác dụng dược lý riêng, dễ cháy.

Có thể dùng ethanol được acid hoá bằng acid vô cơ, hữu cơ để tăng khả năng chiết

xuất.

Các dung môi khác

- Ether, cloroform, aceton, benzen… Chiết được alcaloid, nhựa, tinh dầu có tác dụng dược lý riêng nên phải loại ra khỏi thành phẩm.

1.3. Bản chất quá trình chiết xuất

- Chiết xuất hoạt chất có trong dược liệu bằng dung môi là quá trình di chuyển vật chất trong hệ hai pha rắn lỏng.

- Chiết xuất là quá trình rất phức tạp xảy ra do hiện tượng hoà tan, khuếch tán, thẩm thấu, thẩm tích.

- Chiết xuất xảy ra các quá trình: Thâm nhập dung môi vào dược liệu, hoà tan các chất trong dược liệu, khuếch tán các chất tan. Trong quá trình khuếch tán chất tan có hai loại đó là khuếch tán phân tử và khuếch tán đối lưu.

+ Khuếch tán phân tử: Xảy ra do chuyển động tự do của các phân tử theo chiều hướng tạo sự cân bằng nồng độ chất tan có trong dịch chiết.

+ Khuếch tán đối lưu: Xảy ra do sự khuấy trộn thay đổi nhiêt độ tạo nên sự di chuyển của dịch chiết kéo theo chất tan vào dòng khuếch tán. Trong khuyếch tán đối lưu thì điều kiện thuỷ động là yếu tố quyết định,

Các giai đoạn quá trình chiết xuất: Có 3 giai đoạn chính.

- Giai đoạn 1: Khuếch tán nội là sự di chuyển chất từ trong dược liệu ra lớp dịch chiết mặt ngoài dược liệu (chủ yếu khuếch tán qua các lỗ xốp màng tế bào và sự khuyếch tán phân tử).

- Giai đoạn 2: Khuếch tán các chất từ bề mặt dược liệu đến các lớp xa hơn, chủ yếu là khuyếch tán phân tử, nếu thuỷ động thì dịch chiết không lớn.

- Giai đoạn 3: Khuếch tán đối lưu chuyển chất theo dòng chuyển động của dịch

chiết.

1.4. Các phương pháp chiết xuất thông thường dùng trong kỹ thuật bào chế

1.4.1. Phương pháp ngâm

- Là phương pháp cho dược liệu đã chia nhỏ tới độ mịn thích hợp tiếp xúc với dung môi trong thời gian nhất định sau đó gạn ép lắng lọc thu hồi lấy dịch chiết.

- Tuỳ theo nhiệt độ chiết xuất ngâm được chia thành: Ngâm lạnh, hầm, hãm, sắc.

1.4.1.1. Ngâm phân đoạn

- Quá trình ngâm nhiều lần mỗi lần dùng 1 phần dung môi, cho hiệu suất chiết cao

hơn.

- Ngâm phân đoạn: Lượng dung môi các lần sau dùng ít hơn các lần trước. Số lần

ngâm, thời gian ngâm phụ thuộc vào dược liệu và dung môi.

1.4.1.2. Ngâm lạnh

- Ngâm dược liệu trong dung môi ở nhiệt độ phòng. Thường dùng Ethanol - Nước với tỷ lệ thích hợp. Thỉnh thoảng khuấy trộn, dụng cụ đậy kín và thời gian ngâm kéo dài nhiều ngày.

- Áp dụng cho dược liệu có hoạt chất dễ bị phân huỷ do nhiệt. dược liệu có chất nhựa, hoặc chất cần chiết có đặc tính chậm hoà tan trong dung môi như cánh kiến trắng, lô hội.

1.4.1.3. Hầm

- Ngâm dược liệu đã chia nhỏ trong bình kín với dung môi ở nhiệt độ thấp hơn nhiệt độ sôi, cao hơn nhiệt độ phòng giữ ở nhiệt độ đó trong thời gian qui định, thỉnh thoảng khuấy trộn. Nhiệt độ hầm 50 – 60oC, thời gian hàng giờ.

- Phương pháp áp dụng cho dươc liệu có hoạt chất ít tan ở nhiệt độ thường dễ phân huỷ ở nhiệt độ cao, dung môi có độ nhớt cao. Dụng cụ là nồi cách thuỷ nhằm đảm bảo nhiệt độ hầm theo yêu cầu, nếu dung môi bay hơi phải có bộ phận ngưng tụ.

1.4.1.4. Hãm

- Cho dung môi sôi vào dược liệu đã chia nhỏ trong bình chịu nhiệt để thời gian xác định (15 – 30 phút), khuấy đều, lắc rồi gạn lọc lấy dịch chiết.

- Phương pháp áp dụng cho dược liệu mỏng manh có hoạt chất dễ tan trong thời gian ngắn ở nhiệt độ cao.

1.4.1.5. Sắc

- Là đun sôi đều và nhẹ nhàng dược liệu với dung môi trong thời gian qui định sau đó gạn lấy dịch chiết, thời gian từ 30 phút đến hàng giờ.

- Áp dụng cho dược liệu rắn chắc, hoạt chất không bị phân huỷ ở nhiệt độ cao.

1.4.2. Phương pháp ngâm nhỏ giọt (pp ngấm kiệt)

- Ngâm nhỏ giọt là phương pháp chiết xuất hoạt chất bằng cách cho dung môi chảy rất chậm qua khối dược liệu đựng trong bình ngấm kiệt có hình dạng và kích thước qui định, không khuấy trộn khi chiết xuất.

- Nguyên tắc của phương pháp này là dược liệu luôn được tiếp xúc với dung môi mới luôn tạo ra sự chênh lệch nồng độ hoạt chất nên chiết kiệt được hoạt chất.

- Bình ngấm kiệt được làm bằng thép không gỉ, thuỷ tinh, sứ, kim loại mạ thiếc hoặc tráng men tuỳ theo hình dạng các loại.

Các giai đoạn ngâm nhỏ giọt

Chuẩn bị dược liệu

- Dược liệu có độ mịn nhất định đạt tiêu chuẩn không quá thô và quá mịn. Thông thường dược liệu nằm trong cỡ rây 180 – 355, hoặc 250 – 710.

Làm ẩm dược liệu

- Dược liệu sau khi phân chia cần làm ẩm bằng dung môi chiết xuất, đậy kín, để yên một thời gian cho dược liệu trương nở hoàn toàn rồi cho vào bình ngấm kiệt.

- Thời gian để dược liệu trương nở hoàn toàn là khoảng 2 – 3h lượng dung môi làm ẩm tuỳ khả năng thấm ẩm của dược liệu với dung môi cần dùng. Sau đó rây qua cỡ rây to hơn để dược liệu tơi đều.

Cho dược liệu vào bình ngấm kiệt

- Cần lót lớp bông thấm nước lên trên ống thoát dịch chiết (tránh làm tắc ống và bột lẫn vào dịch chiết) sau đó đặt giấy lọc đã cắt vừa vặn đáy bình hoặc đặt vải gạc, tấm kim loại đục lỗ. Cho từ từ bột dược liệu đã làm ẩm vào bình vừa cho vừa san đều nén nhẹ các lớp dược liệu cho dược liệu 2/3 thể tích bình, đặt giấy lọc đè lên trên tránh xáo trộn dược liệu khi đổ dung môi.

Đổ dung môi vào bình và ngâm lạnh

- Mở khoá thoát dịch chiết và đổ dung môi tới khi có vài giọt dịch chiết chảy ra, đóng khoá lại. Đổ tiếp dung môi ngập dược liệu 3- 4 cm. Ngâm lạnh trong thời gian xác định (khoảng 24h).

Rút dịch chiết

- Hết thời gian ngâm lạnh mở khoá cho dịch chiết chảy từng giọt vào bình hứng. Thường xuyên thêm dung môi để ngập dược liệu khoảng 2 – 3cm, tốc độ rút dịch chiết phụ thuộc lượng dược liệu trong bình ngấm kiệt thường áp dụng như sau:

Khối lượng dược liệu (g)

Thể tích dich chiết trong một phút (ml)

Dưới 1000

Dưới 3000

Dưới 10000

0,5 – 1,0

1,0 – 2,0

2,0 – 4,0